UWARUNKOWANIA I CZYNNIKI ROZWOJU USŁUG TURYSTYCZNYCH NA OBSZARACH WIEJSKICH Mikołaj JALINIK Politechnika Białostocka Wydział Zarządzania Katedra Turystyki i Rekreacji

Problem naukowy i cel pracy rozwój ruchu turystycznego na obszarach wiejskich sprawia, że usługi turystyczne stają się jednym z istotnych czynników pobudzających koniunkturę gospodarczą; działalność usługowa i handlowa na rzecz przebywających turystów wyzwala inicjatywy lokalnych społeczności; świadczenie usług turystycznych zależy od czynników endogenicznych i egzogenicznych; podstawowym problemem jest określenie, które z wymienionych czynników odgrywają dominującą rolę w rozwoju usług turystycznych na obszarach wiejskich i rozwoju samych obszarów wiejskich.

Problem naukowy i cel pracy głównym celem pracy jest określenie uwarunkowań i czynników ekonomiczno-organizacyjnych wywierających istotny wpływ na rozwój usług turystycznych na obszarach wiejskich. Sformułowano cele szczegółowe: analiza rozwoju usług turystycznych oraz dokonanie analiz porównawczych; zbadanie zależności pomiędzy rozmiarem świadczonych usług turystycznych a rozwojem obszarów wiejskich; określenie kierunku rozwoju usług turystycznych i obszarów wiejskich przy użyciu dominujących indykatorów; opracowanie klasyfikacji obiektów świadczących usługi turystyczne na obszarach wiejskich;

Problem naukowy i cel pracy przedstawienie trendów w rozwoju usług turystycznych na obszarach wiejskich. Cel utylitarny: ustalenie hierarchii ważności czynników wywierających wpływ na rozwój usług turystycznych na obszarach wiejskich, które odpowiadałyby potrzebom społecznym, gospodarczym i ekonomicznym kraju. Badaniem objęto podstawowe obiekty świadczące usługi turystyczne na obszarach wiejskich województwa podlaskiego, lubelskiego i warmińsko-mazurskiego w latach 2000 – 2007, które prowadząc działalność gospodarczą, przyczyniają się do rozwoju obszarów wiejskich i poprawy sytuacji materialnej ich mieszkańców. -określenie trendów w rozwoju usług turystycznych na obszarach wiejskich.

Hipotezy badawcze Mając na uwadze różnorodną działalność usługową podmiotów świadczących usługi, jak i zróżnicowane uwarunkowania endogeniczne i egzogeniczne sformułowano następujące hipotezy badawcze: w warunkach gospodarki rynkowej i otwarcia na międzynarodową wymianę możliwe jest większe tempo i szerszy zakres rozwoju usług turystycznych na obszarach wiejskich, a tym samym zwiększenie liczby miejsc pracy i wzrost dochodów mieszkańców obszarów wiejskich;

Hipotezy badawcze rozwój usług turystycznych na obszarach wiejskich zależy od walorów i atrakcji turystycznych, czynników prawno-organizacyjnych, politycznych i ekonomiczno-finansowych; usługi turystyczne na obszarach wiejskich północno-wschodniej Polski są skorelowane z poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego obszaru.

Metody badawcze Z uwagi na diagnostyczno-prognostyczny charakter pracy i złożoność problematyki badawczej wykorzystano następujące metody i techniki badawcze: - metodę analizy statystycznej, - metodę analizy korelacji kanonicznej, - metodę opartą na miękkim modelu, który został zbudowany na podstawie szeregów czasowych z lat 2000 – 2007, odnoszących się do usług turystycznych, bazy turystycznej, infrastruktury techniczno-ekonomicznej i społecznej trzech województw północno-wschodniej Polski, na podstawie analizy porównawczej, - metodę obserwacji, - indukcyjno-dedukcyjną, - analogii i porównań.

Współzależność nauki o turystyce i nauk ekonomicznych z innymi dyscyplinami naukowymi NAUKI EKONOMICZNE Geografia turystyki Socjologia turystyki Prawo turystyczne Pozostałe nauki Kultura fizyczna i rekreacja Psychologia turystyki Pedagogika czasu wolnego Polityka turystyczna

Miejsce i powiązania zrównoważonej turystyki wiejskiej SPOŁECZEŃSTWO ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE GOSPODARKA AGROTURYSTYKA EKOTURYSYTKA EKOAGROTURYSYTKA

