Koncepcje rozwoju regionalnego

Region w ujęciu ekonomicznym

Region należy do podstawowych pojęć gospodarki przestrzennej. Brak jest powszechnie akceptowanych i jednoznacznych kryteriów delimitacji regionów. Korenik wyróżnia regiony ekonomiczne, planistyczne, administracyjne, urbanistyczne, krajobrazowe, społeczne, demograficzne itd. Regionami są nazywane zarówno tereny powierzchniowo duże, jak i niewielkie, obszary jednorodne i zróżnicowane.

Region jest jednostką administracyjną zajmującą najwyższe miejsce w podziale terytorialnym państwa. Jest to tzw. region administracyjny. Między podziałem administracyjnym a tzw. podziałem rzeczywistym powinna istnieć jak najdalej idąca zbieżność. Jest to jeden z wyznaczników sprawności działania państwa.

Podejścia do definiowania regionów wg Chojnickiego: – analityczne – przedmiotowe

Koncepcja analityczna ujmuje region jako jednorodny obszar występowania pewnej cechy lub zespołu cech, z punktu widzenia założeń problemu badawczego, które zawierają pojęcie region. Koncepcja przedmiotowa traktuje region jako realny obiekt społeczny lub jako składnik rzeczywistości społecznej w postaci pewnej całości, wyodrębnionej przestrzennie.

Region w ujęciu systemowym jest realną jednostką przestrzenną lub terytorialną, złożoną z różnych elementów powiązanych ze sobą. Regiony ekonomiczne to obszary zwarte przestrzennie będące częścią większego – powiązanego z innymi – terytorium, spójne wewnętrznie i stanowiące kompleksy o określonym profilu gospodarczym

Kryteria typologii regionów ekonomicznych:  odmienności strukturalnej  ekonomiczno-administracyjne  poziomu rozwoju  statystyczne  podstawowy rodzaj działalności

Regiony wg kryterium odmienności strukturalnej:  jednorodne  węzłowe Regiony jednorodne są to obszary względnie jednolite w zakresie pewnych cech skupiające sąsiadujące tereny o podobnych cechach. Regiony węzłowe są to obszary objęte występowaniem pewnego centrum (węzła), wokół którego skupione są pozostałe części regionu.

Podział ze względu na kryterium ekonomiczno-administracyjne czyli podział administracyjny kraju jest podstawowym punktem odniesienia dla polityki regionalnej oraz jest podstawą do gromadzenia danych o charakterze społeczno-gospodarczym.

Regiony wg kryterium poziomu rozwoju:  regiony rozwinięte  regiony rozwijające się  regiony opóźnione w rozwoju

Kryterium statystyczne zaproponowane zostało przez Unię Europejską i umożliwia prowadzenie jednolitej polityki przez wszystkie kraje członkowskie. Według tego kryterium podzielono przestrzeń europejską na tzw. NUTS-y. W polskich warunkach NUTS 1 odpowiada poziomowi makroregionów. Wyróżnia się:  makroregion centralny (województwa łódzkie i mazowieckie)  makroregion południowy (województwa małopolskie i śląskie)  makroregion wschodni (województwa lubelskie, świętokrzyskie, podkarpackie i podlaskie)  makroregion północno-zachodni (województwa wielkopolskie, zachodniopomorskie, lubuskie)  makroregion południowo-zachodni (województwa dolnośląskie i opolskie)  makroregion północny (województwa kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie i pomorskie)

NUTS 2 odpowiada wielkości polskich regionów, NUTS 3 obejmuje obszar tzw. podregionów, NUTS 4 dotyczy powiatów, zaś NUTS 5 obejmuje gminy.

Podstawy rozwoju regionalnego

Rozwój zawsze charakteryzuje się ściśle określonymi kierunkami zmian. Zmiany te mogą być rozpatrywane w aspekcie ilościowym i jakościowym. Zmiany ilościowe dotyczą wzrostu lub zmniejszenia się pewnych cech systemów lub obiektów. Natomiast zmiany jakościowe dotyczą powstania nowych wartości systemów i obiektów.

