RIS MAZOVIA Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego Departament Strategii i Rozwoju Regionalnego 20 lutego 2007 r. Warsztaty grupy roboczej „Benchmarking i prognozowanie rozwoju regionalnego”

Główny Urząd Statystyczny Dr Grażyna Niedbalska Konsultant Wydział Nauki i Techniki

Statystyka nauki i techniki (N+T) zarys międzynarodowej metodologii standardowej

Dr Grażyna Niedbalska konsultant ds Dr Grażyna Niedbalska konsultant ds. statystyki N+T w Głównym Urzędzie Statystycznym, w latach 1995-2005 naczelnik Wydziału Nauki i Techniki w Departamencie Statystyki Gospodarczej GUS, tzw. principal delegate ze strony polskiej w Grupie Ekspertów OECD ds. Wskaźników Naukowo-Technicznych (NESTI) oraz przedstawicielka GUS w grupie roboczej Eurostatu: Working Party on Science, Technology and Innovation Statistics, członek Komitetu Naukoznawstwa przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk na okres kadencji w latach 2003- 2006, uczestniczka międzynarodowych konferencji dotyczących problematyki nauki i techniki organizowanych przez OECD, Komisję Europejską, Eurostat i NATO, autorka koncepcji nowego systemu badań statystycznych z zakresu nauki i techniki wdrażanego od 1994 r. przez GUS oraz autorka i współautorka wielu publikacji z tej dziedziny, w tym m. in. publikacji: „Definicje pojęć z zakresu statystyki nauki i techniki”, GUS, Warszawa 1999 oraz opracowań z serii „Nauka i technika” wydawanych corocznie przez GUS.

Statystyka nauki i techniki (w skrócie N+T) to dziedzina statystyki zajmująca się ilościowym opisem zjawisk związanych z funkcjonowaniem tzw. systemów nauki i techniki (Science and Technology Systems - STS).

Kompleksowa metodologia statystyki nauki i techniki, stanowiąca ogólnie przyjęty, międzynarodowy standard, opracowana została w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat pod egidą OECD, a konkretnie jednej z grup roboczych Komitetu ds. Polityki Naukowo-Technicznej (CSTP), zwanej National Experts on Science and Technology Indicators (w skrócie NESTI), przy współudziale ekspertów z Eurostatu (Urząd Statystyczny Unii Europejskiej, Grupa Robocza EEA WP STI).

Podstawa prawna badań statystycznych z zakresu N+T: Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 05.09.2006 r. (Dz. U. nr 170) Program badań statystycznych statystyki publicznej (PBSSP) *** Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów (wzory obowiązujących formularzy)

Podstawa prawna badań statystycznych z zakresu N+T w krajach UE i EFTA: Decyzja PE i RU nr 1608/2003/WE z dnia 22 lipca 2003 r. *** Decision No 1608/2003/EC of the European Parliament and of the Council of 22 July 2003 concerning the production and development of Community statistics on science and technology

Rozporządzenia KE z zakresu N+T: Commission Regulation (EC) No 753/2004 of 22 April 2004 as regards statistics on science and technology, Commission Regulation (EC) No 1450/2004 of 13 August 2004 implementing Decision No 1608/2003/EC of the European Parliament and of the Council concerning the production and development of Community statistics on innovation.

Na statystykę nauki i techniki składają się następujące działy: statystyka działalności badawczej i rozwojowej (B+R) (nakłady - GERD, GBAORD, personel), statystyka innowacji (działalności innowacyjnej), statystyka patentów (ochrona własności przemysłowej), bilans płatniczy w dziedzinie techniki (TBP),

tzw. wysoka technika (produkcja, zatrudnienie i handel zagraniczny) i usługi oparte na wiedzy (HT&KIS), wskaźniki dotyczące tzw. zasobów ludzkich dla nauki i techniki (HRST) oraz bibliometria (naukometria).

Frascati Family Manuals: Proposed Standard Practice for Surveys of Research and Experimental Development – Frascati Manual, sixth edition (OECD, 2002). Proposed Standard Method of Compiling and Interpreting Technology Balance of Payments Data – TBP Manual (OECD, 1990).

Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data – Oslo Manual, third edition (OECD/EC/Eurostat, 2005).

The Measurement of Human Resources Devoted to S&T – Canberra Manual [OECD/EC/Eurostat, OECD/GD(95)77].

