Ochrona zdrowia pracowników w aspekcie stresu zawodowego: wybrane zagadnienia systemowe dr Jarosław Chmielewski

CEL PREZENTACJI Wykazanie podstawowych wymogów prawnych wobec pracodawcy w zakresie oceny ryzyka psychospołecznego w procesie pracy.

DEFINICJA ZDROWIA I PRÓBA OKREŚLENIA TEGO POJĘCIA W ASPEKCIE BHP Zdrowie według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) to stan pełnego dobrostanu na poziomie fizycznym, psychicznym i społecznym. Nie jest on zatem związany tylko z brakiem choroby czy niedomaganiem. Zdrowie w pojęciu ogólnym i powszechnym to stan przeciwny chorobie. Według Hipokratesa zarówno zdrowie (dobre samopoczucie), jak i choroba (złe samopoczucie) zależą od równowagi między tym, co nas otacza (równowaga między człowiekiem a środowiskiem). Zdrowie to także potencjał zdolności adaptacyjnych danego organizmu do wymogów otoczenia, do pełnienia ról społecznych, przystosowania się do zmian występujących w środowisku i umiejętność radzenia sobie z tymi zmianami. Stan zdrowia pracujących w dużej mierze zależy od sposobu wykonywania pracy, od warunków w jakich się ona odbywa.

OCHRONA ZDROWIA PRACUJĄCYCH – WYBRANE ORZECZNICTWO SĄDU NAJWYŻSZEGO Każdy pracownik ma prawo przypuszczać, że jego pracodawca przestrzega przepisów bhp (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia II UKN 522/98 OSNAP 2000/9/374). Bezpieczeństwo pracownika i ochrona jego zdrowia, a nawet życia, są tego rodzaju dobrem, któremu w hierarchii dóbr prawnie chronionych należy przyznać pierwszeństwo przed ochroną miejsca pracy (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia I PKN 469/99 OSNAP 2001/10/346). Pracodawca ma obowiązek zastosowania wszelkich dostępnych środków organizacyjnych i technicznych w celu ochrony zdrowia swoich pracowników (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 13 kwietnia 2000 r., I PKN 584/99, OSNP 2001/21/636). W wyroku z dnia r., II PK 100/08, LEX nr , przyjął iż „odpowiedzialność pracodawcy na zasadzie winy za skutki wypadku przy pracy uwarunkowana jest wykazaniem, iż w konkretnych okolicznościach faktycznych praca została zorganizowana nieprawidłowo, co w konsekwencji doprowadziło do wypadku, albo że istniejące realnie zagrożenia przy jej wykonywaniu nie zostały rozpoznane przez pracodawcę, wobec czego pracownik nie miał o nich żadnej wiedzy, czy też takie zagrożenia nie zostały zniwelowane, co naraziło na szwank zdrowie, bądź życie pracownika. Obowiązkiem pracodawcy jest stworzenie takiej organizacji pracy, która by zapewniała pracownikowi bezpieczne i higieniczne warunki pracy - obejmuje ona w szczególności określenie możliwie dokładne sposobu i czasu wykonania zleconej pracownikowi czynności (zob. orzeczenie SN z dnia 1 lutego 1968 r.,I PRN 449/67, PiZS 1969, nr 3, s. 63).

Ochronie zdrowia przed negatywnymi skutkami wykonywania pracy służą szeroko rozumiane działania profilaktyczne realizowane na podstawie obowiązujących przepisów. Do najważniejszych aktów prawnych stanowiących zasady ochrony zdrowia pracujących należą m.in.: - ustawa z dnia 26 czerwca1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. nr 21, poz. 94 ze zm.), - ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (Dz. U. nr 96 poz. 593 ze zm.), - rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie Pracy (Dz. U. nr 69, poz. 332 ze zm.), - rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 listopada 1983 r. w sprawie chorób zawodowych (Dz. U. nr 65, poz. 294, ze zm.), - rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. nr 129, poz. 884), - rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 września 1997 r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 109, poz. 704), - rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia28 maja 1996 r. w sprawie szczegółowych zasad szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 62, poz. 285).

