Konferencja „Rola i miejsce seniora w starzejącym się społeczeństwie” Obserwatorium Integracji Społecznej przy Regionalnym Ośrodku Polityki Społecznej Województwa Śląskiego Działalność Obserwatorium Integracji Społecznej Projekt 1.16 Koordynacja na rzecz aktywnej integracji Konferencja „Rola i miejsce seniora w starzejącym się społeczeństwie” Szczyrk, 12-13 grudnia 2011 roku Projekt 1.16 „Koordynacja na rzecz aktywnej integracji” jest współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 1

Obserwatorium Integracji Społecznej 1 lutego 2011 r. w strukturze organizacyjnej Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej Województwa Śląskiego zostało utworzone Obserwatorium Integracji Społecznej jako komórka analityczno-badawcza. OIS powstało na mocy Porozumienia zawartego pomiędzy Województwem Śląskim a Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, państwową jednostką budżetową podległą Ministrowi Pracy i Polityki Społecznej. 2

Obserwatorium Integracji Społecznej Jego utworzenie i działalność w latach 2011-2013 jest współfinansowana w ramach zadania „Wsparcie Regionalnych Ośrodków Polityki Społecznej w zakresie utworzenia Obserwatorium Integracji Społecznej” projektu 1.16 „Koordynacja na rzecz aktywnej integracji”, działania 1.2 „Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej”, priorytetu I „Zatrudnienie i integracja społeczna” Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. 3

Obserwatorium Integracji Społecznej Stworzenie Obserwatoriów Integracji Społecznej jest odpowiedzią na potrzebę identyfikacji regionalnych problemów społecznych oraz informacji o instytucjach zajmujących się ich rozwiązywaniem. Działania OIS mają służyć zarówno instytucjom i odbiorcom regionalnym (marszałkom, urzędom marszałkowskim, wojewodom i podległym im instytucjom) oraz krajowym (administracja rządowa - MPiPS, edukacja, zdrowie), jak i instytucjom z poziomu powiatowego i gminnego, czyli ośrodkom pomocy społecznej, powiatowym centrom pomocy rodzinie i innym jednostkom organizacyjnym gminy i powiatu. 4

Obserwatorium Integracji Społecznej Obserwatoria Integracji Społecznej mają stanowić „wsparcie kadrowo – merytoryczne Regionalnych Ośrodków Polityki Społecznej w zakresie tworzenia pionów analityczno – badawczych”. OIS mają „umożliwić monitorowanie i ocenę efektywności działań z zakresu integracji i pomocy społecznej prowadzonych w regionach”. Tak sformułowany cel wpisuje się w ogólny cel projektu, jakim jest „podniesienie jakości i efektywności funkcjonowania instytucji działających w obszarze pomocy i integracji społecznej na poziomie samorządowym i centralnym.” 5

Działania OIS mają przyczynić się do: monitorowania zjawisk i problemów społecznych występujących w regionie; gromadzenia danych nt. problemów społecznych występujących w środowiskach lokalnych, które będą mogły być wykorzystywane w opracowywaniu lokalnych strategii rozwiązywania problemów społecznych; poszukiwania rozwiązań systemowych na poziomie krajowym; monitorowania działalności instytucji sprzyjających aktywnej integracji; 6

Działania OIS mają przyczynić się do (c.d.): analizy skuteczności realizowanych projektów i stosowanych form pomocy przez instytucje aktywnej integracji; zebrania i udostępnienia istniejących opracowań, raportów, danych dotyczących aktywnej integracji; upowszechniania innowacyjnych i skutecznych rozwiązań w zakresie pomocy społecznej; upowszechniania informacji nt. realizowanych w regionie projektów. 7