Teoria rozwoju regionalnego wiąże się ściśle z teorią wzrostu w makroekonomii. Pod pojęciem rozwoju regionalnego rozumie się trwały wzrost potencjału gospodarczego regionów oraz systematyczną i trwałą poprawę ich konkurencyjności oraz poziomu życia mieszkańców, co przyczynia się do rozwoju społeczno-gospodarczego kraju.

Rozwój regionalny jest definiowany przez pryzmat zmian w następujących komponentach:  potencjale gospodarczym  strukturze gospodarczej  środowisku przyrodniczym  zagospodarowaniu infrastrukturalnym  ładzie przestrzennym  poziomie życia mieszkańców  zagospodarowaniu przestrzennym

W teorii rozwoju regionalnego zakłada się istnienie różnic międzyregionalnych jako cos obiektywnego. Wiąże się to ściśle z podziałem na regiony silne i słabe. Kryteriami tego podziału są:  wielkość potencjału gospodarczego i demograficznego  efektywność regionalnych struktur gospodarczych  jakość życia w poszczególnych regionach

Rozwój regionalny to nie tylko proces o charakterze gospodarczym, ale również społecznym jako trwały wzrost poziomu życia i dobrobytu mieszkańców.

Wyróżnia się następujące czynniki rozwoju regionalnego:  ekonomiczne – które dzielą się na tradycyjne (kapitał, ziemia, praca) i nowoczesne (postęp naukowo-techniczny, zmiany w organizacji zarządzania)  przestrzenne – dotyczą rozmieszczenia różnych elementów sił wytwórczych (zasobów surowcowych i kapitałowych)  przyrodnicze – dotyczą stanu najważniejszych elementów środowiska przyrodniczego w poszczególnych regionach  lokalne – związane są ze stopniem autonomii i mobilności samorządów terytorialnych  społeczne – obejmują rozwój różnych instytucji nauki, oświaty, kultury i instytucji tzw. otoczenia biznesu (agencje i fundacje rozwoju regionalnego, inkubatory przedsiębiorczości, instytucje finansowe, banki, giełdy, targi, instytucje konsultingowe, instytucje pośrednio wpływające na rozwój regionalny ale stwarzające odpowiedni klimat

Wybrane teorie rozwoju regionalnego

Teorie rozwoju regionalnego powstają na podstawie badań empirycznych i są odbiciem rzeczywistych trendów ekonomicznych oraz jednocześnie wywierają wpływ na działania społeczne.

Teorie oparte na doktrynie neoliberalnej Klasyczna teoria neoliberalna uznaje akumulację kapitału, rozwój rynku pracy oraz zmianę technologii lub organizacji produkcji za główne przyczyny wzrostu gospodarczgo. Teoria odwołuje się jedynie do działania podmiotów gospodarczych i naturalnych sił wolnego rynku.

Koncepcje oparte na doktrynie Keynesa Teorie te podkreślają znaczenie otoczenia biznesu, ośrodków naukowych, zjawisk społecznych i norm kulturowych. Zakładają konieczność interwencjonizmu władz publicznych, szczególnie na terenach słabego wzrostu gospodarczego. Działania te mają polegać na:  podwyższaniu kwalifikacji siły roboczej  inwestycji w infrastrukturę  promowaniu eksportu  budowaniu instytucji wspierających rozwój przedsiębiorczości

Teoria bazy ekonomicznej Teoria ta rozwinęła się w Stanach Zjednoczonych i zakłada, że rozwój regionalny powinien być oparty na działalności eksportowej. Firmy i sektory gospodarcze produkujące na eksport stanowią bazę ekonomiczną regionu. Działania publiczne powinny dotyczyć przedsięwzięć, które przyciągnęłyby inwestorów produkujących na eksport. Za najbardziej korzystne dla rozwoju regionalnego uważa się przemysły oparte na wysokich technologiach oraz usługi wspierające zmiany technologiczne.

Niektórzy eksperci zalecają władzom publicznym poszukiwanie przedsiębiorstw, które mogą przyczynić się do rozwoju regionu zgodnie z jego wewnętrznymi uwarunkowaniami społeczno-gospodarczymi. Według innych ekspertów władze publiczne powinny raczej dywersyfikować bazę eksportową i przyciągać przedstawicieli nowych sektorów produkcyjnych. Ponadto władze regionalne powinny wspierać działalność eksportową przedsiębiorstw regionalnych.

