Edukacja – wystarczające remedium na biedę? Prof. dr hab. Wielisława Warzywoda-Kruszyńska Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego

Dzieci i młodzież są przyszłością narodu Od nich zależy los nas wszystkich jako jednostek i jako całego społeczeństwa. Równocześnie jednak nawet w krajach wysoko rozwiniętych bieda ogranicza szanse rozwojowe dzieci i marnotrawiony jest ich potencjał Formalny dostęp do wykształcenia traktowany jest jako wystarczające remedium na biedę

Tezy: 1. Istnieje zależność między poziomem wykształcenia a zasięgiem biedy. Zatem, zwiększenie dostępu do edukacji uznawane jest za główny mechanizm przeciwdziałania biedzie 2. W Polsce występuje zjawisko juwenilizacji biedy Zatem, rola systemu edukacji w przeciwdziałaniu skutkom biedy w dzieciństwie jest szczególnie znacząca 3.Dorastanie w biedzie ogranicza dostęp do wysokiej jakości edukacji Zatem, konieczne jest tworzenie zintegrowanego systemu wsparcia dla dzieci i młodzieży dorastającej w biedzie zwiększającego szanse na ich sukces szkolny

Beneficjenci pomocy społ. ogółem Struktura ludności i beneficjentów pomocy społecznej w Polsce w 2008 r. w wieku 13 lat i więcej Wyszczególnienie Ludność ogółem Beneficjenci pomocy społ. ogółem Ogółem 100,0 wyższe 16,8 1,3 Średnie i policealne 34,1 14,1 Zas. Zaw. 22,9 28,5 gimnazjum 5,4 9,3 podstawowe 20,8 46,8 Źródło: Beneficjenci pomocy Społecznej i świadczeń rodzinnych 2008: 83

Im wyższy poziom wykształcenia, tym zasięg biedy mniejszy Absolwenci szkół co najwyżej zasadniczych zawodowych stanowią mniej niż 50% ludności Polski, ale aż 85% ludności biednej (otrzymującej pomoc społeczną)* Absolwenci szkół wyższych stanowią 17% ogółu ludności Polski i tylko 1% ludności biednej * Trzeba jednak pamiętać, że w tej kategorii jest liczna grupa uczniów, dlatego porównanie jest

Zatem przekonanie, że edukacja stanowi remedium na biedę znajduje mocne potwierdzenie w faktach

Cechą szczególną biedy w Polsce jest jej juwenilizacja Juwenilizacja biedy oznacza, że: nasilenie biedy wśród dzieci i młodzieży (0-17 lat) jest większe niż wśród dorosłych i ta kategoria wiekowa jest nadreprezentowana wśród ludności biednej w stosunku do jej udziału wśród ludności Polski

Udział ludności biednej w Polsce - Eurostat eurostat Udział ludności biednej* w Polsce Age 2005 2006 2007 2008 2009 less than 18 29.3 26.3 24.2 22.4 23.0 18-24 24.9 24.0 21.1 20.1 19.8 25-49 19.3 17.3 15.9 14.9 50-64 16.2 15.7 14.6 65+ 7.3 7.8 11.7 14.4 total 20.5 19.1 16.9 17.1 *W gosp.dom o dochodach ekwiwalentnych niższych niż 60% mediany dochodów

Ludność w grupach wiekowych w Polsce ogółem i wśród beneficjentów pomocy społecznej Grupy wieku: Przedprodukcyjny Prod. Mobilny Prod. Niemobilny poprodukcyjny Źródło: Beneficjenci pomocy społecznej…s.80

W roku 2008 wśród beneficjentów pomocy społecznej w Polsce dzieci i młodzież stanowiły 38%. Udział tej grupy wiekowej wśród ludności Polski wynosił 19% Zatem, dziecko spotyka się wśród ludności biednej dwa razy częściej niż wśród ogółu mieszkańców Polski

Prawie Co trzecia osoba żyjąca w gospodarstwie domowym utrzymującym się z zasiłków i świadczeń z pomocy społecznej (31%) jest uczniem lub studentem. Zatem szkoła może odegrać wielką rolę w procesie przeciwdziałania skutkom biedy w dzieciństwie i, w konsekwencji, w przerwaniu zaklętego kręgu biedy !!!

