Prof. UW dr hab. Jacek Męcina Uniwersytet Warszawski Przewodniczący Zespołu Prawa Pracy RDS DEMOGRAFIA A RYNEK PRACY Wyzwania – regulacje – ograniczenia

LUDNOŚĆ W WIEKU PRODUKCYJNYM Wskaźnik aktywności zawodowej LUDNOŚĆ CZYNNA ZAWODOWO LUDNOŚĆ CZYNNA ZAWODOWO RYNEK PRACY ZATRUDNIENIE BEZROBOCIE + NIEWYKORZYSTANY POTENCJAŁ PRODUKCJA CZAS PRACY WYDAJNOŚĆ popytrentowność ZALEŻNOŚCI NA RYNKU PRACY

Prognozowane PKB na 2016 r. w Polsce

bezrobocie vs. wzrost zatrudnienia TRANSFORMACJA INTEGRACJA ASPIRACJE EDUKACYJNE WYSOKIE BEZROBICE W TYM MŁODZIEŻY NISKIE WSKAŹNIKI ZATRUDNIENIA NISKIE WSKAŹNIKI AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ MIGRACJE ZAROBKOWE STRUKTURA DEMOGRAFICZNA 50+ GdM

zmiany modelu kulturowego, orientacji na karierę, realizację planów życiowych, negatywnych konsekwencji transformacji, zwłaszcza pierwszej dekady, zmieniającego się modelu funkcjonowania społeczeństwa w kierunku małej rodziny zakładanej w późniejszym wieku, spadku dzietności, pogorszenia się klimatu zawodowego, usług publicznych, rozwiązań podatkowych, poprawy kondycji zdrowotnej i wydłużania się średniej długości życia społeczeństwa. POSTĘPUJĄCY PROCES STARZENIA SIĘ SPOŁECZEŃSTWA TO WYNIK:

Źródło: Prognoza ludności na lata (oprac r.), GUS, Warszawa 2014 PROGNOZA LUDNOŚCI, PRZYROST/UBYTEK W STOSUNKU DO POPRZEDNIEGO OKRESU (W TYS.)

Źródło: Prognoza ludności na lata (oprac r.), GUS, Warszawa 2014 PROGNOZA LUDNOŚCI WEDŁUG BIOLOGICZNYCH GRUP WIEKU (W TYS.)

- 2,1 mln osób PROGNOZA LUDNOŚĆ POLSKI Źródło: GUS

Stopniowy ubytek liczby ludności – Według prognozy opracowanej przez GUS liczba ludności wyniesie 33 mln 951 tys. Jeżeli przyjmiemy rok 2013 jako bazowy oznacza to spadek liczby ludności o 4,55 mln (tj. 12%). W latach liczba ludności zmniejszy się o 281 tys., a w kolejnych okresach nastąpi przyspieszenie tempa zmian (ok. 800 tys.). Oznacza to, że do 2030 roku zasoby pracy zmniejszą się o ponad 1,5 mln osób – Ubytek liczby ludności będzie bardziej widoczny w miastach niż na wsiach (to wynik m.in. odrębności procesów wymierania populacji a także odmienności zachowań prokreacyjnych ludności i przemieszczeń) Demograficzna wizja Polski – rok 2050

Znaczące zmiany struktury według wieku – zmniejszanie się liczebności kobiet w wieku rozrodczym, będą one stanowiły 62% stanu z 2013 r. – w porównaniu do 2013 r. liczba osób w wieku 65 lat i więcej wzrośnie o 5,4 mln, będą one stanowiły 1/3 populacji, co 10 osoba będzie miała 80 lat lub więcej – wydłuży się przeciętne trwanie życia: o 9 lat dla mężczyzn i o 6 lat dla kobiet; o ponad 5 lat zmniejszy się różnica w przeciętnym trwaniu życia kobiet (w 2050 r. będą żyły przeciętnie 87,5 lat) i mężczyzn (w 2050 r. będą żyli przeciętnie 82,1 lat) – starzenie się populacji: zwiększenie odsetka osób starszych (65+) przy jednoczesnym zmniejszaniu odsetka dzieci (0-14) i osób w wieku Demograficzna wizja Polski – rok 2050

