Przedszkole – tu się rozwija świat Autorzy: Prof. dr hab. Anna Brzezińska dr Karolina Appelt, dr Sławomir Jabłoński, dr Joanna Matejczuk, dr Julita Wojciechowska Zakład Psychologii Socjalizacji i Wspomagania Rozwoju Instytut Psychologii

Punkt wyjścia - teraźniejszość (Brzezińska, 2013) Wszystkie pokolenia doświadczają dzisiaj mnogości i różnorodności ofert / pokus, zmian. Dla pokoleń najmłodszych – dzieci, młodzieży i młodych dorosłych – jest to od najmłodszych lat codzienne doświadczenie – oni nie doświadczają zmiany, oni „żyją w zmianie”. Dla pokoleń w wieku średnim i starszym (dziadkowie, rodzice, nauczyciele) owa różnorodność jest źródłem wielu niepokojów i trudności w codziennym funkcjonowaniu. Zmienność, mobilność i różnorodność wartości, ofert działania i wzorów zachowania: jest czynnikiem inicjującym zmiany rozwojowe może stanowić obciążenie, szczególnie, gdy brak zasobów do poradzenia sobie z nimi Zagrożenia dotyczą szczególnie osób, które z powodów własnych ograniczeń lub cech środowiska, w jakim żyją nie radzą sobie samodzielnie z zaspokajaniem istotnych dla siebie potrzeb w zmiennych i trudno przewidywalnych warunkach  Grupy ryzyka to: małe dzieci, dojrzewające nastolatki, seniorzy, osoby przewlekle chore, z ograniczeniami sprawności, o niskim poziomie wykształcenia, długotrwale bezrobotne, doświadczające biedy

Zagrożenia dla edukacji Cechy czasów transformacji Szanse i zagrożenia dla procesu edukacji w czasach transformacji (Brzezińska, 2013) Zagrożenia dla edukacji Cechy czasów transformacji Szanse dla edukacji zagubienie w świecie wartości zagubienie w nadmiarze ofert rozproszenie aktywności nadmierna koncentracja na „korzystaniu z okazji” wiedza chaotyczna nieustrukturowane umiejętności ryzyko usztywnienia jako forma obrony przed nadmiarem (odrzucanie ofert i pomocy) bogactwo ofert zróżnicowanie ofert mobilność dostępność wielokulturowość duża dynamika zmian nieprzewidywalność konfliktogenność wieloznaczność duże pole eksploracji możliwość eksperymentowania wiele okazji do zdobywania wiedzy uczenie się dokonywania wyborów nabywanie elastycz – ności w działaniu uczenie się rozwiązy- wania konfliktów uczenie się umiejętno- ści życia w kontekście wieloznacznym

zdolność do życia we wspólnocie Filary kształcenia w XXI wieku (Delors, 1998) wiedza EDUKACJA umiejętności zdolność do życia we wspólnocie WYCHOWANIE autonomia

Pojawianie się głównych potrzeb rozwojowych (Erik H. Erikson) bliskość śmierci pełna sprawność w roli dorosłego podejmowanie nowych ról SENSU dojrzewanie płciowe i autorefleksja TROSKI ZWIĄZKÓW Z LUDŹMI edukacja szkolna samodzielne przemieszczanie się TOŻSAMOŚCI wyobraźnia PRACOWITOŚCI gwałtowna zmiana środowiska INICJATYWY – WIEK PRZEDSZKOLNY AUTONOMII BEZPIECZEŃSTWA © Sławomir Jabłoński, Instytut Psychologii UAM

Jaki ŚWIAT się rozwija i co to znaczy, że się ROZWIJA? (1) Świat przeszłości Świat jako reprezentacja poznawcza dziecka Świat jako obszar budowania relacji Świat w umysłach dorosłych Świat zewnętrzny i świat dziecka za 20 lat Świat obiektywny (transformacja kulturowo społeczna, lokalny, media, wpływający na sytuację przedszkola/rodziny/dziecka)

