Jerzy Hausner Perspektywy rozwoju społeczno-gospodarczego

Rozwój zaczyna się od idei, debaty i sporu, a kończy na instytucjonalizacji nowych rozwiązań i zmianie tożsamości aktorów społecznych. Po drodze jest polityka i rządzenie, ale to nie one są esencją rozwoju, lecz co najwyżej jednym z jego trybów, ważnym, ale nie najważniejszym.

W centrum rozwoju społeczno- gospodarczego znajdują się instytucje, a czynnikiem decydującym jest ich efektywność adaptacyjna. Dlatego polityka rozwojowa powinna koncentrować się na generowaniu, mobilizowaniu i pomnażaniu tych zasobów, które tę efektywność determinują i podnoszą. Współcześnie zaliczamy do nich zwłaszcza kapitał ludzki i kapitał społeczny. Nie będzie więc przesadą, jeśli uznamy, że bez edukacji nawet największe bogactwo obróci się przeciwko nam.

Akumulowany w ludziach kapitał nabywany jest przez edukację i kulturę.

Dla polityki rozwoju kluczowe znaczenie ma charakter i różnorodność otoczenia instytucjonalnego gospodarki, determinująca efektywność adaptacyjną i innowacyjność podmiotów gospodarczych. Wagę tego zagadnienia jako jedni z pierwszych dostrzegli ekonomiści zajmujący się problematyką rozwoju regionalnego.

Jeżeli wybitni regionaliści dowodzą, że rozwój lokalny czy regionalny w decydującej mierze zależy od czynników endogennych nie zaś egzogennych, to jest jasne, że rozwoju w skali lokalnej czy regionalnej nie można centralnie zaprogramować i pobudzić. Można natomiast ustanawiać takie rozwiązania instytucjonalne i inicjować takie przedsięwzięcia infrastrukturalne, które umożliwią i ułatwią lokalnym czy regionalnym elitom wykorzystanie i pomnożenie dostępnych zasobów.

Małopolska regionem zdobywania i rozwijania kwalifikacji Małopolskę na tle porównywanych regionów charakteryzują „młoda” struktura wiekowa mieszkańców oraz korzystne prognozy demograficzne w perspektywie najbliższych lat. Analiza natężenia ruchu migracyjnego ludności wskazuje na wysokie, dodatnie saldo migracji – Małopolska jest zatem atrakcyjnym miejscem do zamieszkania, edukacji, pracy oraz rozwijania kwalifikacji.

Istotnym walorem regionu jest wysoki poziom zaangażowania dzieci i młodzieży w edukację formalną: w 2005 r. aż 27,1% wszystkich mieszkańców województwa uczyło się na poziomie podstawowym, średnim lub wyższym.

Podstawowe wskaźniki rynku pracy (dane z 2007 r.) wskazują na relatywnie wysoką (w skali Polski) aktywność zawodową mieszkańców Małopolski (współczynnik aktywności zawodowej wynosi 63,6%, a stopa zatrudnienia 58,1%) oraz stosunkowo niski poziom stopy bezrobocia (8,5%). Niekorzystne dla gospodarki i poziomu kwalifikacji mieszkańców Małopolski jest znaczne zatrudnienie w szarej strefie (ok. 10%).

Dużym atutem województwa małopolskiego jest wysoki odsetek osób z wykształceniem wyższym wśród wszystkich aktywnych zawodowo (22,2%). Równocześnie jednak widoczny jest relatywnie niski poziom zatrudnienia osób w sektorze nauki i nowoczesnych technologii. Małopolskę negatywnie wyróżnia poziom korzystania przez mieszkańców regionu z nowoczesnych technologii (komputer i internet) – poziom umiejętności informacyjnych i komunikacyjnych mieszkańców regionu jest niski na tle porównywanych regionów.

Bardzo niski, podobnie jak w innych polskich regionach, jest w województwie małopolskim udział osób zaangażowanych w edukację ustawiczną, co może stanowić barierę rozwojową zarówno dla mieszkańców, jak i przedsiębiorstw. Jak wskazują badania, w perspektywie kilkunastu lat w Małopolsce prawdopodobny jest wzrost popytu na informatyków, pracowników szeroko rozumianej branży budowlanej, sektora finansowego i edukacyjnego, telekomunikacyjnego, biotechnologicznego oraz osoby związane z usługami medycznymi i rehabilitacyjnymi.

Wyjątkowość i bogactwo walorów kulturowych, turystycznych i środowiskowych powoduje, że duża część mieszkańców Małopolski posiada unikalne, niszowe umiejętności i kwalifikacje. Właściwe wykorzystanie tego potencjału jest dużą szansą rozwojową dla regionu. Niepodważalnym atutem województwa małopolskiego jest bardzo dobrze rozwinięta baza szkolnictwa gimnazjalnego i ponadgimnazjalnego oraz, przede wszystkim, jakość kształcenia na tych poziomach – małopolscy uczniowie osiągają najwyższe wyniki w kraju w przypadku na egzaminach gimnazjalnych i maturalnych.

Skala i jakość kształcenia na poziomie wyższym w Małopolsce w istotny sposób sprzyjają zdobywaniu wysokich kwalifikacji, zarówno przez mieszkańców regionu, jak i osoby napływające z innych polskich i zagranicznych regionów. Małopolska nie należy do czołówki regionów pod względem liczby central największych polskich przedsiębiorstw, tym niemniej jest ważnym ośrodkiem koncentracji przedsiębiorstw informatycznych oraz sektora usług biznesowych (Business Process Offshoring – BPO). Bardzo widoczna jest w tym przypadku dominująca rola Krakowa, jako centrum rozwoju gospodarczego regionu.

Polityka rozwoju społeczno- gospodarczego musi bazować na nowoczesnej teorii dóbr. Niestety w tym zakresie w teorii ekonomii panuje nieład. Najczęściej ekonomiści i politycy gospodarczy odwołują się do ogromnie upraszczającego schematu wyróżniającego jedynie „dobra publiczne” i „dobra rynkowe”. Niewielu próbuje wyjść poza ramy tego schematu dostrzegając występowanie także dóbr innego rodzaju.

Współczesna gospodarka to gospodarka usług a nie produkcji. Istotne jest i to, że w coraz większym stopniu są to usługi intelektualne a nie materialne. W konsekwencji coraz więcej ważnych dla rozwoju społeczno-gospodarczego dóbr będzie miało mieszany charakter; nie będą czystymi dobrami prywatnymi, ani czystymi dobrami publicznymi. Będą tworzone prywatnie z myślą o ich spieniężeniu, ale z ich konsumpcji z różnych powodów nie da się i nie powinno się wyłączać tych, którzy nie są w stanie za nie zapłacić rynkową cenę.

Kwestia ta wiąże się szczególnie z problemem intelektualnych praw własności. Własności intelektualnej nie można chronić tak jak własności materialnej. Zapewniając jej eksluzywność doprowadzono by do prywatyzacji kultury i wiedzy, co zahamowałoby rozwój, blokując ludzką kreatywność i innowacyjność.

Rozwój a spójność społeczna wzrost gospodarczy jest konieczny dla rozwoju, ale to rozwój stymuluje wzrost, liczy się tym samym nie tylko tempo wzrostu, ale też sposób wykorzystania jego owoców; dla polityki rozwoju kluczowe znaczenie ma polityka spójności, co w szczególności odnosi się do ograniczania społecznego ubóstwa i zapewnienia wysokiego poziomu zdrowia publicznego.

Polityka spójności nie polega na wyrównywaniu dochodów, lecz na wyrównywaniu szans. Jej istoty nie stanowią transfery socjalne, lecz rozwiązania instytucjonalne i przedsięwzięcia infrastrukturalne, które przyczyniają się do zwiększenia dostępu jednostek do różnych form kapitału i usuwają wszelką dyskryminację. Fundamentem polityki spójności nie jest więc tradycyjnie rozumiana pomoc socjalna, która nawet jeżeli w określonym zakresie uzasadniona i konieczna rodzi poważne negatywne konsekwencje, do których A. Sen [1999: 154-5] zalicza:

błędy informacji – złe adresowanie pomocy, blokadę inicjatywności – zachęcanie do pasywności, poczucie bezwartościowości i sygmatyzacja, koszty administracyjne, naruszanie swobód, korupcja – ogólnie biurokratyzacja. nietrwałość polityczną programów pomocy i jej jakości.

Atrybuty efektywnej polityki spójności niezbędne są zindywidualizowane systemy (schematy) niwelowania nierówności, które są produktem funkcjonalnego zróżnicowania instytucji, wielowymiarowość ich działania (przestrzenna, czasowa, przedmiotowa i podmiotowa), faktyczna a nie tylko formalna równość wobec prawa jest jedynie punktem wyjścia, fundamentem a nie celem polityki spójności, tworzy jej niezbędną przesłankę,

prawa mają swój aspekt wolnościowy oraz aspekt wspólnotowy, muszą być gwarantowane z dwóch stron – swobody od i zobowiązania do, koncentracja na wyposażeniu w kapitał a nie na dochodach, kluczowe znaczenie ma kapitał ludzki i kapitał społeczny, jednostka jest obywatelem a nie podopiecznym.

Aksjomaty nowoczesnej polityki rozwoju rozwój a nie równowaga, rynek jako instytucja społeczna a nie niewidzialna ręka rynku, efektywność adaptacyjna a nie tylko alokacyjna, społeczeństwo i kultura nie są tylko instytucjami pośredniczącymi między państwem i rynkiem, jeśli nie uzyskują niezbędnego poziomu samoorganizacji i autonomii, to nie będą dobrze funkcjonować ani państwo, ani rynek.

Perspektywy rozwoju Małopolski - rekomendacje W Małopolsce na terenach wiejskich dostęp dzieci do edukacji przedszkolnej jest ograniczony i zdecydowanie niezadowalający. To wyraźnie obniża aspiracje i szanse edukacyjne tej populacji i przyczyni się w przyszłości do zaniżania wartości regionalnego kapitału ludzkiego. Pilnie potrzebny jest w województwie program upowszechnienia edukacji 6-latków, adresowany do gmin wiejskich. Bez tego wyższe poziomy edukacji nie będą miały wystarczająco szerokiej bazy.

Możliwość ustawicznego rozwijania swoich kwalifikacji (czy też szerzej patrząc wejścia na rynek pracy) w bardzo wielu przypadkach (zwłaszcza wśród kobiet) uwarunkowana jest dostępnością instytucji opieki nad dziećmi (żłobki i przedszkola). Jeżeli z powodów finansowych (zbyt wysokie opłaty) lub lokalizacyjnych (brak placówek opiekuńczych w najbliższym otoczeniu) mieszkańcy Małopolski nie będą mogli korzystać z usług tych instytucji, wówczas trudno się spodziewać, aby znacząco poprawił się w regionie odsetek osób aktywnych zawodowo i systematycznie podnoszących swoje kwalifikacje.

Słabością Małopolski jest m.in. zbyt niski udział zatrudnienia w sektorze nauki i wysokich technologii. Zmiana tej niekorzystnej sytuacji jest możliwa szczególnie poprzez prowadzenie bardziej aktywnej polityki wobec inwestorów zagranicznych. Władze samorządowe (regionalne i lokalne) powinny stworzyć system dodatkowych zachęt dla podmiotów, które chcą inwestować w tym sektorze.

Współpracę z takimi inwestorami powinny w szczególności rozwijać małopolskie uczelnie. Istotnym obszarem takiej współpracy może być wspólne uruchamianie centrów doskonałości i badań zaawansowanych (strategicznych). Od tego uczelnie powinny uzależniać możliwość prowadzenia na ich terenie aktywności rekrutacyjnej dużych firm, adresowanej do studentów. Takie podejście powiedzie się, o ile będzie zdecydowanie wspierane przez samorządowe władze regionalne i miejskie oraz ich agendy.

Uczelnie, aby trafnie odpowiadać na zapotrzebowanie generowane przez inwestorów, bezwzględnie powinny zintensyfikować współpracę z sektorem biznesu. Dominującym modelem uczynić należy kształcenie profilowane, które polega na wspólnym określaniu potrzeb obecnego i przyszłego rynku pracy i realizowaniu programu nauczania umożliwiającego jak najlepsze dopasowanie popytu i podaży na regionalnym rynku pracy. Nie można jednak dopuścić do prostego drenażu zasobów edukacyjnych wyższych uczelni – przedsiębiorcy w zamian za dostarczenie im dobrze wykształconych pracowników powinni równocześnie realizować z uczelniami inne projekty o charakterze dydaktycznym oraz badawczo-rozwojowym.

Preferowanym w Małopolsce obszarem współpracy z dużymi inwestorami powinny być także nowoczesne technologie informacyjne i komunikacyjne. Chodzi o to, aby dzięki temu zmierzać do podniesienia relatywnie niskich umiejętności mieszkańców regionu w tym zakresie. Priorytetem działań rozwojowych w regionie należy uczynić możliwie szybkie objęcie wszystkich miejscowości dostępem do szerokopasmowego internetu i stworzenie wszystkim mieszkańcom możliwości bezpłatnego lub co najwyżej bardzo taniego korzystania z internetu.