Relacje i sprzężenie turystyki z makrosystemem gospodarka środowisko społeczeństwo Turystyka Relacje między turystyką a makrosystemem: gospodarka – społeczeństwo – środowisko gospodarka środowisko społeczeństwo Turystyka Sprzężenie turystyki z makrosystemem: gospodarka – społeczeństwo – środowisko

Turystyka w zależności od stopnia sprzężenia z systemami Turystyka zrównoważona w układzie gospodarka-środowisko-społeczeństwo Turystyka zrównoważona w układzie społeczeństwo-gospodarka Turystyka zrównoważona w układzie gospodarka-środowisko Turystyka zrównoważona w układzie społeczeństwo-środowisko Turystyka sprzężona ze społeczeństwem śro do wi sko gospodarka z gospodarką ze środowiskiem wo st eń ecz oł sp Turystyka niezrównoważona

Ogólny podział turystyki Inne rodzaje turystyki związane z obszarami: - miejskimi, - leśnymi, - wodami powierzchniowymi. Turystyka na obszarach wiejskich: - krajoznawcza, - weekendowa, - motywacyjna, - alternatywna, - zdrowotna, - religijno-pielgrzymkowa - kwalifikowana, - ekoturystyka. Turystyka wiejska - agroturystyka, - ekoagroturystyka. RODZAJE TURYSTYKI

Systematyka obiektów świadczących usługi turystyczne PODZIAŁ OBIEKTÓW USŁUG TURYSTYCZNYCH W ZALEŻNOŚCI OD: POŁOŻENIA III IV II I FORM WŁASNOŚCI RODZAJU DZIAŁALNOŚCI WIELKOŚCI T Y P Y O B I E K T Ó W ŚWIADCZĄCE USŁUGI GASTRONOMICZNE (G) TURYSTYCZNO- REKREACYJNE I KULTURALNE (TRK) NOCLEGOWE (N) ZAJMUJĄCE SIĘ ORGANIZACJĄ WYPOCZYNKU (OW) NOCLEGOWO- (NG)

Rozmieszczenie obiektów w wybranych województwach

Struktura podmiotów świadczących usługi w województwie podlaskim

Obiekty świadczące usługi turystyczne Czynniki decydujące o rozwoju usług i obiektów turystycznych pierwszorzędne drugorzędne trzeciorzędne Ruch turystyczny Obiekty świadczące usługi turystyczne W A L O R Y ⁄ A T R A K C J E Czynniki: Dostępność komunikacyjna – infrastruktura techniczno-ekonomiczna i społeczna - polityka państwa Inne (wiedza, umiejętności, położenie)

(infrastruktura turystyczna i paraturystyczna) Bariery rozwoju turystyki na obszarach wiejskich INFRASTRUKTURALNA (infrastruktura turystyczna i paraturystyczna) ORGANIZACYJNO -INNOWACYJNA (stosowane metody, techniki, zasady i style zarządzania) FINANSOWA (posiadane środki finansowe) B A R I E R Y KLIMATYCZNO -KRAJOBRAZOWA (niesprzyjający klimat, duża wilgotność, mało atrakcyjny krajobraz)

Infrastruktura techniczno-użytkowa w woj. podlaskim

Infrastruktura techniczno-użytkowa w woj. lubelskim

Infrastruktura techniczno-użytkowa w woj. warmińsko-mazurskim

Schemat modelu infrastruktury techniczno-ekonomicznej na obszarach wiejskich

Infrastruktura społeczna w województwie podlaskim

Infrastruktura społeczna w województwie lubelskim

Infrastruktura społeczna w województwie warmińsko-mazurskim

Schemat modelu infrastruktury społecznej w rozwoju obszarów wiejskich

Schemat modelu bazy turystycznej na obszarach wiejskich

Schemat modelu rynku pracy na obszarach wiejskich

Schemat modelu rozwoju usług turystycznych i obszarów wiejskich w latach 2000-2007

Klasyfikacja województw wg rozwoju usług turystycznych (RUT) i obszarów wiejskich (ROW)

Hierarchiczna klasyfikacja województw wg wszystkich analizowanych zmiennych ukrytych Województw i lata Rangi BT ITE IS RP ROW RUT podlaskie 2000 12 13 17 3 7 podlaskie 2002 11 14 9 10 8 podlaskie 2004 18 podlaskie 2005 15 6 podlaskie 2006 16 4 podlaskie 2007 2 war.-maz. 2000 1 war.-maz. 2002 5 war.-maz. 2004 war.-maz. 2005 war.-maz. 2006 war.-maz. 2007 lubelskie 2000 lubelskie 2002 lubelskie 2004 lubelskie 2005 lubelskie 2006 lubelskie 2007