Ochrony zdrowia pracujących winna być ukierunkowana na minimalizowanie niekorzystnych warunków związanych ze środowiskiem pracy i sposobem jej wykonywania. Zadaniem ochrony zdrowia pracujących jest również aktywne oddziaływanie na poprawę przez pracodawcę warunków pracy i ograniczanie w ten sposób ryzyka zawodowego. Ochrona zdrowia pracujących realizowana jest przez systematyczną kontrolę zdrowia zatrudnionych, obejmuje procedury i badania służące ocenie stanu zdrowia pracowników ukierunkowane na identyfikowanie elementów pozostających w związku przyczynowym z warunkami pracy. W ramach kontroli zdrowia osoby pracujące otrzymują informacje i wskazania odnośnie sposobów zapobiegania niekorzystnym zmianom w stanie zdrowia.

PODSTAWOWE DEFINICJE DOT. RYZYKA ZAWODOWEGO PN-N-18002:2011 Identyfikacja zagrożenia – proces rozpoznawania, czy zagrożenie istnieje, oraz określenie jego charakterystyk. Ocena ryzyka zawodowego – proces analizowania ryzyka zawodowego i wyznaczania jego dopuszczalności. Ryzyko zawodowe – prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywana pracą powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracownika niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy. Dyrektywa Rady Europy 98/24/WE Zagrożenie psychospołeczne – każdy rodzaj bodźca/sytuacji, który oddziałuje na człowieka na drodze mechanizmów psychologicznych, powodując szkodę w postaci zakłóceń w dobrym funkcjonowaniu i zaburzeń zdrowia. Ryzyko związane z czynnikami psychospołecznymi to prawdopodobieństwo, że ujawni się potencjał szkodliwości i możliwy zakres szkód wywołany przez czynniki.

NIEBEZPIECZNE I SZKODLIWE CZYNNIKI WYSTĘPUJĄCE W PROCESIE PRACY - KLASYFIKACJA WG. PN-80 Z W zależności od charakteru działania niebezpieczne i szkodliwe czynniki występujące w procesie pracy dzieli się na następujące grupy: - fizyczne, - chemiczne, - biologiczne, - psychofizyczne. Podział psychofizycznych niebezpiecznych i szkodliwych czynników występujących w procesie pracy: a) obciążenie fizyczne: - statyczne, - dynamiczne; b) obciążenie nerwowo-psychiczne: - obciążenie umysłu, - niedociążenie lub przeciążenie percepcyjne, - obciążenie emocjonalne.

Do ryzyka psychospołecznego, w tym zjawiska stresu zawodowego i sposobów ograniczania tego czynnika zastosowanie znajdują powszechnie obowiązujące przepisy w zakresie oceny ryzyka zawodowego i ochrony zdrowia pracowników. Istnieje też szereg regulacji odnoszących się pośrednio do zagadnień prewencji psychospołecznych zagrożeń w miejscu pracy. Zawiera je przede wszystkim Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, art. 68 pkt 1 (Każdy ma prawo do ochrony zdrowia), art. 66 pkt 1 (Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy).

Na konieczność zapewnienia każdemu pracownikowi bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, co oznacza, że dotyczy to również aspektów związanych z zagrożeniami psychospołecznymi wskazuje również wiele aktów prawnych o charakterze międzynarodowym. Przykładami takich rozwiązań legislacyjnych są: - Europejska Karta Społeczna, - Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, - konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy, w tym konwencja nr 155, - Dyrektywa ramowa 89/391/EWG.

OCHRONA ZDROWIA PRACOWNIKÓW – WYMOGI PRAWNE * ustawa z dnia r. Kodeks pracy (Dz. U r. nr 21, poz. 94 ze zm.) Art § 2. Pracodawca jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. W szczególności pracodawca jest obowiązany: 1) organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy, 3) reagować na potrzeby w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy oraz dostosowywać środki podejmowane w celu doskonalenia istniejącego poziomu ochrony zdrowia życia pracowników, biorąc pod uwagę zmieniające się warunki wykonywania pracy, 4) zapewnić rozwój spójnej polityki zapobiegającej wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym uwzględniającej zagadnienia techniczne, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne oraz wpływ czynników środowiska pracy. Art Pracodawca: 1) ocenia i dokumentuje ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosuje niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko.

OCHRONA ZDROWIA PRACOWNIKÓW – WYMOGI PRAWNE Art. 212 pkt 1, 2 i 4 Osoba zatrudniona na stanowisku kierowniczym zobowiązana jest do zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, w odniesieniu do obszaru pracy, którym zarządzą. Do szczegółowych obowiązków osoby kierującej pracownikami w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy między innymi należy: * organizowanie, przygotowanie i przeprowadzenie prac, uwzględniając zabezpieczenie pracowników przed wypadkami przy pracy, chorobami zawodowymi i innymi chorobami związanymi z warunkami środowiska pracy.