Teoria produktu podstawowego Innesa Drogą do rozwoju regionalnego jest przede wszystkim stopniowa specjalizacja produkcyjna, a zwłaszcza skupienie się na wybranej grupie towarów, które mogą być najbardziej konkurencyjne na rynkach zewnętrznych. Władze publiczne powinny wspierać proces specjalizacji oraz zmniejszać koszty transakcyjne produkcji. Podstawowym zadaniem są więc inwestycje strukturalne, zmniejszanie kosztów działalności badawczej i innowacyjnej, wspieranie działań szkoleniowych oraz rozwijanie usług otoczenia biznesu.

Nowa teoria handlu Teoria wyjaśnia dlaczego w gospodarce globalnej korzyści z handlu mogą odnosić kraje znajdujące się na różnym poziomie rozwoju cywilizacyjnego. Przyczyną jest daleko posunięta specjalizacja produkcyjna, a zwłaszcza skoncentrowanie się na działalności kapitałochłonnej lub pracochłonnej. W dłuższej perspektywie czasowej wymiana między regionami przynosi większe korzyści tym bogatszym w kapitał.

Teoria biegunów wzrostu Perroux Początkowo teoria odnosiła się do dominujących na rynku podmiotów gospodarczych. Rozwój gospodarczy jest skoncentrowany w najbardziej rozwiniętych przedsiębiorstwach, przemysłach i sektorach, które stanowią tzw. bieguny wzrostu. Napędzają one rozwój, ale uzależniają od siebie inne, słabsze podmioty.

Najważniejszą rekomendacją Perroux jest wzmacnianie przez sektor publiczny dotychczasowych biegunów i tworzenie nowych. Ponadto Perroux zalecał, aby władze rozwijały sieć komunikacyjną między dominującymi metropoliami i ich otoczeniem w celu przyspieszenia procesu rozprzestrzeniania się wzrostu gospodarczego. Podobne założenia posiada teoria Hirschmana zakładająca, że rozwój gospodarczy jest skoncentrowany w tzw. geograficznych centrach wzrostu.

Mechanizm błędnego koła Myrdal uważał, że nierównomierny przestrzennie rozwój gospodarczy jest efektem długiego procesu historycznego, uwarunkowanego czynnikami ekonomicznymi, społecznymi i kulturowymi. Obszary bogate rozwijają się coraz szybciej, zaś biedne pogrążają się w stagnacji. Myrdal zwracał uwagę na rozprzestrzenianie się wzrostu gospodarczego na regiony peryferyjne, ale jednocześnie zaznaczał, problem drenowania ich wątłego potencjału rozwojowego. Dlatego niezbędna jest interwencja publiczna w celu przerwania mechanizmu błędnego koła.

Model rdzenia i peryferii według Johna Friedmana Model w swoich założeniach jest zbliżony do koncepcji Myrdala. Działalność wytwórcza i usługowa jest lokowana w najbardziej rozwiniętych regionach. Centra gospodarcze dominują nad peryferiami. Władze publiczne powinny stymulować rozwój regionów przy wykorzystaniu centów wzrostu. Dotyczy to wspierania infrastruktury światowych metropolii jak również stymulowania obszarów centralnych w regionach słabiej rozwiniętych.

Nowa teoria wzrostu Romera Romer zakłada możliwość kumulowania się czynników wzrostu, co oznacza sposobność uzyskania trwałego rozwoju oraz utrzymywania się lub nawet powiększania różnic między regionami. Długotrwały i stabilny wzrost jest określany jako rozwój endogeniczny. Rozwój opiera się na kapitale ludzkim, fizycznym i innowacyjności technologicznej. Dlatego regiony ubogie mogą nadrobić opóźnienia inwestując w kapitał ludzki oraz podnosząc poziom technologiczny. Władze publiczne powinny budować wewnętrzny potencjał regionu zamiast inwestować w bazę eksportową.

Teoria cyklu produkcyjnego Teoria łączy rozwój gospodarczy z procesem powstawania nowych towarów, następnie z etapem ich doskonalenia technicznego i standaryzacją produkcji. Dobra konsumpcyjne najwyższej jakości powstają w regionach bogatych i następnie są przekazywane peryferiom. Producenci z regionów bogatych przenoszą produkcję standardowych produktów do regionów biedniejszych, korzystając z tańszej siły roboczej.

Teoria uczącego się regionu Floridy Najważniejszym elementem gospodarki regionalnej jest wiedza i rozwój technologiczny. Dlatego motorem dla rozwoju regionalnego jest nieustająca innowacja. Zadaniem władz jest stymulowanie rozwoju nauki, badań, doskonalenie kadr i aplikowanie wysokiej techniki w przedsiębiorstwach uczącego się regionu.

Teoria Schumpetera Źródłem historycznej zmiany są wynalazki techniczne, zaś rozwój gospodarczy przypomina proces twórczego niszczenia. Najważniejszym czynnikiem zmian są przedsiębiorcy, gdyż to właśnie oni wypracowują nową kombinację systemu, otwierają nowe rynki zbytu, współpracują z nowymi kooperantami oraz sięgają po nieznane wcześniej surowce i metody transportu. Dlatego ze strony władz publicznych niezwykle ważne jest tworzenie społecznego i instytucjonalnego klimatu dla innowacyjnej działalności przedsiębiorstw.

Teoria elastycznej produkcji Piore’a i Sabela System organizacyjny oparty na elastycznej produkcji i specjalizacji zbudowany jest na grupie małych i średnich przedsiębiorstw, łatwo zmieniających produkcję i dostosowujących się do warunków rynkowych, gustów konsumenckich i nowinek technologicznych. Producenci są daleko wyspecjalizowani, dzięki czemu znajdują niszę rynkową w globalnej gospodarce i mogą być w swojej dyscyplinie wysoko konkurencyjni. System bazuje na bliskiej kooperacji.

Teoria dystrykt ó w przemysłowych Marshalla Dystrykt przemysłowy stanowi przestrzennie wydzielony obszar, na którym koncentrują swoją lokalizację wyspecjalizowane zakłady przemysłowe. Struktura gospodarki regionalnej oparta jest na małych i średnich przedsiębiorstwach, produkujących głównie na rynek lokalny. Większość decyzji ekonomicznych jest podejmowana wewnątrz dystryktu i w jego obrębie współpracują zakłady produkcyjne.

Pracownicy są bardziej związani z regionem niż z zakładem produkcyjnym i dlatego często zmieniają miejsce pracy. Zapleczem dla producentów są wysoko wykwalifikowane instytucje usługowe, w tym finansowe.

Nowe dystrykty przemysłowe Były one skoncentrowane na obszarze środkowych Włoch. Funkcjonowały na nich silnie kooperujące przedsiębiorstwa rodzinne i wspólnie rozwiązywały problemy całej branży. Przedsiębiorstwa prowadziły wspólne działania szkoleniowe, wprowadzały nowe technologie, wspólnie prowadziły marketing i działalność eksportową.

Trzy modele dystrykt ó w przemysłowych według Ann Marcusen Pierwszy opiera się na jednym lub kilku kluczowych przedsiębiorstwach, które nadają ton rozwoju regionowi jak np. w Seattle i New Jersey w USA czy Toyota City w Japonii. Dominujące koncerny są powiązane kooperacją z mniejszymi firmami. Duże koncerny podejmują kluczowe decyzje dla regionu, zaś małe przedsiębiorstwa nie współpracują ze sobą. Działalność miejscowych władz samorządowych wspiera zazwyczaj rozwój kluczowego zakładu przemysłowego.

Drugi model dotyczy dystryktów, które są zgrupowaniem firm satelickich wobec zewnętrznego podmiotu wiodącego. Miejscowe przedsiębiorstwa bardziej współpracują „na zewnątrz” niż między sobą. Najważniejsze inwestycje są dokonywane „z zewnątrz” przez dominujący koncern. Ponadto zyski są transferowane poza region.