Obserwatorium Integracji Społecznej Do zadań Obserwatorium Integracji Społecznej należy m.in.: Badanie, monitorowanie i analizowanie zjawisk i problemów społecznych; Przygotowanie oceny zasobów pomocy społecznej w województwie śląskim na podstawie ocen przedstawionych przez gminy i powiaty; Opracowywanie rekomendacji dotyczących szkoleń i doradztwa realizowanych w projekcie systemowym „Kształcenie i doradztwo dla kadr pomocy i integracji społecznej województwa śląskiego” Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej Województwa Śląskiego; 8

Obserwatorium Integracji Społecznej Przygotowywanie i przekazywanie rekomendacji Marszałkowi i Wojewodzie oraz podległym im jednostkom ze zrealizowanych badań i analiz; Publikowanie i dystrybucja raportów ze zrealizowanych badań; Organizacja konferencji dla kadr pomocy i integracji społecznej województwa śląskiego. 9

Obserwatorium Integracji Społecznej W realizację projektu zaangażowane są 3 instytucje centralne: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej; Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Instytut Rozwoju Służb Społecznych oraz kilkanaście Regionalnych Ośrodków Polityki Społecznej. 10

Obserwatorium Integracji Społecznej W ramach budżetu OIS zostały utworzone i wyposażone stanowiska pracy oraz zatrudnieni pracownicy merytoryczni, których wynagrodzenia są finansowane ze środków projektu. Zakres merytoryczny i finansowy przedsięwzięcia był wypracowywany i konsultowany w ramach spotkań Dyrektorów ROPS, przedstawicieli Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich i Instytutu Rozwoju Służb Społecznych. 11

Działania OIS podejmowane od lutego b.r. opracowano i przeprowadzono badania „Bilans potrzeb w pomocy społecznej w latach 2010-2011” (zgodnie z art. 21 pkt. 8 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej tj. Dz.U.09.175.1362 ze zm.); opracowano diagnozę stanu zastanego (dostępną na stronie www.rops-katowice/ois); opracowano dwie regionalne diagnozy dotyczące obszaru przeciw-działania narkomanii oraz zapobiegania problemom alkoholowym; opracowano i zrealizowano za pomocą ankiety internetowej badania PSK 2011 dotyczące potrzeb szkoleniowych i doradczych pracowników pomocy i integracji społecznej województwa śląskiego; 12

Działania OIS podejmowane od lutego b.r. (c.d.) przygotowano materiały diagnostyczne na potrzeby komisji Sejmiku Województwa Śląskiego, Wojewódzkiej Komisji Dialogu Społecznego oraz bieżących konferencji; opracowano projekt badawczy „Seniorzy w województwie śląskim w 2011 roku jako dawcy i odbiorcy wsparcia”; utworzono stronę internetową OIS; systematycznie opracowywany jest i wysyłany bezpłatny newsletter związany z realizacją zadań OIS. 13

„Seniorzy w województwie śląskim jako dawcy i odbiorcy wsparcia” Prezentacja projektu badawczego „Seniorzy w województwie śląskim jako dawcy i odbiorcy wsparcia”

Dlaczego seniorzy?

Starzenie się ludności Proces starzenia się ludności jest w ostatnich latach najbardziej znamiennym procesem demograficznym we współczesnej Polsce i Europie. Z uwagi na dochodzenie w najbliższych latach do wieku starości generacji powojennego wyżu demograficznego zapewne pozostanie, wraz ze stałym ubytkiem rzeczywistym w liczbie ludności, najważniejszym procesem kształtującym sytuację ludnościową w naszym kraju. Starzenie się społeczeństwa Polski jest rezultatem przemian w procesach demograficznych. Zjawisko postępuje, a jego przyczyn należy upatrywać zarówno w malejącej liczbie urodzeń, jak i korzystnych zmianach związanych z obniżeniem umieralności populacji i dalszym wydłużaniem życia. 16 16 16

Starzenie się ludności Na koniec 2010 roku odsetek osób w wieku poprodukcyjnym wynosił w województwie śląskim 17,7% przy średniej dla Polski wynoszącej 16,9%. Sytuowało to region na piątym miejscu w kraju. Prognoza demograficzna na lata 2010- 2035 zakłada dalszy wzrost udziału osób starszych. W 2020 ma on wynieść 23,5%, a w 2035 aż 28,2%. 17