OCHRONA ZDROWIA PRACOWNIKÓW – WYMOGI PRAWNE * rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U r. nr 169, poz ze zm.) Pracodawca powinien m.in.: zapewnić organizację pracy i stanowisk pracy w sposób zabezpieczający pracowników przed zagrożeniami wypadkowymi oraz oddziaływaniem czynników szkodliwych dla zdrowia i uciążliwości – z uwzględnieniem możliwości psychofizycznych pracowników (§ ), zapewnić likwidację zagrożeń dla zdrowia i życia pracowników głównie przez stosowanie technologii, urządzeń, materiałów i substancji niepowodujących takich zagrożeń (§ ),

OCHRONA ZDROWIA PRACOWNIKÓW – WYMOGI PRAWNE § 39a. 1. Pracodawca ocenia ryzyko zawodowe występujące przy wykonywanych pracach, szczególności przy doborze wyposażenia stanowisk miejsc pracy, stosowanych substancji preparatów chemicznych, biologicznych, rakotwórczych lub mutagennych oraz zmianie organizacji pracy. Podczas oceny ryzyka zawodowego uwzględnia się wszystkie czynniki środowiska pracy występujące przy wykonywanych pracach oraz sposoby wykonywania prac. 2.Stosowane w następstwie oceny ryzyka zawodowego środki profilaktyczne, metody oraz organizacja pracy powinny: 1) zapewniać zwiększenie poziomu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników; 3.Pracodawca prowadzi dokumentację oceny ryzyka zawodowego oraz zastosowanych niezbędnych środków profilaktycznych. Dokument potwierdzający dokonanie oceny ryzyka zawodowego powinien uwzględniać w szczególności: 1) opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie: - wykonywanych zadań, - występujących na stanowisku niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych czynników środowiska pracy; 2) wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każdego z czynników środowiska pracy oraz niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko; 3) datę przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonujące oceny.

OCHRONA ZDROWIA PRACOWNIKÓW – WYMOGI PRAWNE * rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz. U r. nr 128, poz ze zm.). § W sprawach, o których mowa w § 1 ust. 1 pkt 4, lekarz orzeka na podstawie wyników przeprowadzonego badania lekarskiego oraz oceny zagrożeń dla zdrowia życia pracownika, występujących na stanowisku pracy. 2. Oceny zagrożeń, o których mowa w ust. 1, lekarz dokonuje na podstawie przekazywanej przez pracodawcę informacji o występowaniu czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążliwych, w tym również o aktualnych wynikach badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, występujących na stanowiskach pracy. Wskazane jest, aby lekarz uzupełnił informacje pracodawcy o spostrzeżenia z przeprowadzonych wizytacji stanowisk pracy. § Badanie profilaktyczne przeprowadza się na podstawie skierowania wydanego przez pracodawcę. 2. Skierowanie, o którym mowa w ust. 1, powinno zawierać: 4) informacje o występowaniu na stanowisku lub stanowiskach pracy, o których mowa w pkt 2 i 3, czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążliwych oraz aktualne wyniki badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, wykonanych na tych stanowiskach.

OCHRONA ZDROWIA PRACOWNIKÓW – WYMOGI PRAWNE * Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (Dz.U r. nr 96 poz. 593) Art W celu ochrony zdrowia pracujących przed wpływem niekorzystnych warunków środowiska pracy i sposobem jej wykonywania oraz sprawowania profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracującymi, w tym kontroli zdrowia pracujących, tworzy się służbę medycyny pracy. 2. Systematyczna kontrola zdrowia pracujących, prowadzona także w celu aktywnego oddziaływania na poprawę warunków pracy przez pracodawcę i ograniczania w ten sposób ryzyka zawodowego, obejmuje procedury i badania służące ocenie zdrowia pracujących ukierunkowanej na identyfikowanie tych elementów stanu zdrowia, które pozostają w związku przyczynowym z warunkami pracy. 3. W ramach kontroli zdrowia osoby pracujące otrzymują informacje i wskazania lekarskie odnośnie sposobów zapobiegania niekorzystnym zmianom w stanie zdrowia. Art Zadania służby medycyny pracy wykonują: lekarze, pielęgniarki, psycholodzy i inne osoby o kwalifikacjach zawodowych niezbędnych do wykonywania wielodyscyplinarnych zadań tej służby.