The Measurment of Scientific and Technological Activities: Using Patent Data as Science and Technology Indicators – Patent Manual [OECD/GD(94)114].

Zagadnienia pokrewne: technologie informacyjne i komunikacyjne (ICT) – ich tworzenie (generation) i zastosowanie (adoption ) (vide: „A Guide for Information Society Measurements and Analysis”, OECD 2005), biotechnologia (vide: „A Framework for Biotechnology Statistics", OECD 2005) ,

zarządzanie wiedzą (knowledge management, w skrócie KM, vide: Measuring Knowledge Management in the Business Sector – first steps, OECD/Statistics Canada 2003) oraz problematyka globalizacji (globalizacja, w której kluczową rolę odgrywają przedsiębiorstwa wielonarodowe, MNEs, wpływa w sposób niekwestionowany na charakter procesów innowacyjnych w poszczególnych krajach, regionach i przedsiębiorstwach; vide: „Handbook on Economic Globalisation Indicators”, OECD 2005).

Według współczesnych teorii, choć działalność B+R jest bardzo ważnym i niekwestionowanym źródłem innowacji i wynalazków, innowacje i innowacyjność to jednak zjawiska i pojęcia znacznie szersze i bardziej skomplikowane niż tylko zakończone sukcesem wdrożenie wyników prac badawczych jak to zakładał obowiązujący do niedawna tzw. linearny model innowacji.

Podręcznik Oslo Manual to międzynarodowy podręcznik metodologiczny z zakresu badań statystycznych innowacji. Pierwsze wydanie z 1992 r. opracowane zostało wspólnie przez OECD i Nordycki Fundusz Przemysłu (Nordisk Industrifond, Oslo), drugie i trzecie wydanie (odpowiednio z 1997 r. i 2005 r.) powstało w wyniku współpracy OECD i Eurostatu.

Zawarta w nim metodologia, zwana popularnie ”metodologią Oslo”, stanowi aktualnie powszechnie przyjęty międzynarodowy standard w zakresie badań statystycznych innowacji w przemyśle i w tzw. sektorze usług rynkowych. Zaleca ona przede wszystkim tzw. podejście podmiotowe (subject approach), w którym tematem badań jest działalność innowacyjna i zachowania innowacyjne przedsiębiorstwa jako całości. Inne podejście to badanie (zliczanie) poszczególnych innowacji wprowadzonych na rynek (object approach, np. tzw. metoda LBIO).

Działalność innowacyjna – szereg działań o charakterze naukowym (badawczym), technicznym, organizacyjnym, finansowym i handlowym (komercyjnym), których celem jest opracowanie i wdrożenie nowych lub istotnie ulepszonych produktów i procesów. Niektóre z tych działań są innowacyjne same w sobie, inne zaś mogą nie zawierać elementu nowości, lecz są niezbędne do opracowania i wdrożenia innowacji. Działalność innowacyjna może być prowadzona przez samo przedsiębiorstwo na jego własnym terenie (wewnątrz firmy) lub może polegać na nabyciu dóbr, usług, w tym wiedzy bądź usług konsultingowych, ze źródeł zewnętrznych (bywa to określane jako nabycie technologii zewnętrznej w postaci materialnej bądź niematerialnej).

Oslo Manual 2005 wprowadza nową typologię (taksonomię) innowacji obejmującą cztery rodzaje innowacji, a mianowicie: • innowacje–produkty (product innovation), • innowacje-procesy (process innovation), • innowacje organizacyjne (organisational innovation) oraz • innowacje marketingowe (marketing innovation).

Zalecenia zawarte w podręczniku Oslo Manual stanowią podstawę metodyczną badań prowadzonych od początku lat 90. pod egidą Eurostatu w krajach UE i EFTA w ramach międzynarodowego projektu badawczego zwanego Community Innovation Survey (w skrócie: program CIS), stanowiącego aktualnie główne źródło informacji nt. działalności innowacyjnej przedsiębiorstw europejskich.

Do chwili obecnej odbyły się trzy rundy tego programu (CIS-1, CIS-2, CIS-3, CIS-4; CIS 2006 jest w trakcie realizacji; rozpoczęły się przygotowania do realizacji badania CIS 2008). Dane uzyskane w wyniku realizacji programu CIS stanowią jedno z głównych źródeł zasilania European Innovation Scoreboard (EIS).

Tzw. „metodologia Oslo” stanowi niewątpliwie udaną próbę opracowania zaleceń metodycznych, o charakterze standardu międzynarodowego, służących do bezpośredniego „pomiaru” różnorodnych aspektów działalności innowacyjnej przedsiębiorstw z różnych działów gospodarki (w przemyśle i w sektorze usług rynkowych) – działalności innowacyjnej rozumianej jako opracowywanie i wdrażanie przez przedsiębiorstwa zmian będących znaczącą nowością przynajmniej z ich punktu widzenia (diffusion up to new to the firm).

Oprócz tego w szeroko rozumianej statystyce nauki i techniki, nazywanej także przez Eurostat statystyką nauki, techniki i innowacji (STI), funkcjonuje wiele innych wskaźników, które bywają stosowane do „pomiaru” tzw. zmiany technologicznej, czyli innowacji w szerokim znaczeniu tego terminu. Wskaźniki odnoszące się do takich dziedzin, jak działalność badawcza i rozwojowa (B+R) czy ochrona własności przemysłowej (statystyka patentów), stosowane jeszcze do niedawna jako główne miary innowacyjności, aktualnie określane często bywają jako miary (wskaźniki) zastępcze (proxy indicators).

Głównymi użytkownikami danych z zakresu statystyki N+T są: krajowe instytucje rządowe i samorządowe – Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, NPR, RIS-y, NSS i PO, UE (Komisja Europejska), OECD (Main Science and Technology Indicators), „świat nauki” z kraju i zagranicy.

Podstawowy zakres danych statystycznych dotyczących działalności N+T publikowany jest w następujących rocznikach wydawanych przez GUS: Rocznik Statystyczny (tzw. duży) RS RP – dział „Nauka i technika”, Mały Rocznik Statystyczny – dział „Nauka i technika”, Rocznik Statystyczny Przemysłu – dział „Technika”, Rocznik Statystyczny Województw, Rocznik Statystyczny Województwa…….. Bank Danych Regionalnych (BDR).

Publikacje specjalistyczne GUS prezentujące dane z zakresu statystyki N+T: Nauka i technika, Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych, Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w sektorze usług, Definicje pojęć z zakresu statystyki nauki i techniki, Main science and technology indicators in Poland.

W skali międzynarodowej głównym źródłem danych z zakresu statystyki nauki i techniki są: dla krajów rozwiniętych – bazy danych i publikacje OECD i Eurostatu (NewCronos), dla pozostałych krajów – bazy danych i publikacje UNESCO.

„Main Science & Technology Indicators in Poland in 2000 – 2003” „Nauka i technika w 2005 r.”, http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/prod_bud_inw/nauka_technika/2005/nauka_i_technika_w_2005.pdf „Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 2004-2006” http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/prod_bud_inw/dzialalnosc_innowacyjna_przedsieb/index.htm „Main Science & Technology Indicators in Poland in 2000 – 2003” http://www.stat.gov.pl/english/dane_spol-gosp/prod_bud_inw/nauka_i_technologia/index.htm

Plany na przyszłość dotyczące rozwoju statystyki nauki i techniki OECD Blue Sky Research  biotechnologia,  nanotechnologia,  open source software (oprogramowanie ze źródeł „otwartych”),  GRID,  gospodarka wodorowa (hydrogen economy),  energia nuklearna (nuclear energy),  praktyki biznesowe i powiązania organizacyjne (business practices and organisational linkages),  zasoby ludzkie dla nauki i techniki - „internacjonalizacja” (mobilność), kształcenie ustawiczne (lifelong learning), kariery zawodowe osób ze stopniami naukowymi doktora (OECD/ESTAT/UIS CDH project).

Celem prowadzonych od jakiegoś czasu prac w nowym dziale statystyki HRST, określanym w skrócie mianem statystyki CDH, jest opracowanie tzw. międzynarodowego standardu metodologicznego badań mobilności i ścieżek kariery zawodowej najwyżej wykwalifikowanych osób będących potencjalnie głównym motorem rozwoju gospodarki i społeczeństwa opartych na wiedzy (tzw. cogitariat według niektórych definicji GOW).

Projekt CDH realizowany jest wspólnie przez OECD, ESTAT (Eurostat) i UIS. Brało w nim dotychczas udział 13 krajów europejskich, w tym również kraje spoza UE i EFTA, takie jak np. Rosja i Ukraina, a także kraje pozaeuropejskie, takie jak Argentyna, Chiny i Indie. Polska na razie jeszcze nie włączyła się do tych prac. Do chwili obecnej specjalny międzynarodowy zespół roboczy Expert Group on CDH statistics opracował już tzw. kwestionariusz modelowy (model core questionnaire) i zalecenia metodyczne (methodological guidelines).

