Jacy jesteśmy? Polska i Polacy 2007

Spis treści Krótka historia polskiej transformacji Jak poradziliśmy sobie ze zmianami, czyli „rewolucje” w naszym życiu Edukacyjna Demograficzna Gospodarcza Konsumpcyjna Społeczna Zagadki polskiej duszy Negatywne autostereotypy Narzekanie Nowe szaty cesarza?

Krótka historia Polskiej transformacji Pozytywny „napęd” (wizja): ??? Co dalej? EU - akcesja „druga Japonia” NATO rekonwalescencja „tygrys CEE” w zamrażarce 1997 wielkie otrzeźwienie 2004 2007 „rozwód po włosku” Brak wizji Pułapka językowa 2000 Reprodukcja biedy Odczarowanie świata Powrót do korzeni Delegitymizacja zmian Wycofanie „bunt mas” Powrót narodowych kompleksów 1989 Kryzys rosyjski „Chłodzenie popytu” Wzrost bezrobocia Przyspieszenie zróżnicowań społ. Dewaluacja rynków (wojny cenowe) Euforia Brak realizmu Życie na kredyt Poparcie dla zmian „Ziemia Obiecana” dla FDI

Jak poradziliśmy sobie ze zmianami? Rozczarowanie?

Wielkie przyspieszenie... W Polsce w ciągu 18 lat po 1989 roku w przyspieszonym tempie zachodzą zmiany – które gdzie indziej dokonywały się w ciągu pięćdziesięciu lat!

Wielkie przyspieszenie... (1/...) rewolucja edukacyjna (boom edukacyjny): Wyższe wykształcenie: od 11% pokolenia 19 – 24 w roku 1989 do 53% w roku 2006 Ponad 70% dzieci z ostatniej klasy podstawówki sądzi, że będzie miało wyższe wykształcenie Niemal połowa studentów wyższych lat pracuje rewolucja demograficzna (II przejście demograficzne): Mniej małżeństw, „późniejsze” dzieci Dłuższe życie Polacy SAMI dokonali przełomu w kształceniu się Polacy WBREW trudnościom planują swoje rodziny

Wielkie przyspieszenie... (2/...) „marketyzacja”: Inwazja marek, marketingu, przyspieszony rozwój rynków Intensywny wyścig konkurencyjny  zawrotne tempo wprowadzania innowacji Intensywny marketing polityczny rewolucja na rynku pracy: Deindustrializacja, likwidacja PGR Nowe sektory na rynku pracy, popyt na nowoczesne umiejętności Bezrobocie Dynamiczny wzrost MŚP Wzrost znaczenia sektora prywatnego w generowaniu PKB Polski konsument nie różni się dziś od Zachodniego (poza portfelem) Pracujemy najwięcej w Europie! I jesteśmy przedsiębiorczy

Wielkie przyspieszenie... (3/...) procesy stratyfikacji: Od społeczeństwa egalitarnego (współczynnik Giniego = 19) do silnego zróżnicowania (Gini = 34) Intensywna walka o poprawę pozycji społecznej (szczególnie w perspektywie dynastycznej) Wzrost standardów jakości życia (LSM) nasilenie kontaktów międzynarodowych: migracje Programy wymiany studenckiej Wzrost liczby turystów Masowa „renowacja”, sprzątanie, nowe standardy (np. używanie dezodorantów) Nieźle sobie radzimy za granicą (wypowiedź Premiera Irlandii)

Wielkie przyspieszenie... (4/...) urynkowienie gospodarki: Nowa racjonalności ekonomiczna gospodarstw domowych i podmiotów gospodarczych („uczenie się”) Wzrost ryzyka (szczególnie jeśli idzie o planowanie długoterminowe) Realność ryzyka ekonomicznego: bankructwo, komornik, giełda... wejście do „globalnej” gospodarki: Urealnienie „mocy” naszej gospodarki i jakości kapitału ludzkiego Ekspozycja na światowe trendy i silne aspiracje (wśród młodych, o wyższej pozycji społecznej) Ekspozycja na ryzyka światowe – finansowe, np. kryzys rosyjski, światowe rynki finansowe, ale też innego rodzaju – np. terroryzm Wzrost nowoczesnych form zachowań ekonomicznych Młodzi Polacy nie różnią się znacząco...