Udział ludności w wieku poprodukcyjnym wg województw - stan na koniec 2010 r. Źródło: Główny Urząd Statystyczny, www.stat.gov.pl 18

Udział ludności w wieku poprodukcyjnym wg województw – prognoza na 2020 r. Źródło: Główny Urząd Statystyczny, www.stat.gov.pl 19

Udział ludności w wieku poprodukcyjnym wg województw – prognoza na 2035 r. Źródło: Główny Urząd Statystyczny, www.stat.gov.pl 20

Udział ludności w wieku poprodukcyjnym - prognoza na lata 2010-2035 dla Polski oraz województwa śląskiego. Źródło: Główny Urząd Statystyczny, www.stat.gov.pl 21

Wyzwania związane ze starzeniem się ludności W obliczu zmian społeczno-demograficznych odpowiedniego przygotowania wymagają następujące obszary: system opieki nad seniorami, szczególnie usług środowiskowych, standardy leczenia osób starszych, system ubezpieczeń społecznych, infrastruktura podtrzymująca aktywność osób starszych, mieszkalnictwo, system kształcenia ustawicznego.

Wyzwania związane ze starzeniem się ludności Zważywszy na silny związek pomiędzy osiągnięciem zaawansowanego wieku a prawdopodobieństwem wystąpienia niepełnosprawności czy też przewlekłej choroby spodziewać się można, iż szybko wzrastająca liczba seniorów przekładać się będzie na wzrost zapotrzebowania na wsparcie oferowane przez instytucje publiczne. Rozwój nowoczesnych technologii medycznych i technologii sprzyjających samodzielności, pomimo wprowadzania coraz doskonalszych „protez cywilizacyjnych”, nie rozwiąże problemu, co najwyżej ograniczy nieco jego skalę. 23

Wyzwania związane ze starzeniem się ludności Już teraz udział wydatków gmin z tytułu odpłatności mieszkańców za pobyt w DPS w ogólnej kwocie środków wydatkowanych na świadczenia z pomocy społecznej wynosi 20,1%. Jednocześnie domy pomocy społecznej dla osób starszych są jednostkami o największej liczbie osób umieszczonych na listach oczekujących. 24 24

Struktura środków wydatkowanych na świadczenia realizowane w ramach zadań własnych i zleconych gminom w województwie śląskim - stan na koniec 2010 r. (N=348,8 mln zł). Źródło: Wydział Polityki Społecznej Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego, Sprawozdanie MPiPS-03 za okres I-XII 2010. 25

Wydatki gmin województwa śląskiego związane z odpłatnością za pobyt w domach pomocy społecznej - lata 2004, 2009 i 2010. Źródło: Wydział Polityki Społecznej Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego, Sprawozdanie MPiPS-03, meldunki z lat 2004, 2009 i 2010. 26

Jednostki organizacyjne pomocy społecznej o największej liczbie osób umieszczonych na listach oczekujących - województwo śląskie - stan na 31.12.2010 r. Źródło: Bilans potrzeb w zakresie pomocy społecznej w województwie śląskim w latach 2010-2011. 27

Wyzwania związane ze starzeniem się ludności Wzrost liczby i odsetka osób starszych nie musi oznaczać proporcjonalnego wzrostu zapotrzebowania na wsparcie publiczne. Zapotrzebowanie to bowiem jest pochodną kilku zmiennych, w tym niesamodzielności i zdolności do zaspokojenia swych potrzeb za pomocą rozwiązań rynkowych lub też nieformalnych sieci wsparcia – chodzi tu zwłaszcza o członków rodziny, ale także o sąsiadów i przyjaciół. 28 28

Wsparcie dla seniorów – pomoc publiczna, rynek czy nieformalne sieci wsparcia? 29