KEI Research Project (The Knowledge Economy Indicators: Development of Innovative and Reliable Indicator System – Wskaźniki dla Gospodarki opartej na Wiedzy) - projekt badawczy mający na celu zaprojektowanie nowej generacji wskaźników służących do oceny stopnia rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Projekt ten realizowany jest przez specjalnie w tym celu powołane międzynarodowe konsorcjum w ramach VI Projektu Ramowego Badań, Rozwoju Technicznego i Prezentacji Unii Europejskiej (2002 – 2006); celem tego projektu koordynowanego przez Eberhard-Karls Universität w Tybindze (Tűbingen, Niemcy) jest opracowanie m. in. tzw. composite indicators w oparciu o dane statystyczne dla kilkudziesięciu krajów europejskich i pozaeuropejskich.

Uwagi ogólne P o d s u m o w a n i e ************* Badania pierwotne i wtórne. Źródła statystyczne i pozastatystyczne (administracyjne). Wskaźniki wkładu (input) i efektów (output and impact). Wskaźniki „bezpośrednie” i „pośrednie” (zastępcze, proxy indicators).

Polityka naukowo-techniczna służąca wspieraniu i promocji nauki, techniki i szeroko rozumianej innowacyjności jako głównych czynników wzrostu i rozwoju gospodarczego musi posługiwać się danymi statystycznymi służącymi do oceny realizowanych projektów i wprowadzanych rozwiązań. Wskaźniki z zakresu statystyki nauki i techniki wykorzystywane mogą być do: ► monitorowania (monitoringu), ► ewaluacji, ► benchmarkingu i ► tzw. foresightu.

Monitoring to „pomiary” jakiegoś rodzaju aktywności w jakimś wybranym okresie referencyjnym – na ogół możliwie najbliższym chwili bieżącej. Ewaluacja projektu, który się skończył lub jest w trakcie realizacji ma za zadanie ocenę czy cele prowadzonej polityki lub programu zostały osiągnięte oraz czy zasoby przeznaczone na realizację projektu zostały w sposób optymalny alokowane i w sposób maksymalnie efektywny wykorzystane (ewaluacja ex ante i ex post).

Benchmarking to „pomiary” aktualnego stanu rzeczy (systemu) w kontekście wytyczonych celów i identyfikacja tzw. najlepszych praktyk (best practices) mających służyć osiągnięciu tych celów. Benchmarking to działanie zwrócone ku przyszłości (forward-looking exercise). Foresight natomiast nie musi być skierowany na realizację jakichś konkretnych z góry założonych celów. Jest to proces „wyszukiwania” powstających nowych technologii, praktyk, wyłaniających się nowych rynków czy zmian o charakterze przełomowym (the discernment of emerging technologies, practices, and markets or of disruptive change).

Warunki stosowania danych statystycznych w pracach badawczych, naukoznawstwie i polityce naukowej (good practice): znajomość metodyki badań statystycznych przez użytkowników danych, metainformacja (metadane), umiejętne interpretowanie zagadnień, zgodnie z faktyczną „zawartością” stosowanych wskaźników, kompleksowe wykorzystywanie / stosowanie właściwych wskaźników, kultura statystyczna.

Z punktu widzenia użytkownika danych bardzo ważna jest znajomość słabych punktów i ograniczeń różnorodnych wskaźników stosowanych do oceny szeroko rozumianej innowacyjności. Niezwykle ważnym zagadnieniem wymagającym szczególnej uwagi użytkowników danych z zakresu statystyki nauki i techniki jest kwestia terminologii. Niestety w dostępnej aktualnie w języku polskim literaturze, włączając w to akty prawne i opracowania przygotowywane na szczeblu ministerstw, panuje niewątpliwy chaos terminologiczny. GUS, będący przedstawicielem Polski na forach grup NESTI i Eurostat WP STI, prowadzi w ramach swoich ustawowych obowiązków prace nad ustalaniem polskiej terminologii standardowej stanowiące integralną część prac nad wdrażaniem nowych badań projektowanych przez wyżej wymienione grupy eksperckie.

Główny Urząd Statystyczny Dziękuję za uwagę! e-mail: g.niedbalska@stat.gov.pl http://www.stat.gov.pl