 Anna Łozowska

Kategoria „biblioteki naukowe” wynika z aktów prawnych regulujących działalność bibliotek w Polsce. - W ustawie o bibliotekach z dnia 27 czerwca 1997 r. (wraz z późniejszymi zmianami) w rozdz. 6 art. 21 pkt. 2 wymienia się, że do bibliotek naukowych należą: - Biblioteka Narodowa - biblioteki, którymi organizatorami są szkoły wyższe - biblioteki, których organizatorem jest Polska Akademia Nauk - biblioteki, których organizatorami są jednostki badawczo-rozwojowe - inne biblioteki (publiczne i specjalne)

Warunki przynależności bibliotek do „innych” naukowych są określone w Rozporządzeniu Min. Kultury i Dziedzictwa Narod. z 2 kwietnia 2012, z którego wynika, że do bibliotek naukowych może być zaliczona taka biblioteka, w której znajdują się: specjalistyczny zasób biblioteczny w zakresie co najmniej jednej dyscypliny naukowej, struktura techniczna i teleinformatyczna umożliwiająca dostęp do elektronicznych baz danych oraz zatrudniony jest co najmniej jeden dyplomowany bibliotekarz lub pracownik ze stopniem naukowym. Wykaz „innych” bibliotek naukowych jest załącznikiem do powyższego rozporządzenia:

 Według Rocznika Statystycznego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa: GUS 2011, s. 417 w Polsce jest 1056 bibliotek naukowych (dane obejmują biblioteki główne i podległe a ich stan wykazany jest na koniec 2009 roku. Finansowanie bibliotek naukowych pochodzi z wielu źródeł i zależy od ich podległości organizacyjnej a w pierwszym rzędzie od polityki państwa. Nie ma w Polsce jednego organu odpowiedzialnego za politykę biblioteczną, państwo stwarza poprzez podział budżetu i akty prawne jedynie ramy, w których odbywa się przydział środków utrzymania dla różnych typów bibliotek naukowych.

 W Ustawie z dn. 4 września 1997 o działach administracji rządowej (Dz.U. 1997, nr 141 poz. 943 z późn. zmianami)  mówi się, że państwo sprawuje mecenat nad działalnością wydawnictw, księgarstwa, bibliotek i czytelnictwa (art. 14 ust.1). Dotyczy to raczej funkcjonowania bibliotek publicznych (traktowanych jako instytucje kultury), w tym Biblioteki Narodowej i innych naukowych, finansowanych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, samorządy wojewódzkie i samorządy lokalne a także przez organizacje pozarządowe np. fundacje

 Biblioteki szkół wyższych są finansowane poprzez macierzyste uczelnie w formie różnych strumieni. Na podstawowe koszty utrzymania( w tym płace) otrzymują wydzieloną część budżetu uczelni; w zakupie czasopism zagranicznych i baz danych partycypują wydziały; dodatkowo uczelnia może przyznać dotację celową  na zakup różnych nośników informacji. Samodzielnie aplikować o środki na tzw. działalność statutową do Min. Nauki i Szkolnictwa Wyższego może tylko parę bibliotek(kategoryzacja).  Od 2010 roku biblioteki uczelniane mogą ubiegać się o tzw. DUNy (działalność upowszechniająca naukę) na utrzymanie i poszerzanie zasobów bibliotecznych, działalność wydawniczą, opracowywanie zasobów naukowych bibliotek oraz informacji bibliotecznej

 Najważniejszym źródłem zewnętrznym są dotacje Unii Europejskiej(poprzez programy operacyjne ogłaszane przez MKiDN), skąd pochodzą środki głównie na tworzenie zasobów cyfrowych oraz przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa  Wyższego, które w latach 2007 – 2013 pełni funkcję Instytucji Pośredniczącej w trzech programach operacyjnych: Innowacyjna Gospodarka, Kapitał Ludzki oraz Infrastruktura i Środowisko.  Aplikowanie o środki unijne jest dla bibliotek uczelnianych dość skomplikowane i jak na razie – mało efektywne.

 Biblioteki Polskiej Akademii Nauk(PAN) otrzymują środki na swoje utrzymanie od swoich organizatorów (instytutów), którym podlegają czyli są to środki budżetowe (jednostki PAN mogą też uczestniczyć w programach UE lub zdobywać środki zewnętrzne od innych instytucji  Biblioteki jednostek badawczo-rozwojowych (instytutów badawczych) są finansowane przez jednostki macierzyste, a te z kolei – na mocy Ustawy z dn. 30 kwietnia 2010 o zasadach finansowania nauki art.5 pkt.5 - z budżetu państwa w części dysponowanej przez ministra właściwego ds. nauki.  Inne biblioteki naukowe, (niektóre publiczne i tzw. specjalne ) utrzymywane są przez jednostki, które obsługują np. Biblioteka Sejmowa - przez Sejm RP- patrz slajd 4

 Biblioteki towarzystw naukowych mogą otrzymywać dotacje od samorządów, z budżetu MKiDN lub od prywatnych sponsorów.  Brak spójnego krajowego programu rozwoju bibliotek i stabilności w ich finansowaniu sprawia, że trudno obliczyć globalnie, ile środków na utrzymanie i rozwój otrzymują biblioteki naukowe w Polsce, co obrazuje statystyka: Wydatki budżetu państwa wg działów: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa: GUS 2011, tablica 7 s. 631

 Biblioteki naukowe (w szczególności szkół wyższych) podejmują samodzielnie wiele działań, tworząc konsorcja i inne porozumienia, starając się o środki na to, prowadzą też ewaluację własnej działalności (AFBN):  katalogi centralne (ogólnokrajowe i lokalne) i bazy danych (BazTech, SYMPONET)  licencje na dostęp do światowych baz danych piśmiennictwa naukowego (poprzez ICM UW)  biblioteki cyfrowe  projekty Biblioteki Narodowej (m. in. Academica, SYNAT, Elektroniczne Archiwum Zabytków Piśmiennictwa Polskiego)

 NUKAT(scentralizowany) – od 2002 r. współpracują 124 biblioteki (stan na 8 sierpnia 2012)  KARO (rozproszony) – od 2001 r., ponad 100 bibliotek  Rokabi – katalog centralny bibliotek Szczecina i Pomorza Zachodniego tworzących ZPB  Łódź- katalog centralny konsorcjum bibliotek łódzkich  FIDES/FIDKAR – multiwyszukiwarka Federacji Bibliotek Kościelnych pozwalająca na prowadzenie wyszukiwań katalogowych i bibliograficznych w wielu komputerowych bazach jednocześnie

 Projekt AFBN (Analiza Funkcjonowania Bibliotek Naukowych)- zainicjowany w 2001 roku przez Zespół ds. Standardów dla Bibliotek Naukowych a jego prace zostały wpisane do zadań Konferencji Dyrektorów Bibliotek Akademickich Szkół Polskich. Celem projektu jest wypracowanie standardów dla polskich bibliotek naukowych i prowadzenie badań porównawczych ze wskaźnikami i standardami funkcjonowania zagranicznych bibliotek naukowych.  Uczestnictwo w programie jest dobrowolne; zarejestrowane są obecnie 103 biblioteki akademickie (państwowe i niepaństwowe) ale nie wszystkie wypełniają coroczne ankiety.  Wybrane wskaźniki funkcjonalności dla wszystkich badanych bibliotek uczelni publicznych w latach przedstawia następna tabela (źródło: dostęp

Wybrane wska ź niki funkcjonalno ś ci (mediany) Uczelnie publiczne Wydatki biblioteki na 1 u ż ytkownika w PLN200,00159,90168,3163,25202,74197,34224,33 249,32 Wydatki na zakup zbior ó w na 1 u ż ytkownika w PLN48,3647,3548,461,1751,2550,4651,98 54,51 Bud ż et biblioteki jako % bud ż etu Uczelni4,232,742,652,482,442,722,81 2,76 Zarejestrowani u ż ytkownicy z uczelni jako % potencjalnych u ż ytkownik ó w84,4071,1774,678,4781,5673,4382,56 80,38 Liczba vol. (jedn. obliczeniowych) na 1 u ż ytkownika35,130,8426,7129,3136,1336,6238,04 35,37 Liczba vol. nowych nabytk ó w (ksi ąż ki - zakup) na 1 u ż ytkownika0,20,190,180,190,210,220,24 0,23 Wydatki na ksi ąż ki drukowane jako procent wydatk ó w na zbiory og ół em ,82 Wydatki na zbiory elektroniczne jako % wydatk ó w na zbiory og ół em---27,8538,6239,6541,16 45,24 Liczba u ż ytkownik ó w na 1 pracownika biblioteki293359, ,9324,1307,8298,3 308,9 Powierzchnia biblioteki przypadaj ą ca na 1 u ż ytkownika0,350,150,160,19 0,270,25 0,29 Liczba u ż ytkownik ó w na 1 miejsce pracy w bibliotece78,366,167366,562,753,659,3 50,8 Liczba wypo ż ycze ń na 1 zarejestrowanego czytelnika6,87,317,77,027,17,46,9 7,25 Liczba odwiedzin w czytelniach na 1 u ż ytkownika---44,144,754,77 5,03 Aktywno ść wykorzystania zbior ó w0,90,850,720,630,60,620,59 0,64 Liczba zrealizowanych zam ó wie ń na wypo ż yczenia mi ę dzybiblioteczne jako % wszystkich zam ó wie ń 84,1880,9081,4779,6579,0183,7381,96 85,93 Liczba godzin przysposobienia bibliotecznego na 1 pracownika biblioteki2,72,702,242,842,11,991,97 1,89 Liczba godzin innych szkole ń u ż ytkownik ó w i zaj ęć dydaktycznych na 1 pracownika biblioteki 1,65,712,864,263,913,815,12 7,57 Pracownicy z wy ż szym wykszta ł ceniem bibliotekarskim (w tym podyplomowe) jako % og ó lnej liczby pracownik ó w DzP 42,547,205049,2746,7549,5351,68 56,06 Pracownicy obs ł ugi u ż ytkownik ó w (udost ę pnianie, magazyny, informacja naukowa) jako % og ó lnej liczby pracownik ó w DzP ---55,1458,0459,9556,28 59,82 Przyrost zbior ó w (ksi ąż ki) Liczba u ż ytkownik ó w na 1 stacj ę robocz ą z dost ę pem do Internetu ,4601,8576,2522,7 466,5 Liczba vol. ksi ąż ek w wolnym dost ę pie jako % og ó lnej liczby vol. ksi ąż ek9,336,374,434,037,488,5710,68 13,14 Czas przysposobienia ksi ąż ki14 12 Godziny otwarcia (czytelnie) - liczba w tygodniu , Liczba godzin (w tygodniu), w kt ó rych dost ę pne s ą us ł ugi biblioteczne ,961,4 61

Zmiany technologiczne są czynnikiem wspólnym, jednakowo oddziałującym na wszystkie biblioteki w Polsce ale ich tempo jest zależne od polityki państwa ustalającej- poprzez akty prawne– pozycję i znaczenie bibliotek oraz na niższych szczeblach zarządzania – od podmiotów (organizatorów), którym biblioteki podlegają.

1. Analiza funkcjonowania bibliotek naukowych w Polsce [online]. Copyright by Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu-2003 – oraz Akademia Techniczno-Rolnicza w Bydgoszczy [dostęp ]. Dostępny w World Wide Web Budyńska B., Jezierska J. Polityka biblioteczna i finansowanie bibliotek publicznych w Polsce. W: Biuletyn EBIB [online] 2011, nr 8(126), Finanse w kulturze [dostęp: ]. Dostępny w World Wide Web Chachlikowska A., Jazdon K., Wieland H., Szulc A. Badania wykorzystania przez polskie biblioteki naukowe środków europejskich, grantów ministerialnych i samorządowych oraz dotacji sponsorów w latach W: Biblioteka[online] 2009, nr 13(22) [dostęp: ]. Dostępny w World Wide Web: 4. Derfert-Wolf L., Górski M., Jazdon A. Finansowanie bibliotek uczelni publicznych. Analiza wybranych wskaźników z lat W: Biuletyn EBIB [online] 2009, nr 8(108), Finanse w bibliotece [dostęp: ]. Dostępny w World Wide Web Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej Warszawa: GUS, 2011

1. Ustawa o bibliotekach z dn. 27 czerwca Dz. Ustaw 1997, nr 85 poz Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 o zasadach finansowania nauki. Dz. Ustaw 2010, nr 96 poz Rozporządzenie Min. Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dn. 2 kwietnia 2012 w sprawie sposobu i trybu zaliczania bibliotek do niektórych bibliotek naukowych oraz ustalenia ich wykazu. Dz. Ustaw 2012, nr 0 poz Rozporządzenie Min. Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dn. 23 września 2010 w sprawie kryteriów i trybu przyznawania oraz rozliczania środków finansowych na działalność upowszechniającą naukę. Dz. Ustaw 2010 nr 179 poz Ustawa z dn. 4 września 1997 o działach administracji rządowej. Dz. Ustaw 1997, nr 141 poz. 943