Trzeci model jest zbudowany na dominującej roli administracji publicznej. Może to być wywołane funkcjami publicznymi lub poprzez zamówienia rządowe. Dominującą rolę pełni jeden lub kilka podmiotów, które w niewielkim stopniu kierują się logiką konkurencji gospodarczej. W regionie dużo większe znaczenie mają instytucje centralne aniżeli samorządowe.

Koncepcja Portera Powiązane ze sobą firmy, wyspecjalizowani dostawcy i usługodawcy, przedsiębiorstwa działające w pokrewnych sektorach i współpracujące z nimi instytucje koncentrują się w tzw. gronach przemysłowych. Tworzą w ten sposób sieć współpracy i konkurencji.

Teoria gron opiera się na 4 zasadniczych elementach:  klasycznych czynnikach produkcji (akumulacja kapitału, wykwalifikowana siła robocza, infrastruktura techniczna i komunikacyjna)  rozwój grona stymulują warunki popytu  obecność sektorów pokrewnych i wspomagających  strategia gospodarcza firm i całego grona gospodarczego

Zdaniem Portera władze centralne powinny prowadzić politykę regionalną wspierającą rozw ó j gron przemysłowych, chociaż nie wolno im faworyzować żadnego regionu. Nie powinny dążyć do tworzenia nowych gron, gdyż wymagałoby to gigantycznych inwestycji finansowych i nie dawało pewności co do samodzielnego i długotrwałego rozwoju.

Władze lokalne powinny według Portera ukierunkować swoje działania na wspieranie rozwoju instytucji naukowych, badawczych i szkoleniowych. Ponadto powinny popierać współpracę między instytucjami i stowarzyszeniami. Duże znaczenie dla podniesienia konkurencyjności w gronie może mieć przyciągnięcie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, aktywna promocja regionu i wspieranie rozwoju eksportu.

Nowa geografia ekonomiczna Krugmana Koncentracja przestrzenna działalności gospodarczej wynika z:  korzyści zewnętrznych wynikających z bliskości kooperujących firm  obniżonych kosztów transakcyjnych i transportowych  lepszego dostępu do wykwalifikowanej kadry i informacji  większej skali wewnętrznego rynku zbytu  konkurencji monopolistycznej

Najlepsze warunki dla samonapędzającej się koncentracji gospodarczej spełniają aglomeracje. Teoria zakłada możliwość występowania, a nawet pogłębiania się różnic międzyregionalnych, co wynika z tendencji do kumulowania się czynników wzrostu w najbardziej rozwiniętych regionach metropolitalnych.

Teoria Scotta Sercem rozwijającego się regionu jest dominująca metropolia – aglomeracja elastycznej produkcji. Ekonomiczną bazą regionu są przemysły wysokiej produkcji. Taki typ aglomeracji nazywany jest technopolią. Ekonomię regionalną cechuje innowacyjność i zmienność asortymentu produkcji, która odpowiada na wymagające i niestałe potrzeby konsumenckie.

O powodzeniu rozwoju technopolii decyduje właściwa polityka władz publicznych oraz warunki społeczne i kulturowe. Scott odchodził w swojej teorii od założeń neoliberalnych. Podobne rozważania teoretyczne przeprowadził Castells

Teoria Storpera Storper rozróżnił trzy podstawowe składowe rozwoju:  innowację technologiczną  system organizacyjny produkcji oparty na sieci współpracy i elastycznej specjalizacji firm  koncentrację terytorialną producentów

Najważniejszym czynnikiem rozwoju są pozahandlowe wsp ó łzależności występujące między podmiotami uczestniczącymi w działalności gospodarczej. Najważniejszym zadaniem władz publicznych jest wzmacnianie kapitału społecznego pozaekonomicznych współzależności.

Teoria instytucjonalna rozwoju gospodarczego Northa Instytucje to reguły lub zasady gry, które ograniczają działania jednostki. Człowiek jest twórcą instytucji społecznych, ale powstają one w długim procesie historycznym. O rozwoju decydują dwie grupy przyczyn. Z jednej strony na obniżenie kosztów produkcji mają czynniki ekonomiczne takie jak zmiana technologiczna. Z drugiej strony o wzroście decyduje obniżenie kosztów transakcyjnych, co jest zasługą bardziej efektywnych instytucji politycznych i ekonomicznych.