Wielkie przyspieszenie... (5/...) eksplozja mediów: Dynamiczny wzrost liczby kanałów (TV, radio, prasa) Transfer zachodnich formatów, ideologii i stylów życia przekształcenia sfery publicznej: Spadek „opiekuńczości” państwa Problemy z ochroną zdrowia Dramatyczny spadek zaufania do instytucji publicznych Spadek poparcia dla demokracji Taki sam „communication traffic jam”... „Społeczeństwo drugiego obiegu”

Czyli... uczymy się wyremontowaliśmy mieszkania, jesteśmy czyściejsi i bardziej zadbani; zadbaliśmy o ogródki i kolory (ulica jest kolorowa!) wzrasta świadomość zdrowotna, wiedza „psychologiczna” (poradniki, działy w prasie) i świadomość ekologiczna: stajemy się bardziej odpowiedzialni dbamy o nasze dzieci zrewolucjonizowaliśmy nasze zachowania demograficzne (późniejsze związki, mniej dzieci) w porównaniu z innymi krajami post-komunistycznymi, kwitnie prywatna przedsiębiorczość (rejestrowanie działalności gospodarczej; szara strefa...) a rolnicy zadziwiająco łatwo poradzili sobie z absorbcją funduszy strukturalnych

I do tego... Polska jest atrakcyjnym miejscem inwestycji dla zagranicznych podmiotów a Polacy są poszukiwanymi pracownikami w Europie Zachodniej zagraniczni komentatorzy mają o Polsce lepsze zdanie niż my sami w kraju jest coraz czyściej, nawet toalety publiczne są dostępne i czyste, a piwo podaje się zimne; pojawia się coraz więcej cudzoziemców (turystów też) Polacy potrafią osiągać sukcesy międzynarodowe (informatyka, astronomia) – mimo marnej bazy laboratoryjnej

A mimo to... Mamy o sobie jak najgorsze mniemanie. W badaniach międzynarodowych Polacy mają najniższą samoocenę...

Tajemnice polskiej duszy

Jest coraz gorzej...

Zadowolenie ze sposobu funkcjonowania demokracji w Polsce % osób, które są zadowolone z polskiej demokracji Źródło: CBOS BS/6/2005

Czy demokracja jest wartością cenioną przez Polaków? Niekiedy rządy niedemokratyczne mogą być bardziej pożądane niż rządy demokratyczne podatni na autorytaryzm Demokracja ma przewagę nad wszelkimi innymi formami rządów Postawa prodemokratyczna alienacja polityczna (indyferencja, wycofanie) Dla ludzi takich jak ja nie ma w gruncie rzeczy znaczenia, czy rząd jest demokratyvzny czy niedemokratyczny Trudno powiedzieć Źródło: CBOS „O demokracji raz jeszcze”, Komunikat BS/6/2005

podatni na autorytaryzm Coraz mniejsze zaufanie do rządzących podatni na autorytaryzm Źródło: Eurobarometr 63/ Wiosna2005

Powiązania polityczne Przekonania polityczne Od czego zależy sukces w życiu? Wg coraz wyższego odsetka badanych, od powiązań politycznych i przekonań politycznych Powiązania polityczne Czynnik sukcesu Przekonania polityczne Zadowolenie z demokracji Zawiedzione nadzieje Zadowolenie z sytuacji politycznej Źródło: CBOS „O demokracji raz jeszcze”, Komunikat BS/6/2005 Polski Generalny Sondaż Społeczny, 1992-2002, ISS UW

podatni na autorytaryzm Korupcja niezmiennie w czołówce problemów społecznych (Znaczenie przypisywane korupcji na tle innych problemów) podatni na autorytaryzm Za najważniejsze problemy uznano bezrobocie, biedę i służbę zdrowia ale… na 15 wymienionych w badaniu problemów korupcja lokuje się wciąż w pierwszej piątce W opinii Polaków z 2006 roku korupcja dystansuje takie kwestie jak przestępczość, gospodarka, problemy szkolnictwa i budownictwa mieszkaniowego Źródło: Barometr korupcji 2006, Fundacja Batorego

Korupcja w coraz większym stopniu dotyczy wysokich urzędników Państwowych...

I jednocześnie coraz lepiej...

Stan psychiczny Polaków Całościowa ocena własnego życia (ocena pozytywna) Symptomy depresji psychicznej Źródło: Diagnoza społeczna 2005

Ocena sytuacji osobistej i społecznej - poziom zadowolenia z: Osobiście żyje mi się lepiej, ale w kraju jest coraz gorzej! Źródło: J. Czapiński, T. Panek, Diagnoza Społeczna 2005

Kryzys służby zdrowia? Zakres rezygnacji z korzystania Źródło: J. Czapiński, T. Panek, Diagnoza Społeczna 2005

Tajemnice polskiej duszy (1/4) zacofani czy nowocześni? Z jednej strony bardzo niska penetracja Internetu (nowoczesnych technologii), z drugiej – trzeci na świecie rynek Skype’a i spektakularne obroty Allegro za rok 2006 Z jednej strony nieznajomość języków obcych, z drugiej – masowe migracje nietolerancyjne ksenofoby? W ostatnich badaniach porównawczych poziom antysemityzmu Polaków okazał się niższy niż np. Francuzów Fundamentalizm religijny jest znacznie silniejszy w USA niż u nas „Bierni” czy przedsiębiorczy? Polacy są ambitni i wiele – choć nie wszyscy, osiągnęli (edukacja, działalność gospodarcza, standard życia itp.); oszczędzają, zaciągają kredyty. „Cuda” – skąd tyle nowych samochodów?

Tajemnice polskiej duszy (2/4) Piękni czy brzydcy? chamstwo, agresja, odrzucenie wartościowej rozrywki; A Chopin? A nasze śpiewaczki operowe? A Wajda? A Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy? Dlaczego tak kochamy źle o sobie samych mówić? Dlaczego inni postrzegają nas lepiej, niż my sami postrzegamy siebie? I dlaczego tak na wszystko narzekamy? Jeśli tak naprawdę czujemy się lepiej niż kiedyś?

Tajemnice polskiej duszy (3/4) Brak autorytetów Wciąż podkreśla się brak autorytetów: nie wyniosłych i wymagających, ale ciepłych, inspirujących, emocjonalnych (JP II, Tischner, Kapuściński); autentycznych – dających dowód swoim postępowaniem Populizm... Przeważająca opinia: jeśli chcesz wygrać, zdobyć publiczność (media), musisz trafiać do „najniższych emocji”; Czyli mamy bardzo negatywny (paternalistyczny do tego) obraz społeczeństwa (ludzi) – są raczej prymitywni, dosłowni, prości... (czyli negatywny stereotyp!)

Tajemnice polskiej duszy (4/4) Co innego mówią, co innego robią... W badaniach coraz częściej „rozjeżdża się” to, co ludzie mówią, i to, co robią I w ogóle wyniki badań coraz częściej budzą nasze niedowierzanie (może pytamy ludzi nie o to i nie tak, jak trzeba?) Gdzie jest „społeczeństwo obywatelskie”? Nie chodzą głosować, a potem psioczą na władze Nie ufają sobie nawzajem Ale „szara strefa” rośnie... Patrioci – i co to znaczy? Bez wahania wyjeżdżają, nie mają poczucia dobra wspólnego, ale czczą Małysza (jak wygrywa) i siatkarzy. Są dumni z narodu (wspólnota wyobrażona), ale nie lubią państwa i zamykają się w domach (życiu prywatnym)

Tajemnice polskiej duszy – konsekwencje niska samoocena, lub niepewne poczucie własnej wartości przewaga postaw defensywnych, nastawionych na obronę Ego skłonność do poprawiania sobie samopoczucia kosztem innych nawyk „ustawiania się w pozycji ofiary” (cień mesjanizmu) niezdolność brania odpowiedzialności (lęk przed osądzeniem) nieumiejętność Rozmowy (lęk przed zranieniem, wyjściem na głupka) lęk przed rewizją mitów i złudzeń – np. przed uczciwym spojrzeniem w przeszłość łatwość ulegania negatywnym emocjom lęk przed odsłonięciem swojej dobrej strony, żeby nie wyjść na frajera

Więc jaka jest Polska i Polacy? Z jednej strony: fajny kraj i ludzie; z drugiej – zapaść i katastrofa Nic więc dziwnego, że dominuje zamęt oraz ambiwalencja; a winą obarcza się głównie sferę publiczną i polityków.

Więc może społeczeństwo jest gdzie indziej? Świat medialny: zepsuty, skorumpowany, niewydolny hipokryzja paternalizm, poczucie wyższości pustosłowie moralistyczna agresja Państwo Instytucje centralne „próżnia społeczna” ???? Świat ludzi: rodzina, praca, przyszłość dzieci poczucie nieprzyjazności państwa/polityki „chałupnicze” organizowanie się potrzeba zaufania i dobroci (Wielka Orkiestra)

Fenomen zbiorowej niewiedzy, czyli nowe szaty cesarza Skąd możemy wiedzieć, co dzieje się w skali makro? Badania opinii publicznej – technologia samopotwierdzającego się banału Komentatorzy – specjaliści od zmyślania scenariuszy Dziennikarze – kto pierwszy coś zdemaskuje? Politycy – mów co chcą słyszeć, abyś był słyszany Więc w mojej skali mikro jest lepiej, ale pewnie Po prostu mam szczęście, bo wszędzie indziej jest okropnie Nie mogę mieć własnego zdania na temat abstraktów, więc powtarzam to, co wszyscy wokół powtarzają...