Wsparcie dla seniorów Jeśli chodzi o zaspokajanie potrzeb seniorów za pomocą rozwiązań rynkowych musimy mieć świadomość, że w perspektywie nadchodzących dekad sytuacja materialna tej kategorii ludności nie poprawi się. Choć zapewne każde kolejne roczniki uzyskiwać będą w ujęciu bezwzględnym wyższe świadczenia, wzrastać będzie jednocześnie udział osób, które z uwagi na zbyt krótki staż pracy, wynikający z doświadczeń bezrobocia, nie będą posiadać żadnego innego źródła utrzymania niż pomoc społeczna. 30

Wsparcie dla seniorów Pewne nadzieje można co prawda wiązać z upowszechnieniem się takich instrumentów finansowych jak odwrócone kredyty hipoteczne, dzięki którym osoby starsze będą mogły uzupełniać swoje dochody, jednak raczej nie należy oczekiwać możliwości powszechnego odwoływania się do rynku jako sposobu dostarczania usług w sytuacji niesamodzielności. W tej sytuacji powinniśmy skupiać nasze zainteresowanie na nieformalnych sieciach wsparcia seniorów. Niewątpliwie największą rolę w tym względzie odgrywają rodziny. 31

Wsparcie dla seniorów Wyróżnikiem polskiej, w tym także śląskiej rodziny, są silne związki oparte na wymianie międzypokoleniowej między poszczególnymi pokoleniami w rodzinie (P. Szukalski). Osoby starsze aktywnie uczestniczą w trzech formach transferów: w pomocy w postaci materialnej (dar rzeczowy i finansowy); w pomocy w postaci usług (przepływ czasu); w pomocy w postaci użyczenia mieszkania (dar przestrzeni).

Wsparcie dla seniorów Analizując rolę rodzin w opiece nad osobami starszymi musimy jednak mieć świadomość rozrostu populacji osób bezdzietnych i małodzietnych, tych, które nigdy nie założyły rodziny, lub się rozwiodły i nie wykonując codziennej pieczy nad potomstwem, utraciły z nim kontakt. Warto również uwzględnić inny czynnik ograniczający możliwości opieki ze strony najbliższej rodziny jakim są migracje zagraniczne dzieci i wnuków. 33

Wsparcie dla seniorów Dlatego też można spodziewać się, że w przyszłości niebagatelną rolę w opiece nad osobami starszymi będzie odgrywał wolontariat (także zaangażowanie seniorów z młodszych grup wiekowych). W związku z powyższym, w badaniach nad osobami starszymi w zdecydowanie większym zakresie niż dotychczas trzeba uwzględniać pozarodzinne nieformalne sieci wsparcia, przede wszystkim te zbudowane na więzi sąsiedzkiej, jak i na innych quasi-rodzinnych więziach (przyjacielskiej, koleżeńskiej). Są one zazwyczaj pomijane, tymczasem z perspektywy wielu seniorów - zwłaszcza tych pozbawionych bliskich krewnych, lub których rodzina mieszka w oddaleniu - posiadają one kluczowe znaczenie w zaspokajaniu podstawowych potrzeb dnia codziennego. 34

Seniorzy są zarówno dawcami jak i biorcami pomocy. Wsparcie dla seniorów Seniorzy są zarówno dawcami jak i biorcami pomocy. Zdiagnozowanie tego obszaru pomoże w lepszym wykorzystaniu potencjału, jakim dysponują osoby starsze. Dlatego też w Obserwatorium Integracji Społecznej działającym przy Regionalnym Ośrodku Polityki Społecznej Województwa Śląskiego opracowano koncepcję projektu badawczego „Seniorzy w województwie śląskim jako dawcy i odbiorcy wsparcia”. W dalszej części niniejszej prezentacji przedstawiono jej najważniejsze elementy. 35