Dorastać w biedzie

Dorastanie w biedzie ogranicza szanse edukacyjne Wśród beneficjentów pomocy społecznej nie kontynuuje nauki aż 28% młodzieży w wieku 16-18 lat podczas gdy przeciętnie w Polsce 10% młodzieży nie kontynuuje nauki po ukończeniu gimnazjum (Beneficjenci pomocy społecznej…2008:83).

Powody niekontynuowania nauki są różnorodne: Niskie osiągnięcia szkolne Słaba motywacja do nauki Zły stan zdrowia Konieczność podejmowania pracy zarobkowej Przedwczesne rodzicielstwo

Dzieje się tak w pierwszym rzędzie dlatego, że: W szkole dziecko jest przedmiotem zainteresowania przede wszystkim w roli ucznia Przyczyny trudności w nauce lokowane są przede wszystkim w samym uczniu i interpretowane jako wynik jego lenistwa, małej gotowości do wysiłku, braku wytrwałości, braku ambicji itp. Dzieje się tak w pierwszym rzędzie dlatego, że: Szkoła nie ma możliwości oddziaływania na pozaszkolne środowisko ucznia i dlatego może obciążać winą albo samą siebie albo ucznia Uczniowie z biednych rodzin żyją często w środowisku społecznym obcym przedstawicielom klasy średniej i dlatego niezrozumiałym dla nauczycieli

Szczególnie zagrożone niepowodzeniami szkolnymi są dzieci, mieszkające w enklawach biedy, czyli na obszarach, gdzie ma miejsce koncentracja ludności biednej i wykazującej dysfunkcje.

Dorastanie w biedzie powiązane jest z wieloma deprywacjami, doświadczanymi przez dziecko, których istnienia nauczyciele często nawet się nie domyślają.

Skutki dorastania w biedzie są dewastujące Badania neurologów amerykańskich z Uniwersytetu Kalifornia w Berkeley, mające na celu ustalenie jak bieda w czasie pierwszych lat życia wpływa na rozwój podstawowych neuronów, dowodzą, że bieda w dzieciństwie wywołuje takie skutki dla funkcjonowania mózgu, jak wylew krwi do mózgu u człowieka dorosłego (http://forum.prisonplanet.com/index.php?topic=75855.0)

Autorzy badań stwierdzają, że wyniki te powinny stanowić dzwonek alarmowy. „Nie chodzi tylko o to, że te dzieci są biedne i bardziej zagrożone gorszym zdrowiem, lecz o to, że mogą nie osiągnąć pełnego rozwoju mózgu z powodu stresującego i relatywnie ubogiego środowiska związanego z niskim statusem społecznoekonomicznym: mniejszej liczby książek, mniej czytania [dzieciom], mniejszej liczby gier, mniejszej liczby wizyt w muzeum.” (http://forum.prisonplanet.com/index.php?topic=75855.0)

Ta część mózgu, która wykazuje niedorozwój ma kluczowe znaczenie dla umiejętności rozwiązywania problemów i kreatywności, co jest niezwykle ważne w procesie uczenia się

Uczeni przypuszczają, że możliwe jest stymulowanie rozwoju funkcjonowania mózgu poprzez odpowiednią interwencję. Interwencja musi być podjęta jak najwcześniej i być oparta na skoordynowanym profesjonalnym działaniu różnych służb. Szczególne znaczenie mają działania kompensacyjne i nastawione na osiąganie rezultatów. (http://forum.prisonplanet.com/index.php?topic=75855.0)

Podkreśla się kluczowe znaczenie wczesnego dzieciństwa i interwencji podejmowanej w tej fazie życia, w tym wczesnej diagnozy stanu zdrowia działań ukierunkowanych na rodziców, w celu zwiększenie ich możliwości finansowych i podniesienia ich kompetencji rodzicielskich

Skutki biedy w dzieciństwie mogą stać się nieodwracalne w Polsce, ponieważ: Wczesna interwencja w formie edukacji przedszkolnej wysokiej jakości jest ciągle niewystarczająca Dramatycznie pogłębiają się nierówności społeczne i edukacyjne wśród dzieci (szkoły prywatne z czesnym 60 tys. zł rocznie i niedoinwestowane szkoły w enklawach biedy) Bieda dzieci traktowana jest jako ‘prywatna’ sprawa rodziny a nie jako zaniechanie inwestycji w kapitał ludzki

Przeciwdziałanie biedzie i wykluczeniu społecznemu stanowi jeden z celów dla UE sformułowanych w Strategii Europa 2020, gdzie stwierdza się , że do roku 2020 liczba osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym ma się zmniejszyć o co najmniej 20 mln. Polska określiła, że w naszym kraju liczba biednych i wykluczonych ma się zmniejszyć o 1,5 mln. (Jest to obok Hiszpanii najbardziej ambitny cel w tym zakresie w UE)

Jeśli nawet cel ten zostanie osiągnięty, Nie oznacza to, że będzie miało miejsce proporcjonalne ograniczenie biedy wśród dzieci.

Bieda dzieci stanowi wyzwanie dla Polski Bieda dzieci nie zniknie bez dobrze zaplanowanych i spójnych strategii ukierunkowanych na promowanie społecznej inkluzji dzieci. Przeciwdziałanie biedzie dzieci nie wyczerpuje się w przeciwdziałaniu biedzie rodziców Konieczne jest nowe podejście do biedy dzieci

Czynniki różniące podejście do biedy dzieci z perspektywy dzieci i z perspektywy rodziny Pierwsze odwołuje się do Konwencji Praw Dziecka i lokuje dziecko w centrum wszystkich działań stosowanych dla zwalczania biedy dzieci oraz uznaje dziecko za samoistnego aktora społecznego Drugie w centrum działań mających zwalczać biedę lokuje rodzinę i traktuje dziecko jako zależnego członka rodziny

W podejściu „biedy dziecka” Kluczowa rola rodziny nie jest kwestionowana i ograniczenie biedy dzieci nie jest możliwe bez ograniczenia biedy rodziny. Ale bieda dziecka nie jest redukowana do biedy rodziny.

Wychodząc od Konwencji o Prawach Dziecka Bieda dziecka jest ujmowana jako zjawisko wielowymiarowe, obejmujące trzy sfery: Dostęp do odpowiednich zasobów Dostęp do usług wysokiej jakości Możliwości partycypacji dzieci

Te trzy wymiary stanowią podstawę Rekomendacji w Sprawie Biedy i Jakości Życia Dzieci, dla której przyjęcia Rada Europejska wyraziła poparcie 17 czerwca 2010 roku.

Determinanty jakości życia dzieci Dostęp do odpowiednich zasobów Usługi dobrej jakości Partycypacja dochody i świadczenia, w tym świadczenia rodzinne godzenie pracy z rodziną wczesna edukacja i opieka edukacja i kształcenie ochrona zdrowia mieszkanie i środowisko ochrona dziecka i usługi społeczne prawo dziecka do bycia wysłuchanym uczestnictwo dzieci w aktywnościach społecznych, rekreacyjnych, sportowych, kulturalnych i obywatelskich Źródło: Child poverty – family poverty: are they one and the same? Eurochild

Przeciwdziałanie biedzie dzieci jako zjawisku wielowymiarowemu powinno stać się priorytetem w strategiach rozwoju kraju, gmin, powiatów, województw. Decyzje podejmowane w gminach powinny być oceniane z punktu wiedzenia ich wpływu na sytuację dzieci Władze i wszystkie służby powinny kierować się w swoich działaniach Konwencją Praw Dziecka, której sygnatariuszem jest Polska

Konkluzja W przypadku dzieci z zagrożonych środowisk konieczne są działania wykraczające poza rutynową aktywność pracowników służb społecznych, w tym nauczycieli. Wsparcie dla dzieci i młodzieży, które może przełożyć się na lepsze osiągnięcia szkolne, musi opierać się na holistycznym podejściu. Konieczne jest podnoszenie samooceny dziecka i oddziaływanie na jego rozwój emocjonalny. Sojusznikiem szkoły mogą być organizacje pozarządowe i inne służby społeczne. W enklawach biedy konieczne jest tworzenie partnerstw na rzecz wspierania dzieci i młodzieży.

Dziękuję za uwagę zsoul@uni.lodz.pl