Zbiory zmiennych charakteryzujących infrastrukturę techniczno-ekonomiczną oraz rozwój obszarów wiejskich Wyszczególnienie Zmienna Znaczenie Infrastruktura techniczno-ekonomiczna wod gęstość sieci wodociągowej i kanalizacyjnej w km na 100 km2 gaz gęstość sieci gazowej w km na 100 km2 kol gęstość linii kolejowych eksploatowanych w km na 100 km2 dro gęstość dróg publicznych o twardej nawierzchni w km na 100 km2 Rozwój obszarów wiejskich lud gęstość zaludnienia na 1 km2 rol użytki rolne według granic administracyjnych w tys. hektarów inw nakłady inwestycyjne w zł na jednego mieszkańca bud dochody budżetów gmin w zł na jednego mieszkańca pod podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON na 10 tys mieszkańców

Zbiory zmiennych charakteryzujących rozwój usług turystycznych i rozwój obszarów wiejskich Wyszczególnie-nie Zmienna Znaczenie Usługi turystyczne zh przeciętne zatrudnienie w hotelach i restauracjach w % wszystkich zatrudnionych oz podmioty turystyczne zbiorowego zakwaterowania na 1000 mieszkańców gas podmioty gastronomiczne na 1000 mieszkańców Rozwój obszarów wiejskich lud gęstość zaludnienia na 1 km2 rol użytki rolne według granic administracyjnych w tys. hektarów inw nakłady inwestycyjne w zł na jednego mieszkańca bud dochody budżetów gmin w zł na jednego mieszkańca pod podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON na 10 tys mieszkańców

Zbiory zmiennych charakteryzujących infrastrukturę społeczną Znaczenie oraz rozwój obszarów wiejskich Wyszczególnie-nie Zmienna Znaczenie Infrastruktura społeczna kul Liczba domów i ośrodków kultury, klubów i świetlic na 1000 mieszkańców spo Liczba urządzeń sportowo-rekreacyjne na 1000 mieszkańców Rozwój obszarów wiejskich lud gęstość zaludnienia na 1 km2 rol użytki rolne według granic administracyjnych w tys. hektarów inw nakłady inwestycyjne w zł na jednego mieszkańca bud dochody budżetów gmin w zł na jednego mieszkańca pod podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON na 10 tys. mieszkańców

Zbiory zmiennych charakteryzujących rynek pracy i rozwój obszarów wiejskich Wyszczególnienie Zmienna Znaczenie Rynek pracy pw przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w zł pz udział pracujących w ludności ogółem (w %) Rozwój obszarów wiejskich lud gęstość zaludnienia na 1 km2 rol użytki rolne według granic administracyjnych w tys. hektarów inw nakłady inwestycyjne w zł na jednego mieszkańca bud dochody budżetów gmin w zł na jednego mieszkańca pod podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON na 10 tys mieszkańców

Zmienna ukryta II rzędu Rozwój usług turystycznych Indykatory zmiennych ukrytych w modelu miękkim rozwoju obszarów wiejskich Zmienna ukryta I rzędu Indykator Znaczenie Infrastruktura techniczno-ekonomiczna ITE wod gęstość sieci wodociągowej i kanalizacyjnej w km na 100 km2 gaz gęstość sieci gazowej w km na 100 km2 kol gęstość linii kolejowych eksploatowanych w km na 100 km2 dro gęstość dróg publicznych o twardej nawierzchni w km na 100 km2 społeczna IS kul domy i ośrodki kultury, kluby i świetlice na 1000 mieszkańców spo urządzenia sportowo-rekreacyjne na 1000 mieszkańców Rynek pracy RP pw przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w zł pz udział pracujących w ludności ogółem (w %) Baza turystyczna BT zh przeciętne zatrudnienie w hotelach i restauracjach w % wszystkich zatrudnionych oz turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania na 1000 mieszkańców gas placówki gastronomiczne na 1000 mieszkańców Rozwój obszarów wiejskich ROW lud gęstość zaludnienia na 1 km2 rol użytki rolne według granic administracyjnych w tys. hektarów inw nakłady inwestycyjne w zł na jednego mieszkańca bud dochody budżetów gmin w zł na jednego mieszkańca pod podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON na 10 tys mieszkańców Zmienna ukryta II rzędu Rozwój usług turystycznych RUT ltz liczba turystów zagranicznych korzystających z podmiotów świadczących usługi turystyczne na 1000 mieszkańców ltk liczba turystów krajowych korzystających z podmiotów świadczących usługi turystyczne na 1000 mieszkańców