Koncepcja badawcza Badania zostaną przeprowadzone na próbie mieszkańców województwa śląskiego w wieku 65 i więcej lat. Próba, licząca 1.100 osób, zostanie dobrana ze względu na następujące cechy: płeć, wiek, miejsce zamieszkania: wieś/ miasto, wielkość miejscowości oraz podregion (wg podziału na 8 podregionów). 36

Koncepcja badawcza Ze względu na cechy respondentów (między innymi problemy ze słuchem) badanie planuje się przeprowadzić z wykorzystaniem techniki wywiadu kwestionariuszowego przeprowadzanego w mieszkaniach respondentów. 37

Koncepcja badawcza W badaniu zostaną uwzględnione następujące obszary: Kontakty interpersonalne; Angażowanie się w działania o charakterze społecznym; Udział w życiu politycznym; Uczestnictwo w sferze kultury; Uczestnictwo w życiu religijnym; Korzystanie z możliwości dokształcania; Aktywność zawodowa; Wspieranie innych osób; Korzystanie ze wsparcia innych osób; Ocena otrzymywanego wsparcia. 38

Koncepcja badawcza Szczególne miejsce w badaniu przypadnie dziedzinie pomocy społecznej. Respondenci zostaną zapytani o przyczyny dotychczasowego korzystania (lub nie korzystania) z tego rodzaju wsparcia oraz o plany w tym zakresie na najbliższy rok. Badanie pozwoli uzyskać dane na temat zapotrzebowania osób starszych na konkretne usługi oferowane przez pomoc społeczną. Umożliwi również identyfikację źródeł informacji dotyczących możliwości korzystania z tej formy wsparcia. 39

Realizacja badania pozwoli również zebrać szczegółowe dane na temat: Koncepcja badawcza Realizacja badania pozwoli również zebrać szczegółowe dane na temat: Liczby dzieci, w tym przebywających poza granicami kraju; Struktury gospodarstw domowych; Warunków mieszkaniowych oraz; Sytuacji materialnej seniorów. 40

Przewiduje się, że zebrany materiał empiryczny pozwoli: Koncepcja badawcza Przewiduje się, że zebrany materiał empiryczny pozwoli: Zidentyfikować potrzeby osób starszych w zakresie wsparcia udzielanego przez pomoc społeczną; Zidentyfikować skalę, rodzaje i kierunki wsparcia udzielanego seniorom przez osoby fizyczne; Zidentyfikować skalę, rodzaje i kierunki wsparcia udzielanego przez seniorów innym osobom; Określić związek pomiędzy aktywnością seniorów, a faktem korzystania przez nich ze wsparcia ośrodków pomocy społecznej. 41

Koncepcja badawcza Wyniki badania zostaną wykorzystane do: Sporządzenia diagnozy sytuacji społeczno-ekonomicznej osób starszych w województwie śląskim, a w dalszej kolejności do sformułowania rekomendacji dla podmiotów działających na rzecz seniorów; Aktualizacji wojewódzkiej strategii polityki społecznej; Opracowania programów operacyjnych; Prowadzenia działań informacyjnych na temat sytuacji osób starszych w województwie śląskim. 42

Koncepcja badawcza Bieżące informacje związane z badaniem „Seniorzy w województwie śląskim jako dawcy i odbiorcy wsparcia” można uzyskać za pośrednictwem newslettera Obserwatorium Integracji Społecznej. Wpisu na listę prenumeratorów można dokonać pod adresem: www.rops-katowice.pl/ois 43

ul. Modelarska 10, 40-142 Katowice, tel. 32 730 68 82/85 Dziękujemy za uwagę Obserwatorium Integracji Społecznej przy Regionalnym Ośrodku Polityki Społecznej Województwa Śląskiego ul. Modelarska 10, 40-142 Katowice, tel. 32 730 68 82/85 www.rops-katowice.pl/ois Projekt 1.16 „Koordynacja na rzecz aktywnej integracji” jest współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego