Jakub Skorupski Federacja Zielonych GAJA Międzyzdroje, 1 kwietnia 2008 Odory jako jeden z głównych problemów związanych z funkcjonowaniem ferm wielkoprzemysłowych w Polsce Jakub Skorupski Federacja Zielonych GAJA Międzyzdroje, 1 kwietnia 2008

Federacja Zielonych GAJA – szczecińska pozarządowa organizacja pożytku publicznego www.gajanet.pl ul. 5 Lipca 45, 70-374 Szczecin tel./fax: (91) 489 42 32 Od 2004r. prowadzi monitoring funkcjonowania ferm tuczu wielkoprzemysłowego (głównie trzody chlewnej). Zrealizo-wane projekty: „Prawo do czystego środowiska – prawem człowieka„, „Społeczny monitoring funkcjonowania ferm przemysłowe-go tuczu trzody chlewnej”, „Recznictwo interesów społeczności lokalnych w zakresie stosowania prawa ochrony środowiska w wielkoprzemysło-wych fermach zwierząt” Współpracujemy z Coalition Clean Baltic, uczestniczymy w pracach HELCOM’u.

Chów przemysłowy – informacje ogólne Fermy przemysłowe – instalacje wymagające uzyska-nia POZWOLENIA ZINTEGROWANEGO (pozwolenie obejmujące wszystkie emisje zanieczyszczeń pochodzących z danej instalacji, do wszystkich komponentów środowiska), czyli o obsadzie ponad 40 000 osobników – drób, 2 000 tuczników (>30 kg) lub 750 macior. Uregulowania prawne – egzekwowanie a prze-ciwdziałanie i sankcjonowanie: Dyrektywa Rady 96/61/WE z 24 września 1996 w sprawie zintegrowanego zapobiegania i ograniczania zanieczysz-czeń (tzw. Dyrektywa IPPC), Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowi-ska (Dz.U. Nr 62 poz. 627),

Ustawa z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu (Dz. U Ustawa z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu (Dz.U. 2007 nr 147 poz. 1033), Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 czerwca 2001 r. w sprawie szczegółowego sposobu stoso-wania nawozów oraz prowadzenia szkoleń z zakresu ich stosowania (Dz.U. 2001 nr 60 poz. 616), Rozporządzenie Ministra Środowiska z 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U. Nr 241, poz. 2093), Rozporządzenie Ministra Środowiska z 26 lipca 2002 w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodni-czych albo środowiska jako całości (Dz.U.02.122.1055), Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz.U. Nr 115 poz. 1229),

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 r Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substan-cji w powietrzu, alarmowych poziomów niektórych substan-cji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczal-nych poziomów niektórych substancji (Dz.U. Nr 87, poz.796), Rozporządzenie Ministra Środowiska z 23 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpo-wiadać programy działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U. Nr 4, poz. 44), Dyrektywa Rady 91/676/EWG z 12 grudnia 1991 r. dotyczą-ca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego (tzw. Dyrektywa Azo-tanowa), Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Mo-rza Bałtyckiego, sporządzona w Helsinkach dnia 9 kwietnia 1992 r. (tzw. Konwencja Helsińska),

Inne opracowania i zalecenia: Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej (Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2004), standard jakości zapachowej powietrza, określony przez Europejski Komitet Normalizacyjny – Air quality. Determina-tion of odour concen-tration by dynamic olfactometry (BS EN 13725:2003), Agenda 21 dla obszaru Morza Bałtyckiego (sektor rolnictwa), dokument referencyjny (BREF) dotyczący najlepszych do-stępnych technik (BAT) w intensywnej hodowli drobiu i trzo-dy chlewnej (Zintegrowane Zapobieganie i Ograniczanie Zanieczyszczeń. Dokument Re-ferencyjny – Najlepsze Dostępne Techniki Intensywnej Hodowli Drobiu i Trzody Chlewnej. Komisja Europejska. Lipiec 2003 r.).

Podkreślić należy, że przepisy powyższe nie są powszech-nie przestrzegane, czego dowodzą m.in. wyniki kontroli NIK. W Informacji o wynikach kontroli sprawowania nadzoru nad wielkoprzemysłowymi fermami trzody chlewnej, przepro- wadzonej w latach 2006 – 2007, przeczytać można, iż: „Najwyższa Izba Kontroli negatywnie ocenia działania orga-nów administracji rządowej w zakresie tworzenia i realizacji polityki państwa wobec wielkoprzemysłowego chowu trzo-dy chlewnej”. Podobnie oceniony został system nadzoru organów admi-nistracji rządowej w tym zakresie.

Dane statystyczne: Pogłowie świń w Polsce wynosi 18 812 200 (listopad 2006) (GUS); Na 100 ha użytków rolnych przypada ok. 100 świń (WIOŚ Szczecin 2005); Pogłowie trzody chlewnej w całej zlewni Bałtyku wynosi ok. 50 000 000 zwierząt (Skorupski 2007); Pod koniec 2006 r. funkcjonowało w Polsce 117 ferm wiel-koprzemysłowych (NIK 2007), podlegających obowiązkowi posiadania pozwolenia zintegrowanego (ogólna liczba po-dobnych ferm zlokalizowanych w zlewni Bałtyku wynosi ok. 300 (Skorupski 2007), przy czym najwięcej z nich zlokalizo-wanych było w województwie zachodniopomorskim (23) i wielkopolskim (19);

40 z tych ferm nie posiadało pozwolenia zintegrowanego, a 18 w ogóle nie złożyło wniosków o jego wydanie (wszy-stkie fermy wielkoprzemysłowe zobligowane zostały do uzyskania pozwolenia zintegrowanego do 30 października 2007 r.) (NIK 2007); Obecnie powstają w Polsce co najmniej 4 nowe fermy wielkotowarowe; 57 gospodarstw ekologicznych zajmujących się produk-cją trzody chlewnej wynosi obecnie (CDR Brwinów 2007) (Dania – ok. 364 takich gospodarstw) (Danish Plant Dire-ctorate 2002); Wziąwszy pod uwagę strukturę gatunkową i ilościową zwierząt gospodarskich, za najmniej przyjazną środowisku i rodzącą największe konflikty społeczne w Polsce (podob-nie, jak w całym basenie Morza Bałtyckiego), uznać należy wielkoprzemysłową produkcję trzody chlewnej;

Fig.1. Lokaliza-cja istniejących (czerwone pun-kty) i planowa-nych (niebies-kie punkty) przemysłowych ferm trzody chlewnej w Pol-sce (2007)

Fig.2. Źródło:http://www.mos.gov.pl/azotany/pages2-d=2-mid=1.htm

Fig. 3. Formy ochrony przyrody w Polsce (źródło: http://www.wigry.win.pl/natura2000/info.htm

Fig.4.Ilość poz-woleń zintegro-wanych wyda-nych dla ferm trzody chlewnej i drobiu w po-szczególnych województwach (na podst. http:// ippc.mos.gov. pl/preview/pl/wnioski.html) 13 ferm tuczu trzody chlewnej, 2 fermy drobiu oraz 4 fermy o mieszanym charakterze produkcji w Europejskim Rejes-trze Emisji Zanieczyszczeń (EPER).

Fig. 5. Podstrona internetowej bazy danych EPER z polskimi emitentami zanieczy-szczeń pochodzących z chowu przemysłowego (http://eper.ec.europa.eu)

Odory a wielkotowarowa produkcja zwierzęca ODORY – lotne związki chemiczne, organiczne i nieorga-niczne, wyczuwane przez receptory węchowe przy bar-dzo niskich stężeniach i rejestrowane przez mózg jako nieprzyjemne. ODOROGENNOŚĆ TECHNOLOGII CHOWU: chów ściółkowy, z wytworzeniem obornika, a chów bez-ściółkowy z wytworzeniem gnojowicy, obornik – niskoskoncentrowany nawóz zwierzęcy o wy-sokiej zawartości stałej materii organicznej i o wysokiej temperaturze „wewnętrznej” (mało korzystne warunki rozwoju mikroorganizmów chorobotwórczych) – jako ta-ki uważany jest za bardziej przyjazny środowisku,