Samorządowe władze regionalne – w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego – powinny zdecydowanie wspierać realizację programów aktywizacji potencjału społeczno- kulturowego specyficznego dla poszczególnych subregionów województwa, aby w ten sposób przyczynić się do utrzymywania na wysokim poziomie i rozwijania unikalnych umiejętności, kwalifikacji i specjalizacji zawodowych. W tym przypadku punktem oddziaływania muszą być małe miasta, których w Małopolsce jest szczególnie dużo. W realizację takich programów aktywizacyjnych muszą być włączone uczelnie, w tym w szczególności uczelnie artystyczne Krakowa, tj. ASP, AM, PWST.

Barierą podnoszenia kwalifikacji i regionalnego kapitału ludzkiego jest nadmiernie wysoki wskaźnik zatrudnienia w szarej strefie. Pracodawcy w tej strefie eksploatują pracowników o niskich kwalifikacjach i całkowicie zaniedbują ich rozwój. Legalizacja szarostrefowego zatrudnienia wymaga złożonych i niełatwych działań, których centrami powinny być powiatowe urzędu pracy i Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie. Działania te z jednej strony powinny polegać na wspieraniu samozatrudnienia, rozwijaniu form kształcenia ustawicznego, a na drugim biegunie także na upowszechnianiu różnych form ekonomii społecznej. W tym ostatnim zakresie całkowicie niewykorzystanym zasobem jest zawarty w 2008 r. Małopolski Pakt Ekonomii Społecznej, którego działalność należy zdecydowanie ożywić.

Zakres i poziom kształcenia ustawicznego w regionie jest absolutnie niezadowalający. Samorząd województwa powinien opracować i przyjąć specjalny program promocji i wspierania zarówno najefektywniejszych form takiego kształcenia, jak i działających w tej sferze Małopolsce najlepszych organizacji. W regionalny system kształcenia ustawicznego należałoby szeroko włączyć szkoły wyższe i średnie. To one powinny stanowić podstawowe ogniwa regionalnej sieci takiego kształcenia.

Rozwój kwalifikacji w regionie nie może odbywać się w chaotyczny i przypadkowy sposób. Należy wykorzystywać wszelkie możliwe instrumenty i inicjatywy, które pozwolą z wyprzedzeniem rozpoznać przewidywane zmiany zachodzące w gospodarce w horyzoncie kilku (krótki horyzont), kilkunastu (średni horyzont) i kilkudziesięciu lat (długi horyzont) oraz odpowiednio na te zmiany reagować. Przykładem takiego projekcyjnego myślenia był projekt „Foresight technologiczny na rzecz zrównoważonego rozwoju Małopolski”, realizowany przez MSAP Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Politechnikę Krakowską oraz Akademię Górniczo-Hutniczą w Krakowie.

Scenariusze rozwojowe regionu wypracowane w trakcie projektu wskazują na wiele nowych obszarów, które mogą stać się istotnymi gałęziami rozwojowymi małopolskiej gospodarki. Eksperci z wymienionych ośrodków akademickich zwracali uwagę m.in. na wykorzystanie zasobów wód geotermalnych, rozwój segmentu nowych materiałów (inżynieria powierzchni, materiały kompozytowe, nanotechnologia) oraz inwestycje w obszarze już istniejących materiałów i technologii (materiały metaliczne, powłokowe i budowlane).

Takie rekomendacje powinny być wykorzystane i przełożone na operacyjny język interwencji publicznych, w tym przypadku związanych ze wspieraniem rozwoju uczelni technicznych, kształcących absolwentów nie tylko odnajdujących się w realiach obecnego rynku pracy, ale i przygotowanych na nieuchronne zmiany profilu gospodarczego regionu.

Profesjonalnemu i systematycznemu opracowywaniu długofalowych prognoz rozwoju regionalnego, w tym dotyczących kapitału ludzkiego, może służyć Małopolskie Obserwatorium Polityki Rozwoju. Dyskutuje się o nim od paru lat, lecz inicjatywa ta nie rozwija się z odpowiednią dynamiką.

Obszarem, w którym podnoszenie kwalifikacji i rozwój kapitału ludzkiego jest dla Małopolski szczególnie ważne jest turystyka, rehabilitacja i opieka sanatoryjna oraz wszelkie formy usług rekreacyjno-opiekuńczych dla osób starszych. Województwo małopolskie ze względu na swoje szczególne zasoby kulturowe i środowiskowe może bowiem przyciągać w masowej skali z kraju i zagranicy osoby w wieku emerytalnym, które są zainteresowane dłuższym aktywnym pobytem rekreacyjno-leczniczym bądź osiedleniem.

Dotychczas za słabo wykorzystywane są możliwości współpracy pomiędzy szkołami wyższymi a jednostkami administracji publicznej (zarówno rządowej, jak i samorządowej). Wyraźnie podniesie to poziom zarządzania publicznego w regionie.