Państwowy Monitoring Środowiska ze szczególnym uwzględnieniem nietoperzy Dorota Radziwiłł Główny Inspektorat Ochrony Środowiska Mateusz Ciechanowski Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców Uniwersytetu Gdańskiego Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra” 1

1991 r. Państwowy Monitoring Środowiska (PMŚ) Konwencje i inne porozumienia międzynarodowe , wdrożone do ustaw Dyrektywy Unii Europejskiej Państwowy Monitoring Środowiska (PMŚ) odpowiedzialny urząd - Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ) co jest monitorowane w ramach PMŚ : powietrze woda Morze Bałtyckie przyroda (4 monitoringi) odpady hałas promieniowanie elektromagnetyczne promieniowanie jonizujące Realizacja - WIOŚie /instytuty naukowe Program Państwowego Monitoringu Środowiska , z a t w i e r d z a Minister Środowiska

Od 2006 r.„Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000” w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska Na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska Główny wykonawca - Instytut Ochrony Przyrody PAN przy pomocy ok. 300 podwykonawców , w tym specjalistów z całego kraju Finansuje Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

„Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych” (PMŚ) Najważniejsze zadania: Raport dla UE / = wiedza o stanie ochrony na terenie kraju Metodyki badawcze (nowe dane + ocena) PARAMETRY stanu ochrony (gatunku): (ocena FV,U1,U2) - Populacja - Siedlisko gatunku - Perspektywy ochrony (- Zasięg tylko na poziomie regionu biogeograficznego) aktualne główne oddziaływania (+/_, A,B,C) przewidywane zagrożenia w przyszłości (A,B,C) To samo dla każdego gatunku na każdej powierzchni próbnej W zależności od autoekologii gatunku: Wskaźniki parametrów: - populacji - siedliska gatunku Waloryzacja wskaźników (FV,U1,U2) Specyficzne Dla danego gatunku na każdej powierzchni próbnej

Organizacja monitoringu/opracowania metodyk z wykorzystaniem wyników badań prowadzonych przez inne ośrodki Instytucja koordynująca (IOP PAN), w tym m.in.: Koordynatorzy krajowi do poszczególnych siedlisk przyrodniczych Eksperci lokalni do poszcz. siedlisk przyrodniczych wykonujący badania Siedliska przyrodnicze Koordynator do siedlisk przyrodniczych Eksperci lokalni do poszcz. gatunków roślin wykonujący badania Koordynatorzy krajowi do poszczególnych gatunków roślin Gatunki roślin Koordynator do gatunków roślin Eksperci lokalni do poszcz. gatunków zwierząt wykonujący badania Koordynatorzy krajowi do poszczególnych gatunków zwierząt Gatunki zwierząt Koordynator do gatunków zwierząt

Krajowy Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych Skala i główne wyniki projektu Dotychczas 2006-2011 (pierwsze badania monitoringowe) 60 typów siedlisk przyrodniczych 60 gatunków roślin 83 gatunków zwierząt Razem na 8 000 stanowisk badawczych na terenie całej Polski (niektóre gatunki zwłaszcza zwierząt tylko na niektórych obszarach (koszty) Metodyki 9 tomów przewodników metodycznych (w PDF pod 2 adresami: http://www.gios.gov.pl/siedliska/publikacje) http://www.gios.gov.pl/artykuly/159/ Publikacje-dot-monitoringu-przyrody

Wyniki projektu -cd.: baza danych/strona internetowa/ BMP adres strony internetowej http://www.gios.gov.pl/siedliska/

Monitoring nietoperzy - zima Gatunki zimujące w kryjówkach podziemnych: możliwe do policzenia w okresie hibernacji (możliwy łączny monitoring wielu gatunków na raz) liczenia w styczniu lub lutym liczebność obserwowana zależna od temperatury na zewnątrz efektywność monitoringu uzależniona od typu obiektu i skłonności danego gatunku do krycia się w szczelinach Wśród nich (*gatunki objęte monitoringiem GIOŚ): wszystkie nocki Myotis spp., w tym: nocek duży* M. myotis, nocek Bechsteina* M. bechsteinii nocek orzęsiony* M. emarginatus, nocek łydkowłosy* M. dasycneme podkowiec mały* Rhinolophus hipposideros mopek* Barbastella barbastellus gacki Plecotus spp., mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii

Monitoring nietoperzy - lato Gatunki kryjące się latem na strychach i w szczelinach budynków: możliwe do policzenia w okresie rozrodu (liczebność dorosłych samic i młodych) liczenia w czerwcu lub lipcu bezpośrednie liczenia podczas dziennych kontroli strychów lub wylatujących osobników podczas wieczornej obserwacji Wśród nich (*gatunki objęte monitoringiem GIOŚ): nocek duży* Myotis myotis, nocek orzęsiony* M. emarginatus, nocek wąsatek M. mystacinus, nocek Brandta M. brandtii, nocek łydkowłosy* Myotis dasycneme podkowiec mały* Rhinolophus hipposideros gacki Plecotus spp., mroczek późny Eptesicus serotinus, mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii, mroczek posrebrzany Vespertilio murinus, karliki Pipistrellus spp.

Monitoring nietoperzy - lato Gatunki kryjące się latem w dziuplach drzew i szczelinach pni: niemożliwe do policzenia w prosty i efektywny sposób (metoda znakowania i powtórnych złowień mogłaby pomóc) dostępne wskaźniki populacji ograniczają się do obecności/braku na stanowisku, występowania rozrodu, indeksów aktywności odłowy w sieci nad wodami i na drogach, detektory ultradźwięków Wśród nich (*gatunki objęte monitoringiem GIOŚ): nocek Bechsteina* Myotis bechsteinii, nocek Alkatoe M. alcathoe, nocek Natterera M. nattereri, nocek rudy M. daubentonii mopek* Barbastella barbastellus gacek brunatny Plecotus auritus, karlik większy Pipistrellus nathusii, borowce Nyctalus spp.

Monitoring nietoperzy Obecnie w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska opracowano metodyki i przeprowadzono po jednym cyklu badań monitoringowych dla 6 gatunków nietoperzy (na 25 krajowych), wyłącznie tych z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej: podkowca małego (2009) nocka dużego (2007-2008) nocka orzęsionego (2009) nocka Bechsteina (2011) nocka łydkowłosego (2011) mopka (2011) Zimowe liczenia wszystkich gatunków nietoperzy zimujących w kryjówkach podziemnych są prowadzone co roku przez różne podmioty w ~kilkuset obiektach w całej Polsce; Niektóre serie danych od 1988 roku; Dane te nie są gromadzone w skali kraju przez żadną instytucję państwową, tylko nieliczne – opublikowano.

Parametr – populacja Liczebności na stanowiskach monitoringowych a możliwość oceny stanu populacji Zima Lato CON ALP Podkowiec mały ~670* ~975* 1414 1438 Nocek duży 24978 ~260* 5554 636 Nocek orzęsiony ~130* ~30* 258 459 Nocek Bechsteina 119* 1 ? Nocek łydkowłosy 54* 127* Mopek 5280 <100? Ocena w skali stanowiska i regionu biogeograficznego Możliwa ocena w skali stanowiska i regionu – nie wykonano Możliwa ocena jedynie w skali regionu biogeograficznego Jedynie ocena jakościowa (obecność, rozród, indeksy aktywności) *wszystkie znane kryjówki, CON – region kontynentalny, ALP – r. alpejski

Podkowiec mały

Podkowiec mały CON – 16, ALP – 18, tylko lato

Podkowiec mały

Podkowiec mały

Nocek duży

CON – 32 (20 lato, 12 zima), ALP – 4 (tylko lato) Nocek duży CON – 32 (20 lato, 12 zima), ALP – 4 (tylko lato)

Nocek duży CON - zima CON - lato ALP - lato

Nocek orzęsiony

Nocek orzęsiony CON – 4, ALP – 2, tylko lato

Nocek orzęsiony

Nocek orzęsiony

Nocek Bechsteina

CON – 13 (3 lato, 10 zima), ALP – 1 (tylko zima) Nocek Bechsteina CON – 13 (3 lato, 10 zima), ALP – 1 (tylko zima)

Nocek Bechsteina - zima

Nocek Bechsteina - zima

Nocek Bechsteina - lato

Nocek łydkowłosy

Nocek łydkowłosy CON – 25 (8 lato, 17 zima)

Nocek łydkowłosy - zima

Nocek łydkowłosy - lato Zaproponowano zmianę wskaźnika stanu populacji na „Obecność gatunku”

Mopek

Mopek CON – 15 (2 lato, 13 zima)

Mopek – zima

Mopek – lato

Ocena stanu populacji - zimowiska Jak wykorzystywano już zgromadzone dane? Dotychczas z Polski publikowano jedynie surowe dane („obraz zmian”), rzadko proste zależności korelacyjne r=-0,10; p>0,05; N.S. Przykład: wieloletnie zmiany liczebności nietoperzy (10 gatunków łącznie) w 10 kryjówkach podziemnych Pomorza Gdańskiego

Ocena stanu populacji - perspektywy Podkowiec mały w Wielkiej Brytanii 374 stanowiska Zimowiska Dlaczego nie w Polsce? 177 stanowisk Kolonie rozrodcze www.bats.org.uk

Perspektywy – niezbędny rozwój Realny monitoring – więcej niż spełnienie wymogu raportowania Niezbędna koordynacja – i tak prowadzonego przez różne ośrodki – monitoringu zimowego wszystkich gatunków w skali kraju Ocena trendów populacyjnych w oparciu o zaawansowane narzędzia statystyczne, wykorzystanie niepełnych serii danych („z brakami”), predykcja zmian – zastosowanie programu TRIM (lub podobnego) Niezbędne badania mające na celu – ustalonych dziś często arbitralnie lub na podstawie teoretycznych przesłanek – wartości granicznych wskaźników oceny stanu siedlisk (np. struktury drzewostanów u nocka Bechsteina i mopka)

Dziękuję za uwagę