ODORY A WIELKOŚĆ OBSADY FERM: gnojowica – płynny nawóz zwierzęcy, stanowiący mie-szaninę kału, moczu i wody; nawóz wysoce skoncentro-wany, o wysokiej zawartości składników mineralnych, zanieczyszczony mikrobiologicznie, przez co najbardziej niekorzystny ze środowiskowego punktu widzenia, chów bezściółkowy a intensywny przebieg procesów beztlenowych (fermentacja, gnicie) i naturalna sanitaryzacja. ODORY A WIELKOŚĆ OBSADY FERM: ferma o obsadzie 25 000 tuczników wydziela ok. 10 kg NH3/dobę, co powoduje wzrost jego koncentracji na ob- szarze wielu kilometrów kw. (Bieszczad i Sobota 1996), zasięg ponadnormatywnych stężeń NH3 w przypadku fermy indyków o obsadzie 3 600 zwierząt, sięga ok. 35 m od budynku inwentarskiego (częsta lokalizacja domostw właścicieli ferm nawet w mniejszej odległości) (Guz i Guz 2005).

Fig. 6. Wymagana odległość minimalna lokalizacji budynku/instalacji od ferm (Environmental Protection Act, Ontario, USA)

Klasyfikacja odorów rolnictwa wielkoprzemysłowego ŹRÓDŁA ODORANTÓW NATURALNE ANTROPOGENICZNE ENERGE-TYCZNE PRZEMY-SŁOWE KOMUNI-KACYJNE KOMU-NALNE ROL-NICZE PUNKTOWE OBSZAROWE Fig. 7. Podział odorów ze względu na pochodzenie FERMY WIELKOPRZEMYSŁOWE

Charakterystyka odorantów emitowanych przez instalacje chowu przemysłowego CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA: pierwotny i wtórny charakter zanieczyszczeń powietrza, odory jako mieszanina gazowa charakteryzująca się zdolnością do mieszania się z powietrzem i łatwym prze-mieszczaniem się na znaczne odległości, główne źródła emisji odorów w fermach przemysłowych: budynki inwentarskie, odprowadzanie i transport nawozów naturalnych, przechowywanie nawozów naturalnych, sposób zagospodarowania nawozów odzwierzęcych (pola nawozowe, nawożenie stawów), sposób przechowywania i utylizacja zwierząt padłych, dotrzymanie warunków dobrostanu i zoohigieny zwierząt.

CHARAKTERYSTYKA POSZCZEGÓLNYCH ODORANTÓW: Wśród odorów gnojowicy, powstającej na wielkotowaro-wych fermach trzody chlewnej zidentyfikowano 100 do 200 substancji zapachowych, z których co najmniej 30 to zwią-zki szczególnie cuchnące i szkodliwe dla zdrowia, m.in.: AMONIAK: w chowie zwierząt pochodzi głównie z odchodów, główny czynnik zakwaszający gleby (wypłukiwanie jonów magnezu, glinu, wapnia), czynnik eutrofizacyjny (poprzez formę amonową), wykazany negatywny wpływ na zdrowie ludzi i zwierząt, szacowana emisja amoniaku z ferm wiekoprzemysłowych w woj. zachodniopomorskim wynosi ok. 3 040 t/rok (Wiel-land 2002).

Fig. 8. Wielkość emisji amoniaku z poszczególnych źródeł w Wielkiej Brytanii (Ammonia in the UK, Department for Environment, Food and Rura Affairs United Kingdom)

Fig. 9. Emisja amo-niaku w Europie (kg N/ha/rok) (Asman 1992).

METAN: źródłem są odchody zwierząt i procesy fermentacyjne nawozów zwierzęcych, gaz cieparniany, szacunkowa emisja metanu z ferm wielkotowarowych w woj. zachodniopomorskim wynosi ok. 446 t/rok (Wielland 2002). PODTLENEK AZOTU: gaz cieplarniany, szacunkowa emisja podtlenku azotu dla tuczników w woj. zachodniopomorskim wynosi ok. 137 t/rok (Wielland 2002). SIARKOWODÓR: obok amoniaku najniebezpieczniejszy odorant dla zdrowia.

AZOTANY, AZOTYNY, ZWIĄZKI SIARKOORGANICZNE, ALDEHYDY, KETONY, WĘGLOWODORY ALIFATYCZNE, WĘGOWODORY AROMATYCZNE, ZWIĄZKI KARBONYLOWE, AMINY, MERKAPTANY, BENZEN, FORMALDEHYD, HYDRAZYNA.

ZANIECZYSZCZENIE MIKROBIOLOGICZNE: składnikiem aerozolu powstającego wskutek chowu przemysłowego są rónież mikroorganizmy chorobotwór-cze, w aerozolach tych zidentyfikowano m.in.: Staphylococ-cus sp., streptokoki fekalne, Escherichia coli, laseczki różycy, prątki gruźlicy, paciorkowce chorobotwórcze, wi-rus pryszczycy, zarodniki grzybów chorobotwórczych (Szejniuk i Kluczek 1996, Pell 1997, Hutchison 2005, Wa-tabe 2003, Leung i Topp 2001, Nicholson 2004). PYŁY: składnik towarzyszący odorom w aerozolach ferm-owych, ułatwiają one rozprzestrzenianie odorantów, a nawet mogą je zabezpieczać, poprzez ich adsorpcję na swej po-wierzchni (Heber 2001).

Negatywne skutki emisji odorów fermowych ZAGROŻENIE DLA ZDROWIA LUDZI I ZWIERZĄT: negatywny wpływ odorów na zdrowie uzależniony jest od częstotliwości ekspozycji na działanie odorów, czas ekspo-zycji, stopień uciążliwości odorantów, warunki przestrzen-ne ekspozycji, uwarunkowań osobniczych (Both 2004), wśród schorzeń wywoływanych przez odory wymienia się: obrzęki, nadmierne łzawienie, podenerwowanie, chro-niczny stres, obniżenie odporności na zakażenia bakteryj-ne i wirusoweniedotlenienie, bóle głowy, nudności, biegun-ka (Steinheider 1999, Nimmermark 2004, Guz i Guz 2005, Makes i Galwas-Zakrzewska 2005, Schiffman i Williams 2005, Shusterman 2001, Major i Silver 1999, Schiffman 1998, Radon i wsp. 2004, Cone i Shusterman 1991).

Fig. 10. Odpowiedź organizmu na ekspozycję na działanie odorów/ppb – części na bilion H2S (Brent 2002)

Fig. 11.

Fig. 12.

Fig. 13.

Fig. 14.

OBNIŻENIE JAKOŚCI ŻYCIA OKOLICZNYCH MIESZKAŃCÓW, ŹRÓDŁO KONFLIKTÓW SPOŁECZNYCH, UTRATA MIEJSC REKREACJI (uzdrowisko Gołdapskie 2006), OBNIŻENIE WARTOŚCI GRUNTÓW W POBLIŻU FERM, STRATY EKONOMICZNE W PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ, zwierzęta narażone na permanentne ponadnormatywne stężenie odorantów wykazują mniejsze spożycie paszy, słaby wzrost, stres (Guz i Guz 2005), NIEDOTRZYMANIE DOBROSTANU ZWIERZĄT(Guz i Guz 2005), DZIAŁANIE KOROZYJNE ODORANTÓW, WPYW NA FORMOWANIE KWAŚNYCH DESZCZY (Łysko i Cyglicki 2006),

ZANIECZYSZCZENIE WÓD I EUTROFIZACJA, efekt pośre-dni, poprzez aerozol amoniaku (Sheppard i wsp. 2002), USZKODZENIA FIZJOLOGICZNE I STRUKTURANE ROŚ-LIN (Sheppard i wsp. 2002), EFEKT CIEPLARNIANY, odoranty jako gazy cieplarniane (Sheppard i wsp. 2002), Fig. 15. Rolnicze źródła gazów cieplarnianych (Lefebvre 2005)

Sposoby przeciwdziałania emisji odorów z instalacji tuczu przemysłowego REGULARNE USÓWANIE OBORNIKA W CHOWIE ŚCIÓŁKOWYM – 70%-owa redukcja emisji amoniaku (Oosthoek i wsp. 1990), BIOTECHNOLOGICZNA OBRÓBKA NAWOZÓW ZWIE-RZĘCYCH (biologiczna dezynfekcja i sanitaryzacja, mine-ralizacja materii organicznej, produkcja biogazu, oczysz-czanie w oczyszczalniach przygospodarskich, kontrolo-wana fermentacja, wykorzystanie kwasu mlekowego, en-zymów i efektywnych mikroorganizmów, kompleksowe systemy fermentacyjne) – ograniczenie emisji metau i tlen-ków azotu o 80 – 90% (Berg 1998, Zemek i Mareček 2005, EM WORLD Poland 2006),