OCHRONA ZDROWIA PRACOWNIKÓW – WYMOGI PRAWNE * Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (Dz.U r. nr 96 poz. 593) Art Służba medycyny pracy jest właściwa do realizowania zadań z zakresu: 1) ograniczania szkodliwego wpływu pracy na zdrowie, w szczególności przez: a) współdziałanie z pracodawcą w procesach rozpoznawania i oceny czynników występujących w środowisku pracy oraz sposobów wykonywania pracy mogących mieć ujemny wpływ na zdrowie, b) współdziałanie z pracodawcą w procesach rozpoznawania i oceny ryzyka zawodowego w środowisku pracy oraz informowanie pracodawców i pracujących o możliwości wystąpienia niekorzystnych skutków zdrowotnych będących jego następstwem, c) udzielanie pracodawcom i pracującym porad w zakresie organizacji pracy, ergonomii, fizjologii i psychologii pracy;

OCHRONA ZDROWIA PRACOWNIKÓW – WYMOGI PRAWNE * Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (Dz.U r. nr 96 poz. 593) Art Służba medycyny pracy jest właściwa do realizowania zadań z zakresu: 5) inicjowania i realizowania promocji zdrowia, a zwłaszcza profilaktycznych programów prozdrowotnych, wynikających z oceny stanu zdrowia pracujących; 6) inicjowania działań pracodawców na rzecz ochrony zdrowia pracowników i udzielania pomocy w ich realizacji, a w szczególności w zakresie: a) informowania pracowników o zasadach zmniejszania ryzyka zawodowego, b) wdrażania zasad profilaktyki zdrowotnej u pracowników należących do grup szczególnego ryzyka, c) tworzenia warunków do prowadzenia rehabilitacji zawodowej, d) wdrażania programów promocji zdrowia.

Badanie profilaktyczne wykonywane w ramach medycyny pracy, przeprowadza się na podstawie skierowania wydanego przez pracodawcę, które powinno zawierać określenie rodzaju badania profilaktycznego, jakie ma być wykonane, określenie stanowiska pracy, informacje o występowaniu na stanowisku czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążliwych oraz aktualne wyniki badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, wykonanych na tych stanowiskach. W zakresie ochrony zdrowia pracowników nie chodzi bowiem o uzyskanie jakiegokolwiek zaświadczenia, ale takiego, które stanowi efekt właściwej oceny zdolności pracownika do pracy na danym stanowisku, dokonanej po przeprowadzeniu wszystkich badań wymaganych przepisami rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych dla celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz. U. Nr 69, poz. 332 ze zm.).

WYBRANE CZYNNIKI PSYCHOSPOŁECZNE ZWIĄZANE Z PRACĄ W załączniku nr 1 do rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników (…) Wskazówki metodyczne w sprawie przeprowadzania badań profilaktycznych pracowników ujęto niekorzystne czynniki psychospołeczne: a) zagrożenia wynikające ze stałego dużego dopływu informacji i gotowości do odpowiedzi, b) zagrożenia wynikające z pracy na stanowiskach decyzyjnych i związanych z odpowiedzialnością, c) zagrożenia wynikające z narażenia życia, d) zagrożenia wynikające z monotonii pracy, e) prace wymagające pełnej sprawności psychoruchowej.

Aspekty pracy stwarzające ryzyko psychospołeczne za dr hab. Marią Widerszal-Bazyl – CIOP-PIB

Wymagania PN w zakresie realizacji oceny ryzyka zawodowego - Zaleca się, aby tam gdzie to możliwe ocena ryzyka zawodowego była przeprowadzana przez powołane do tego celu zespoły, w skład których wchodzą osoby kierujące pracownikami oraz pracownicy i/lub ich przedstawiciele, w tym również psycholog nie zaś wyłącznie przez samego pracownika służby bhp lub osobę wykonującą zadania służby bhp. - Zaleca się, aby każdy pracownik uczestniczył w ocenie ryzyka zawodowego na swoim stanowisku pracy. - W każdym przypadku konieczne jest konsultowanie z pracownikami i/lub ich przedstawicielami przebiegu i wyników oceny ryzyka zawodowego oraz opracowanych w wyniku oceny planów działań zapobiegawczych i korygujących.

DZIĘKUJĘ PAŃSTWU ZA UWAGĘ