Usystematyzowanie województw wg rozwoju usług turystycznych oraz rozwoju obszarów wiejskich przedstawił analizowany rysunek. Można zastąpić oszacowane wartości danej zmiennej ukrytej (uporządkowane nierosnąco) wartościami skali porządkowej, czyli rangami tj. kolejnymi liczbami naturalnymi. Otrzymujemy wówczas ranking badanych obiektów ze względu na zmienną ukrytą. Wyższa „wartość zmiennej ukrytej” RUT informuje o wyższym poziomie rozwoju usług turystycznych w danym roku w badanych województwach. Podobnie przedstawia się sytuacja dla zmiennej ROW. Jej wyższa wartość będzie oznaczała wyższy poziom rozwoju obszarów wiejskich w danym województwie i w danym roku.

Podsumowanie i wnioski •W pracy autor odniósł się głównie do rozwoju usług turystycznych na obszarach wiejskich oferowanych przez podmioty takie jak: - pensjonaty, - gospodarstwa agroturystyczne, - schroniska, - pola biwakowe, - kempingi. •W pracy skoncentrowano się na następujących zagadnieniach: - obszarach wiejskich w warunkach zrównoważonego rozwoju - rynku usług turystycznych na obszarach wiejskich, - determinantach rozwoju usług turystycznych na obszarach wiejskich, - rozwoju usług turystycznych na obszarach wiejskich, - koncepcji rozwoju usług turystycznych na obszarach wiejskich.

1. Uwzględniając walory turystyczne wybranych obszarów wiejskich, trzeba dążyć do: - zwiększania liczby podmiotów świadczących usługi turystyczne oraz poprawy jakości świadczonych usług, - niezbędne jest większe zaangażowanie władz samorządowych, instytucji i organizacji w zakresie zwiększenia asortymentu świadczonych usług i poprawy infrastruktury turystycznej, - nowoczesnego przygotowania kadr oraz specjalistycznej obsługi, 2. Badania wykazały, że w województwach o rozbudowanej infrastrukturze techniczno-ekonomicznej jest mniejsze zainteresowanie wypoczynkiem na tych obszarach.

3. O rozwoju usług decyduje wiele czynników 3. O rozwoju usług decyduje wiele czynników. Do najistotniejszych można zaliczyć: - uwarunkowania formalno-prawne, - polityka państwa, regionalna i lokalna oraz Unii Europejskiej, - uwarunkowania infrastrukturalne, - społeczne i kadrowe, - techniczno-technologiczne, - uwarunkowania organizacyjne, 4. Uzyskane wyniki pozwalają na użycie stwierdzenia: - na rozwój danego regionu czy rejonu (gminy) mają wpływ tworzone miejsca pracy w omawianych podmiotach turystycznych. - analizowane podmioty turystyczne opłacają podatki, ubezpieczenia oraz pokrywają inne opłaty, które wpływają na wysokość dochodów gmin, - osoby pracujące uzyskują dochody, pozostawiając część środków w swoim miejscu zamieszkania, a część wpływa na rozwój innych instytucji na danym obszarze, - osoby pracujące w analizowanych podmiotach turystycznych w niepełnym wymiarze godzin mają znacznie mniejszy wpływ na rozwój obszarów wiejskich.

5. Opracowany model miękki wskazuje, że znacznie korzystniejszym wariantem jest dla danego obszaru (gminy) zatrudnianie osób na pełnym etacie. Osoby zatrudniane sezonowo często po zakończonym sezonie turystycznym opuszczają dany obszar (gminę) i wyjeżdżają do innych regionów kraju. Sposobem na zahamowanie migracji ludności wiejskiej do miast jest rozwój usług turystycznych, które stwarzają miejsca pracy i wpływają na poprawę budżetu lokalnego gmin. 6. Wprowadzenie klasyfikacji podmiotów świadczących usługi turystyczne powinno przyczynić się do trafniejszego wyboru instrumentów promocji, odpowiedzialności usługodawców za jakość produktów i świadczonych usług, skuteczniejszego dotarcia do różnych grup usługobiorców, a także możliwości nawiązania korzystniejszej współpracy z właścicielami podmiotów świadczących usługi turystyczne, szczególnie tych samych specjalności, jak i zróżnicowanych.

UWARUNKOWANIA I CZYNNIKI ROZWOJU USŁUG TURYSTYCZNYCH NA OBSZARACH WIEJSKICH Mikołaj JALINIK Politechnika Białostocka Wydział Zarządzania Katedra Turystyki i Rekreacji