Fig. 16. Kompleksowy system fermentacji gnojowicy (Toombs 2003)

WYKORZYSTANIE BIOFILTRÓW I SYSTEMÓW WYCH-WYTYWANIA I USÓWANIA PYŁÓW (np. spryskiwanie po-wierzchni emulsją wodno-olejową) – ograniczenie emisji amoniaku i ogólnie odorów o 50% (Nicolai i Janni 1997, Banhazi i wsp. 2000), SZCZELNE I PZYKRYTE ZBORNIKI NA GNOJOWICĘ – re-dukcja emisji amoniaku i siarkowodoru od 50 do 99% (Jacobsen i wsp. 1999), PRZECIWDZIAŁANIE PRZEGRZANIU BUDYNKÓW INWENTARSKICH (Heber 2001), UTRZYMNIE CZYSTOŚCI BUDYNKÓW IWENTARSKICH I INWENTARZA ŻYWEGO (Heber 2001), ODPOWIEDNIE PRZECHOWYWANIE I UTYIZACJA ZWIERZĄT PADŁYCH (Toombs 2003, Wilkinson 2007),

Fig. 17. Padłe zwierzęta w lagu-nie na gnojowicę – ferma w Żabi-nie, Zachodnio-pomorskie (2005)

UNIKANIE PRZEMOCZENIA ŚCIÓŁKI I PASZ (Toombs 2003), ŚCIANY ZIELENI (Bottcher i wsp. 2000), DOGLEBOWA APLIKACJA GNOJOWICY – spadek emi-sji NH3o 35%, a odorów ogólnycho 75% (Sheppard i wsp. 2002, Heber 2001, Beckwith i wsp. 1998, Webb 2001, Han-sen i wsp. 2004, Smith i wsp. 2003), ODPOWIEDNIE ŻYWIENIE ZWIERZĄT – stosunek wody do dawki żywieniowej jak 3:1, zbilansowana i nisko prze-tworzona dieta (ok. 80% związków azotowych przyjmowa-nych z paszą nie jest wykorzystana), niska zawartość aminokwasów siarkowych w diecie (Sheppard i wsp. 2002, Radzimierski 2006).

Fig. 18. Wóz do doglebowej aplikacji gnojowicy (Sheppard i wsp. 2002)

Fig. 19. Kałuża gnojowicy na polu nawozowym jednej z ferm w Zachodnio-pomorskiem (2006)

Fig. 20. Gnojowica na polu koło fermyw Byszkowie, Zachodniopomorskie (2005)

DOTRZYMANIE STANDARDÓW PRAWNYCH, ZWIĘKSZENIE UDZIAŁU WŁADZ SAMORZĄDOWYCH W KONTROLI I EGZEKUCJI PRZEPISÓW USTAWY PRAWO OCHRONY ŚRODOWISKA, UPUBLICZNIENIE INFORMACJI o instalacjach wymagających uzyskania pozwolenia zintegrowanego (aktualizacja i rozszerzenie internetowej bazy danych Ministerstwa Środowiska i Europejskiego Rejestru Emisji Zanieczyszczeń (EPER), AKTYWNA PROMOCJA TWORZENIA GOSPODARSTW EKOLOGICZNYCH,

USTAWA ODOROWA, PEŁNA IMPLEMENTACJA RATYFIKOWANEJ KOMISJI HELSIŃSKIEJ, WZROST ZNACZENIA Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej, Najlepszych Dostępnych Technik Intensywnej Hodowli Drobiu i Trzody Chlewnej (BAT), Bałtyckiego Planu Działania HELCOM oraz opracowań Agendy 21 w sektorze wielkotowarowej produkcji zwierzęcej, REALIZACJA REKOMENDACJI I ZALECEŃ POKONTROLNYCH Kontroli sprawowania nadzoru nad wielkoprzemysłowymi fermami trzody chlewnej, przeprowadzonej przez Najwyższą Izbę Kontroli (NIK 2007).

Więcej informacji na: www.gajanet.pl Dziękuję za uwagę! Więcej informacji na: www.gajanet.pl