Zmiany demograficzne to proces długotrwały, który rozpoczął się jeszcze w latach 80 – tych; trudno jest więc spodziewać się odwrócenia negatywnych tendencji, tj. szybkich zmian kulturowych, zwiększenia dzietności, ograniczenia emigracji; Powstała luka demograficzna nawet w przypadku natychmiastowej zmiany da efekty dopiero w pespektywie ponad 20 lat; oznacza to problemy co najmniej do roku 2035 Aby zachować prostą zastępowalność pokoleń, tj. aby pokolenie córek było równie liczne jak pokolenie matek) na każde 100 kobiet powinno przypadać 210 urodzonych dzieci, obecnie przypada tylko 134 dzieci. Już od początku lat 90. rozwój demograficzny nie zapewniał prostej zastępowalności pokoleń

liczba osób wchodzących na rynek pracy niższa niż liczba osób z niego wychodzących spadek stopy bezrobocia wzrost jednostkowych kosztów pracy osłabienie konkurencyjności polskich firm presje płacowe brak pracowników DEFICYT SIŁY ROBOCZEJ POGŁĘBIAJĄCY SIĘ Z ROKU NA ROK - SKUTKI

WIEK EMERYTALNY

PROGNOZA LUDNOŚCI WEDŁUG EKONOMICZNYCH GRUP WIEKU (W TYS.)

PROGNOZA LUDNOŚCI W WIEKU PRODUKCYJNYM WEDŁUG KRYTERIUM MOBILNOŚCI

LICZBA OSÓB W WIEKU PRODUKCYJNYM A WIEK NIEPRODUKCYJNY

KONSEKWENCJE I WYMIARY WYZWAŃ DEMOGRAFICZNYCH WYDŁUŻANIE AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ JAKO WARUNEK WZGLĘDNEJ RÓWNOWAGI NA RYNKU PRACY WARUNKI WYDŁUŻANIA AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ A POLITYKA FIRM (PRODUKTYWNOŚĆ, INNOWACYJNOŚĆ, NAKŁADY) WIEK EMERYTALNY I SYSTEMY EMERYTALNE A ZABEZPIECZENIE NA STAROŚĆ AKTYWNE STARZENIE I POLITYKA SENIORALNA A USŁUGI OPIEKUŃCZE KONSEKWENCJE PROCESÓW STARZENIA DLA FINANSÓW PUBLICZNYCH I SYSTEMU POLITYKI SPOŁECZNEJ STARZENIE SIĘ A SYSTEM OCHRONY ZDROWIA STARZENIE SIĘ A GOSPODARKA I KONSUMPCJA – SREBRNA GOSPODARKA

Aktywność zawodowa Polaków jest dużo niższa niż w innych krajach Unii Europejskiej nadwyżka podaży pracy może zostać zastąpiona nadwyżką popytu na pracę znaczny wzrost zapotrzebowania na pracowników  luka demograficzna

WSKAŹNIK ZATRUDNIENIA

WIEK EMERYTALNY W WYBRANYCH KRAJACH

Źródło: GUS, 2015r. + 5 mln osób PROGNOZY DEMOGRAFICZNE OSÓB STARSZYCH 60+

SPOSOBY NA ZAPEŁNIENIE LUKI DEMOGRAFICZNEJ inwestycje w politykę prorodzinną otwarcie rynku pracy na imigrantów inwestycję w jakość uczenia i lepsze dostawanie do potrzeb rynku pracy ograniczenie emigracji Polaków wzrost wydajności pracy podnoszenie produktywności pracy optymalizacja wykorzystania kapitału ludzkiego zwiększenie dostępu do form opieki nad osobami dorosłymi wymagającymi stałej opieki zmiana systemu kształcenia w kierunku dostosowania do wymagań rynku pracy i pracodawców

NIEWYKORZYSTANE POTENCJALNE ZASOBY PRACY

NIEPEŁNOZATRU DNIENI BIERNI ZMOTYWOWANI BIERNI BEZ MOTYWACJI BEZROBOTNI NIEWYKORZYSTANE POTENCJALNE ZASOBY PRACY ZASOBY NA RYNKU PRACY

Bezrobocie w Polsce (20-64) i wybranych krajach UE ujęcie (kwartalne, Eurostat) Źródło: Eurostat Dr hab. prof. UW Jacek Męcina

Zatrudnienie w Polsce (20-64) – 2013 – 2015 (ujęcie kwartalne) II kw r. 64,6% II kw r. 66,1% II kw r. 67,4% Źródło: Eurostat Dr hab. prof. UW Jacek Męcina

ZMIANA STRATEGII ZATRUDNIENIA PRZEDSIĘBIORSTW programy zarządzania wiekiem – otwarcie się przedsiębiorców na ludzi starszych, efektywne wykorzystanie potencjału doświadczonych pracowników umożliwienie pracownikom godzenia rodzicielstwa z praca, szczególnie istotne dla kobiet (ruchomy czas pracy, praca w niepełnym wymiarze, praca w domu) dopasowania instrumentów i usług rynku pracy aktywizujących osoby bezrobotne do zmieniających się uwarunkowań gospodarczych

Wdrażanie systemu pożyczkowego w ramach programu „PIERWSZY BIZNES WSPARCIE W STARCIE” Nowe instrumenty wspierające zatrudnienie młodych ludzi na rynku pracy (BON STAŻOWY, SZKOLENOWY, NA ZASIEDLENIE, ZATRUDNIENIOWY) Trwała integracja z rynkiem pracy osób młodych, poprzez wdrażanie GWARANCJI DLA MŁODZIEŻY KRAJOWY FUNDUSZ SZKOLENIOWY jako efektywny instrument inwestowania w kompetencje pracowników WPŁYW NOWYCH INSTRUMENTÓW NA ZATRUDNIENIE ROZWÓJ PRZEDSIĘBIORCZOŚCI SPOŁECZNEJ, PROGRAM AKTYWIZACJI I INTEGRACJI, ZLECANIE USŁUG AKTYWIZACYJNYCH AGENCJOM

Program na rzecz godnej pracy Tworzenie miejsc pracy Gwarancja praw pracowniczych Zwiększenie ochrony socjalnej Promowanie dialogu społecznego INSTYTUCJE MIĘDZYNARODOWE O JAKOŚCI PRACY Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia Poprawa elastyczności i bezpieczeństwa na rynku pracy Zapewnienie pracownikom możliwości zdobywania odpowiednich umiejętności Poprawa jakości pracy i zapewnienie lepszych warunków pracy Poprawa warunków tworzenia nowych miejsc pracy Jakość pracy i Zatrudnienie Rozwój zawodowy i bezpieczeństwo zatrudnienia Zdrowie i dobrostan Rozwój umiejętności Godzenie życia zawodowego i prywatnego UEMOP Eurofound Definiowanie, pomiar i ocena jakości pracy Jakość zarobków Stabilność zatrudnienia Jakość otoczenia zawodowego OECD

WYSOKOŚĆ ZAROBKÓW NIERÓWNOŚĆ DOCHODOWA RYZYKO UTRATY PRACY ŚWIADCZENIA DLA OSÓB BEZROBOTNYCH UDZIELANEJ POMOCY 26 miejsce 23 miejsce 25 miejsce 26 miejsce 28 miejsce WYMAGANIA PRACODAWCÓW 27 miejsce Źródło: OECD, Employment Outlook 2014 JAKOŚĆ PRACY W POLSCE - OECD W raporcie „Employment Outlook 2014”, eksperci ocenili jakość miejsc pracy w 32 krajach

SPOŁECZNO-EKONOMICZNE ASPEKTY JAKOŚCI PRACY Poziom edukacji jest pozytywnie związane z jakością pracy we wszystkich trzech wskaźnikach OECD Wiek jest związany z wyższą jakość zarobków i jakością otoczenia zatrudnienia. Bezpieczeństwo na rynku pracy jest najwyższe wśród osób między 30. a 49. rokiem życia Osoby młode i o niskich kwalifikacjach są grupą z wysoką stopą bezrobocia i niskim poziomem jakości pracy Kobiety mają niższe zarobki. Pomimo podobnej do mężczyzn wartości stopy bezrobocia gorzej wypadają jeżeli chodzi o wskaźnik zatrudnienia Zatrudnienie niepracownicze i umowy terminowe zmniejszają stabilność zatrudnienia, utrudniają też start w dorosłość np. trudności z pozyskaniem kredytu Praca tymczasowa jest nie tylko negatywnie związane z jakością pracy i poziomem zarobków, bezpieczeństwem na rynku pracy, ale także z niską jakością otoczenia zawodowego, choć w wielu krajach stanowi atrakcyjną formę zatrudnienia dla osób o wysokich kwalifikacjach Praca w niepełnym wymiarze czasu pracy związana jest z niższymi zarobkami i mniejszym bezpieczeństwem na rynku pracy, ale wyższym poziomem jakości otoczenia zawodowego, a może być metodą lepszego łączenia obowiązków rodzinnych czy edukacyjnych z zawodowymi określonych fazach życia.

W KIERUNKU LEPSZEJ JAKOŚCI PRACY Pracownik Pracodawca URLOP MACIEZYNSKI RODZICIELSKI EMBARGO ELASTYCZNY CZAS PRACY UMOWY TERMINOWE UMOWY ZLECENIA KFS MALUCH GdM Zamówienia publiczne

DOCHODY Z PRACY A WYSOKOŚĆ EMERYTUR  Emerytury są wypłacane na zasadzie umowy międzypokoleniowej;  Składki emerytalne nie wystarczają na wypłaty dla emerytów, znaczna część środków na emerytury pochodzi z innych podatków;  W Polsce pracownicy płacą składki w wysokości 40% pensji, a emerytury wynoszą średnio 68% ostatniego wynagrodzenia mężczyzny i 51% ostatniego wynagrodzenia kobiety;  W Polsce udział składki ubezpieczeniowej w PKB to około 3,4%, w UE ponad dwukrotnie wyższy  W Polsce deficyt FUS wynosi co roku ok. 48 mld zł Dobrowolne oszczędności emerytalne zgromadzone w trzech formach prawnych: Indywidualne konta Emerytalne (IKE) Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego (IKZE) Pracownicze Programy emerytalne (PPE)

JAK OSZCZĘDZA SIĘ NA STAROŚĆ? PPE – oszczędności wyniosły 9,4 mld PLN (stan na koniec 2013 r.) i stanowiły 1,1% ogółu oszczędności finansowych gospodarstw domowych IKE – 4,7 mld PLN (stan na koniec czerwca 2014 r.) i stanowiły 0,52% ogółu oszczędności finansowych gospodarstw domowych IKZE – 154 mln PLN (stan na koniec czerwca 2014 r.) W sumie dobrowolne programy emerytalne stanowią jedynie 1,6% ogółu oszczędności gospodarstw domowych

 Obecnie w krajach UE ok. 17% społeczeństwa to ludzie w wieku ponad 65 lat. Według szacunków EUROSTATU do 2035 r. osoby w wieku 85 lat i więcej będą stanowiły 8% populacji UE.  Berliński instytut badawczy DIW szacuje, że od 2020 r. Niemcy, aby utrzymać stały poziom siły roboczej będą musiały importować rok rocznie milion imigrantów w wieku produkcyjnym JAK RADZĄ SOBIE ZE STARZENIEM SIĘ SPOŁECZEŃSTWA INNE KRAJE UNII EUROPEJSKIEJ

KONSEKWENCJE STARZENIA W WYBRANYCH KRAJACH

WIELKA BRYTANIA – MODEL ANGLOSASKI Liberalny i elastyczny rynek pracy, na którym możliwy jest proces szybkiego zwalniania i zatrudniania pracowników oraz wykorzystywanie zróżnicowanych form zatrudnienia. Oferta szkoleń i kursów ZATRUDNIENIE stały monitoring potrzeb przedsiębiorców Podniesienie wieku emerytalnego

Nowe rozwiązania dotyczyły trzech obszarów rynku pracy: poprawy usług rynku pracy poprzez uzupełnienie ich działalności o wskaźniki efektywności i wydajności, aktywizacja osób bezrobotnych z jasno określonym zakresem przywilejów i obowiązków osoby bezrobotnej, wspieranie tworzenia nowych miejsc pracy poprzez deregulację i liberalizację rynku pracy. Współpraca między publicznymi służbami zatrudnienia a prywatnymi agencjami zatrudnienia. Ograniczenia wydatków na świadczenia dla bezrobotnych. Wspieranie kształcenia ustawicznego. Subsydiowanie zatrudnienia 50+. NIEMCY – MODEL KOMPLEKSOWY usług rynku pracy

aktywne uczestnictwo państwa w kształtowaniu i realizacji polityki rynku pracy kompleksowemu wsparciu osób pozostających bez zatrudnienia indywidualizacja pomocy osobom bezrobotnym powiązanie wysokości zasiłku wypłacanego osobom bezrobotnym z długością trwania bezrobocia, rozbudowany jest system szkoleniowy wspierający szwedzkie przedsiębiorstwa w prowadzeniu polityki kadrowej, podniesienie wieku aktywności zawodowej obywateli, formy wsparcia dedykowane tylko do grupy starszych osób pozostających bez zatrudnienia. SZWECJA – MODEL INTENSYWNEGO WSPARCIA PAŃSTWOWEJ POLITYKI RYNKU PRACY

Jak łagodzić skutki zmian demograficznych Dalsza poprawa skuteczności w radzeniu sobie z trwałą i efektywną aktywizacją zawodową bezrobotnych, która może zwiększyć podaż pracy nawet o %, a dzięki nowym programom inwestowania w kształcenie ustawiczne jest szansa na poprawę jakości kwalifikacji kandydatów do pracy, Ograniczenie emigracji Polaków, szczególnie młodych, wykształconych poprzez programy wspierania zatrudnienia np. program 100 tys. miejsc pracy, ale także realne zmiany w systemie szkolnictwa zawodowego realizowanego wspólnie z pracodawcami, które zmniejszą bariery młodych w poszukiwaniu pierwszej pracy i zapewnią firmom lepszy dostęp do fachowców, Przeciwdziałanie zjawisku drenażu mózgów, a więc wyjazdom najlepiej wykwalifikowanych absolwentów i pracowników dzięki programom wspierania przedsiębiorczości, dobrym przykładem jest Program Wsparcie w Starcie dzięki któremu powstało w ostatnim czasie blisko 3 tys. mikroprzedsiębiorstw, także w branżach innowacyjnych wykorzystujących nowe technologie,

Jak łagodzić skutki zmian demograficznych? Wykorzystanie potencjału biernych zawodowo, świetnie przygotowanych do aktywności na rynku pracy, zwłaszcza kobiet, które ze swoim potencjałem mogą być aktywne na rynku pracy zwiększając potencjał zatrudnienia nawet o 2 – 4 %, choć warunkiem ich aktywności jest większa dostępność usług opiekuńczych oraz rozwijanie przez firmy programów praca – życie, Poprawa jakości zatrudnienia, zwłaszcza wynagrodzeń, może sprzyjać powrotom Polaków z zagranicy, choć trudno zakładać zbyt szybkie tempo wzrostu wynagrodzeń; mimo, że musimy się liczyć z presją płacową wymuszoną nie tylko procesami rynkowymi i tworzeniem się w niektórych segmentach rynku pracy pracownika, ale także z aktywnością związków zawodowych; trzeba jednak pamiętać, że wzrosty wynagrodzeń nie powiązane ze wzrostem wydajności mogą zagrozić w dłuższej perspektywie pozycji konkurencyjnej firm i całej gospodarki, a w konsekwencji oznaczać spadek, a nie wzrost zatrudnienia, Pełniejsze wykorzystanie potencjału pracowników już zatrudnionych i inwestycje w jakość pracy poprzez szkolenia i warunki wzrostu wydajności pracy, szczególnie w przemyśle i usługach, m.in. dzięki elastycznemu czasowi pracy i nowoczesnej organizacji pracy oraz wdrażaniu systemów wynagrodzeń opartych na wynikach,

Jak łagodzić skutki zmian demograficznych? Możliwa jest też pełniejsza optymalizacja wykorzystania kapitału ludzkiego dzięki innym formom świadczenia pracy, zwłaszcza trudniej dostępnych usług np. IT poprzez samozatrudnienie, agencje zatrudnienia, najem pracowników, pracę tymczasową, czy elastyczne formy zatrudnienia – inwestowanie w jakość pracy nie może oznaczać bowiem ograniczenia elastyczności niezbędnej we współczesnej gospodarce, Trzeba się też liczyć z procesami robotyzacji i automatyzacji oraz cyfryzacji procesów wytwórczych, które zastąpią część pracy wykonywanej dotychczas przez pracowników, Ważnym źródłem pozyskiwania kapitału ludzkiego musi być otwarcie rynku pracy na imigrantów, zwiększenie atrakcyjności Polski jako docelowego kraju emigracji zwłaszcza dla osób wykształconych, posiadających potrzebne w kraju kwalifikacje, pamiętać trzeba o potrzebach sezonowych takich branż jak rolnictwo, ogrodnictwo czy budownictwo, które potrzebują co roku szybkiego sezonowego dostępu do około 300 – 400 tys. pracowników sezonowych z krajów Europy Wschodniej, zwłaszcza z Ukrainy.

Wybrane rozwiązania systemowe na rynku pracy oraz w obszarze polityki rodzinnej Od 1 stycznia 2016r. obowiązywać będzie ustawa o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Od lutego 2016 r. zaczną obowiązywać zmiany w przepisach dotyczących zawierania umów o pracę na czas określony Od stycznia 2016r. wprowadzone zostaną zmiany w przepisach dotyczących uprawnień związanych z pełnieniem funkcji rodzicielskich. 11 września 2015r. – Rada Dialogu Społecznego, która zastąpiła Trójstronną Komisję ds. Społeczno- Gospodarczych

Wpływ dialogu na kształtowanie rozwiązań w obszarze rynku pracy ELASTYCZNOŚĆ B E Z P I E C Z E Ń S T W O KOMISJA TRÓJSTRONNA DS. SPOŁECZNO- GOSPODARCZYCH TRÓJSTRONNA KOMISJA DS. SPOŁECZNO- GOSPODARCZYCH WKDS FORUM ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH NSZZ SOLIDARNOŚĆ OPZZ RADA DIALOGU SPOŁECZNEGO WRDS KONFEDERACJA LEWIATAN KONFEDERACJA LEWIATAN PRACODAWCY RP PRACODAWCY RP ZP BCC ZWIĄZEK RZEMIOSŁA POSKIEGO ZWIĄZEK RZEMIOSŁA POSKIEGO

Wybrane rozwiązania systemowe na rynku pracy, prawa pracy oraz w obszarze polityki rodzinnej konsultowane w RDS Program Kwota wolna od podatku Wiek emerytalny Syndrom pierwszej dniówki art. 29 KP Stawka godzinowa 12 zł Kontrole PIP Zmiany w obszarze pracy tymczasowej Zmiana systemu oświadczeniowego Komisja Kodyfikacyjna Prawa Pracy

Dziękuję za uwagę