Jaki ŚWIAT się rozwija i co to znaczy, że się ROZWIJA? (2) ŚWIAT OBIEKTYWNY przedmioty, przestrzeń i zjawiska fizyczne życie społeczne: społeczności lokalne, transformacje społeczno-kulturowe, ekonomiczne i technologiczne, świadomość społeczna, świat multimedialny ŚWIAT INNYCH LUDZI reprezentacja i wartościowanie świata przez rówieśników reprezentacja i wartościowanie świata przez dorosłych: RODZICÓW, DZIADKÓW, NAUCZYCIELI reprezentacja i wartościowanie świata w instytucjach (np. PRZEDSZKOLU) ŚWIAT DZIECKA reprezentacja poznawcza świata i innych ludzi wartościowanie świata i innych ludzi obraz samego siebie Przeszłość  Teraźniejszość  Przyszłość

Specyfika zmian rozwojowych w wieku przedszkolnym Wiek wczesnego dzieciństwa Wiek przedszkolny Wiek szkolny intensywny rozwój spostrzegania intensywny rozwój pamięci bezpośredniej i wyobraźni intensywny rozwój uwagi i pamięci logicznej „egocentryzm percepcyjny” egocentryzm poznawczy relatywizowanie punktów widzenia myślenie praktyczne myślenie intuicyjne myślenie logiczne bezrefleksyjne doświadczanie budowanie intuicyjnych modeli świata nabywanie i konstruowanie wiedzy funkcjonowanie w rzeczywistości płynne przechodzenie od fantazji do rzeczywistości wykorzystywanie fantazji do funkcjonowania w rzeczywistości brak przekonań informowanie o przekonaniach uzasadnianie przekonań działania zgodne z sytuacją SPONTANICZNE działania zgodne z sytuacją lub wyobraźnią SPONTANICZNO-REAKTYWNE działania zgodne z instrukcją REAKTYWNE sympatia dla innych zależna od sytuacji względnie stałe preferencje społeczne reguły grupowe kontrola zewnętrzna impulsów kontrola oparta na wiodącej emocji kontrola wewnętrzna impulsów stosunek do samego siebie zależny od sytuacji emocjonalny stosunek do samego siebie samoocena

Szansa uspołecznienia dziecka Rodzina i wcześniejsze doświadczenia dziecka Szeroki kontekst społeczny Przedszkole Szansa uspołecznienia dziecka  możliwość spotykania, doświadczania, konfrontowania, ścierania się różnych światów (innych sposobów myślenia, działania, systemów wartości) w relacji dziecko-dorosły, dziecko-dziecko/dzieci możliwość budowania „swojego świata” poznawczego, emocjonalnego, społecznego możliwość rozwijania systemu samoregulacji (na teraz i na przyszłość) w kontakcie z innymi ludźmi i w zgodzie z zasadami społecznymi

+ Poczucie bezpieczeństwa Poczucie autonomii Wiedza o sobie i świecie + repertuar umiejętności jako narzędzi opanowywania siebie i otoczenia i zyskiwania kontroli nad sobą i otoczeniem Sposób rozumienia i interpretacji świata Myślenie o innych ludziach – teorie umysłu Sposób definiowania i budowania relacji Komunikacja, zrozumienie z innymi Samoregulacja, kontrola własnych zachowań Gotowość do współpracy Uspołecznienie myślenia i działania DOROSŁY (rodzina, przedszkole) - pomaga w USENSOWNIENIU rzeczywistości Pragnienia i Samodzielne działania dziecka Doświadczanie konfliktu poznawczego w kontakcie z drugim człowiekiem Świat realny i świat fantazji Zabawa Więź z innymi, zaufanie do innych i siebie, gotowość do bliskości i do współdziałania + poczucie zachowania własnej indywidualności i możliwości eksploracji Poczucie bezpieczeństwa Poczucie autonomii +

Obszary uspołeczniania emocji w wieku przedszkolnym (Smykowski, 2005) Charakterystyka funkcjonowania dziecka wywoływanie i wygaszanie własnych emocji słucha opowiadań o ludziach radzących sobie np. z lękiem, co pozwala mu lepiej radzić sobie z własnymi emocjami rzadziej niż wcześniej wybucha złością kontrola emocji innych ludzi manipuluje zachowaniami i uczuciami innych rozumienie emocji opanowuje społeczne reguły wyrażania emocji regulowanie ekspresji własnych emocji jest coraz bardziej skłonne do mówienia o emocjach i refleksji nad nimi dzieli się emocjami z innymi stosunek emocjonalny do innych ludzi buduje podstawy zawierania przyjaźni i odczuwania antypatii uczucia moralne odczuwa szacunek (składający się z przywiązania i strachu) – źródło pierwszych uczuć moralnych zainteresowania i wartości jest gotowe do uczestniczenia we wspólnocie zainteresować i wartości

+ + + (3) twórcze myślenie (2) ciekawość (1) zaufanie (4) kooperacja 4 KROKI MILOWE DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM (Brzezińska, 2013) wymiana przedmiotów wspólne zabawy i gry współdziałanie chęć pomagania zwracanie się o pomoc poszukiwanie różnych źródeł informacji zestawianie, porównywanie wymyślanie, proponowanie, tworzenie zadawanie pytań chęć eksplorowania dążenie do eks-perymentowania wytrwałość dociekliwość wnikliwość poczucie bezpieczeństwa dobry kontakt emocjonalny wiara we własne siły odwaga w nowych sytuacjach przekonanie, że na innych ludzi można liczyć przekonanie, że zawsze się znajdzie jakieś rozwiązanie przekonanie, że świat jest ciekawy i wart poznania (4) kooperacja przekonanie, że świat jest bezpieczny i dobry (3) twórcze myślenie (2) ciekawość (1) zaufanie Nauczyciel jako osoba znacząca jasne reguły czytelna komunikacja dobry kontakt emocjonalny Zróżnicowane otoczenie optymalne zróżnicowanie i bogactwo uważność na potrzeby dzieci Wyzwania / oferty / zadania czytelne wymagania pomoc adekwatna do trudności zadania Ludzie w różnym wieku zróżnicowanie kontaktów społecznych: treść, sytuacje, osoby, cele działania + + +

Specyfika przedszkola jako środowiska rozwojowego Główne zadanie: uspołecznienie wyższych funkcji psychicznych –spostrzegania, pamięci oraz myślenia Główne cechy metod pracy: rozwój myślenia a nie tylko korzystania z pamięci przeprowadzenie dziecka od etapu tworzenia twierdzeń do etapu stawiania hipotez spotkanie dorosłego myślącego (zadającego sobie pytania) a nie wiedzącego (tłumaczącego) wskazywanie przez dorosłego na konieczność odwoływania się do społecznego kontekstu własnych wniosków

Pułapki „szkolnego” przedszkola Rozwijanie prymitywnych mechanizmów pamięci - pamięć bezpośrednia, naśladownictwo Nauczanie oparte na sprawnej pamięci = efekty są pozorne, izolowane punkty wiedzy Prezentacja wąskich obszarów wiedzy - zbyt szybka specjalizacja Brak stymulacji rozwoju podstaw decentracji i kompetencji metapoznawczych niezbędnych na dalszych etapach edukacji i w życiu dorosłym

Przedszkole – „ogród dziecka” Środowisko osób z pomysłem a nie giełda ofert edukacyjnych Jakość relacji interpersonalnych a nie „gadżetów” Oparte na więzi z nauczycielem spójne i ciągłe środowisko wychowawcze a nie kolekcja zajęć

Bliski cel wczesnej edukacji  samoregulacja samoregulacja emocji  świadomość emocji i ich kontrola  tolerancja frustracji  decentracja i empatia samoregulacja motywacji  motywacja wewnętrzna (wiem czego chcę; mam swoje cele, swoje wartości; na czymś mi zależy)  zdolność odraczania gratyfikacji samoregulacja w obszarze poznawczym  ciekawość i otwartość poznawcza  zdolność wnioskowania  myślenie krytyczne, autorefleksja  samoregulacja w obszarze działania nabywanie reguł działanie zgodnie z nabytymi normami / zasadami / regułami postępowania dostosowanie środków do celów stworzenie planu działania i jego realizacja elastyczność planowania i działania umiejętność pracy samodzielnej lub w grupie zależnie od okoliczności  Daleki cel wczesnej edukacji  wspomaganie rozwoju dojrzałej tożsamości psychospołecznej

Gdzie jest (nie)możliwa neo-indywidualizacja? (Brzezińska, 2013) Model A: technologiczny EFEKTYWNOŚĆ Model B: społeczny ROZWÓJ / POSTĘPY U I N DYREKTOR SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA specjaliści nauczyciele uczniowie prac. pomocniczy rodzice nauczyciele uczniowie DYREKTOR rodzice specjaliści prac. pomocniczy SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA

Model przedszkola / szkoły = podstawowy dzisiaj problem: kto / kogo / czego / jak / gdzie ma uczyć? DZIECI Rodzina rodzice rodzeństwo Przedszkole nauczyciele koledzy S P O Ł E C Z N O Ś Ć L O K A L N A

SYSTEM PRIORYTET Problemy polskiego systemu edukacji  WYZWANIA Niedopasowanie oferty edukacyjnej do wymogów współczesności Brak zrozumienia i wzajemnej akceptacji w relacjach nauczyciele - rodzice – dzieci Brak zintegrowanego systemu opieki i wczesnej edukacji Problemy polskiego systemu edukacji  WYZWANIA Brak w programach kształcenia / zaniedbania w kształtowaniu tzw. kompetencji miękkich (Szafraniec, 2011) Wzrastający odsetek dzieci i młodzieży z trudnościami w zakresie zdrowia psychicznego (Szafraniec, 2011) Agresja i przemoc w szkole / w domu / w otoczeniu / życiu publicznym / w mediach PRIORYTET

Trzy cechy przedszkola (za: Smykowski 2005) Struktura Organizacja sprzyjająca współpracy Kwalifikacje dorosłych pozwalające neutralizować tendencje do podziału i rywalizacji na rzecz zawierania umów Dynamika Przestrzeń podporządkowana możliwościom i potrzebom zarówno starszych jak i młodszych dzieci Każda przestrzeń jest miejscem odkryć i wychowania (i kącik i plac i toaleta) Kontekst Dbałość o minimalne „zagęszczenie” przestrzeni Kąciki funkcjonalne Reguły korzystania z przestrzeni Spójność ”ideologiczna” i ciągłość czasowa personelu przedszkolnego

Nieuwzględnianie tzw. kompetencji miękkich Obszary zaniedbane w programach kształcenia (Szafraniec, Raport Młodzi 2011): empatia, wrażliwość interpersonalna zdolności komunikowania się zdolność do współpracy umiejętności rozwiązywania problemów w relacjach z innymi zdolność do przyjęcia krytyki respektowanie zasad poczucie odpowiedzialności poczucie własnej wartości  deficyty w zakresie kontekstu osobowościowo / tożsamościowego dla uczenia się - na poziomie definiowania sensu, wyboru celów i doboru środków ich realizacji w rankingu dzieci, które deklarują, iż mają troje i więcej przyjaciół tej samej płci, Polska znajduje się na 36 miejscu (na 39!) niemal najniższy w zestawieniu jest odsetek dzieci, które zgadzają się ze stwierdzeniem, że większość uczniów w ich klasach jest miła i pomocna dramatycznie niski poziom zaufania społecznego w Polsce nie podlega istotnym zmianom od roku 1992 w raporcie Polska 2030 Wyzwania Rozwojowe podkreśla się, że stymulowanie rozwoju kapitału społecznego stanowi jedno z głównych wyzwań rozwojowych

Źródła trudności we współczesnej edukacji Odmienne WIZJE własnego życia coraz większa nieprzystawalność światów dorosłych (rodziców, dziadków, nauczycieli), dzieci i młodzieży (uczniów) pułapka socjalizacyjna: czy „starzy” mogą skutecznie socjalizować „młodych”? pułapka edukacyjna: czy wiemy czego i po co uczyć ? Przygotowujemy dzieci do świata nam NIEZNANEGO, nie wiemy, jaki on będzie za 5, 10 … lat Problem kompetencji bazowych, KLUCZOWYCH / generycznych / transferowalnych

Przechowalnia OCHRONKA Przedszkole czego? Przechowalnia OCHRONKA zaspokajanie interesu dorosłych = mają wolny czas i „wolną głowę od dziecka” dawanie „spokoju” dorosłym dbanie o bezpieczeństwo dziecka zaspokajanie podstawowych potrzeb dziecka „zajęcie” dziecka czymś „WYCHOWALNIA” „MAŁA SZKOŁA” funkcja socjalizacyjna akcent na MY minimalizowanie różnic interpersonalnych = upodabnianie dzieci do siebie kolektywizm regulacja zewnętrzna PROGRAM = META taka sama dla wszystkich dojście w tym samym czasie do podobnego poziomu „minimum” w tych samych obszarach Cenione wartości: wiedza i umiejętności zgodne z programem sprawdzone testami „MAŁY EDEN” funkcja emancypacyjna akcent na JA maksymalizowanie różnic interpersonal- nych = każde idzie swoją ścieżką w swoim tempie indywidualizm „własny program dziecka” każde DZIECKO ma „swój program” dojście w tym samym czasie do innego poziomu = do swojego maximum - różnego w różnych obszarach Cenione wartości: zaufanie do siebie (?) ciekawość krytyczne myślenie (?) niezależność „SZKOŁA ŻYCIA” równowaga obu funkcji akcent na związek: silne JAsilne MY szeroko określona ścieżka – każde dziecko znajduje wewnątrz niej swoją - zgodnie ze zdolnościami współzależność od regulacji zewnętrznej do samoregulacji PROGRAM = MAPA dla dorosłego i dziecka dojście w tym samym czasie do swojego poziomu MAX w podobnych obszarach Cenione wartości: zaufanie do siebie, innych i świata ciekawość krytyczne myślenie produktywna niezależność współpraca Trybik w machinie Mały narcyz Dziecko obywatel

Najważniejsze pola zmiany NAUCZYCIEL – najważniejszy element systemu edukacji kompetencje, szacunek wśród innych, autonomia, zadowolenie, prestiż zawodu  powinny stanowić podstawowy cel zmian systemu edukacji ZMIANA 1 rekrutacja i kształcenie nauczycieli pozytywny nabór kandydatów do zawodu selekcja kandydatów liczebność studentów dostosowana do zapotrzebowania na rynku pracy kształcenie kompetencji nauczycielskich w sposób zintegrowany z przygotowaniem przedmiotowym egzamin państwowy propozycja zmiany systemowej - przekształcenie Wydziałów Pedagogiki w Wydziały Kształcenia Nauczycieli ZMIANA 2: organizacja i nadzór instytucji edukacyjnej zasady funkcjonowania instytucji podporządkowane kształtowaniu samoregulacji u dzieci / uczniów tworzenie nauczycielowi warunków pracy umożliwiających zaspokajanie trzech uniwersalnych potrzeb psychicznych (efektywny nauczyciel pracuje w oparciu o motywację wewnętrzną) superwizorski system nadzorowania pracy nauczyciela tutorski system pomocy nauczycielom przejrzyste granice akceptacji sposobu pracy nauczyciela i skuteczne procedury dyscyplinowania oraz zwalniania nauczycieli wykraczających poza granice akceptacji ZMIANA 3: przedszkole jako element systemu społecznego / lokalnego środowiska wsparcie realizacji zadań przedszkola przez lokalne środowisko (finansowe, rzeczowe, kompetencyjne – konsultacyjne, doradcze, interwencyjne) instytucje w lokalnym środowisku jako miejsca obserwacji / nauki / „praktyk“ włączonych w przedszkolny program edukacji lokalne środowisko jako pole działań dzieci, rodziców i nauczycieli przedszkole / szkoła jako „centrum społeczno-kulturalne“ w lokalnym środowisku (szczególnie defaworyzowanym)

Cechy edukacji stymulującej rozwój dziecka w wieku przedszkolnym (Jabłoński, 2007) 1. Stymulowanie rozwoju najważniejszych funkcji psychicznych wspólne omawianie zdarzeń przez dorosłego i dziecko – rozwijanie pamięci, zdolności wypowiadania się i logicznego łączenia zdarzeń zachęcanie dziecka do zabaw na niby – rozwijanie myślenia, samoregulacji, wyobraźni, znajomości reguł społecznych proponowanie zabaw wymagających od dziecka koncentracji na dźwiękach wypowiadanych przez nie samo lub inne osoby (odgadywanie początkowych lub końcowych głosek w słowach, dzielenie słów na sylaby, dobieranie rymów, składanie dziwnych wyrazów z przypadkowych sylab itp.) – rozwijanie świadomości fonologicznej i przygotowanie do nauki czytania i pisania 2. Odpowiedni dobór treści nauczane treści muszą być proste, to znaczy ograniczone do kilku aspektów, które dziecko zdoła zapamiętać oraz łatwo skoordynuje nauczane treści muszą być konkretne. Przekazywana dzieciom wiedza powinna dać się łatwo zilustrować przykładami z codziennego życia czy bajek lub też za pomocą prostych eksperymentów. 3. Odpowiedni dobór form dydaktycznych - Nauczanie w tym wieku powinno być spontaniczno-reaktywne czyli włączające w spontaniczną aktywność dziecka elementy edukacyjne. Osoba ucząca, która potrafi pobudzić ciekawość dzieci, włączyć nauczane treści we wspólną zabawę, a jednocześnie dopuścić do wyłączania się części grupy ze wspólnej aktywności i rezygnacji z niektórych elementów programu lub wprowadzenia nowych, bardziej odpowiadających dzieciom, może być efektywnym nauczycielem.

Wszystkiego, co naprawdę trzeba wiedzieć o tym, jak żyć, co robić i jak postępować, nauczyłem się w przedszkolu. (...) Tam się nauczyłem, że trzeba: dzielić wszystko, postępować uczciwie, nie bić innych, odkładać na miejsce każdą znalezioną rzecz, sprzątać po sobie, nie brać nic, co do mnie nie należy, powiedzieć "przepraszam", jeśli się kogoś uraziło, myć ręce przed jedzeniem, spuszczać wodę, jeść ciepłe bułeczki i popijać zimnym mlekiem, prowadzić zrównoważone życie, trochę się uczyć i trochę myśleć, malować i rysować, i śpiewać, i tańczyć, i bawić się, i codziennie trochę popracować, po południu zdrzemnąć się. To często wykorzystywany cytat z bestsellera pt.: Wszystkiego, co naprawdę muszę wiedzieć, nauczyłem się w przedszkolu (R. Fulghum, Wydawnictwo Kos, 2008).

Zadanie domowe Celem zadania jest przygotowanie giełdy pomysłów z dobrymi praktykami stosowanymi w przedszkolu dotyczącymi uspołeczniania. Giełda pomysłów powstanie z propozycji przysłanych przez Dyrektorów, zostanie zebrana i udostępniona Dyrektorom jako inspiracja do podejmowania oddziaływań wychowawczych w przedszkolu. Zadaniem każdego Dyrektora jest: Refleksja nad problematyką uspołeczniania w przedszkolu na podstawie wykładu, prezentacji i tekstów zamieszczonych do Wykładu 1. Przygotowanie przykładów oddziaływań socjalizacyjnych przeprowadzonych, aktualnie przeprowadzanych lub planowanych w przedszkolu - każdy pomysł powinien zostać opisany według wzoru zaproponowanego w arkuszu roboczym. Wypełnione arkusze robocze proszę przesłać do 20 października 2013 roku na adres swojego wykładowcy (w załączniku Zadanie na stronie www WKO)