RAPORT ROCZNY z realizacji badań usług komunalnych   Projekt: Budowanie potencjału instytucjonalnego jednostek samorządu do lepszego dostarczania usług publicznych mgr inż. Stanisław Łodwig mgr Krzysztof Choromański RAPORT ROCZNY z realizacji badań usług komunalnych (usługi wodno – kanalizacyjne i odbioru odpadów) w miastach uczestniczących w Systemie Analiz Samorządowych w oparciu o dane za rok 2007 Zgierz/Warszawa, 2009 r.

1. Wprowadzenie do badań usług komunalnych Rodzaje usług komunalnych. GOSPODARKA KOMUNALNA 1.  Wprowadzenie do badań usług komunalnych Rodzaje usług komunalnych. Jednym z głównych celów istnienia samorządów lokalnych jest świadczenie swoim mieszkańcom różnorodnych usług publicznych. Usługi te definiuje się jako dostarczanie – bez jakichkolwiek wykluczeń – dóbr materialnych i niematerialnych, które nie może być zagwarantowane w obrocie cywilnoprawnym. Wymagają one odpowiedniej bazy materiałowej, osobowej i finansowej przy jednoczesnym zagwarantowaniu ciągłości ich świadczenia na odpowiednim poziomie. Można wyróżnić następujące rodzaje usług publicznych: usługi administracyjne, usługi publiczne o charakterze społecznym, usługi publiczne o charakterze technicznym zwane też usługami komunalnymi

GOSPODARKA KOMUNALNA Obszar realizacji usług komunalnych Obszar ten uregulowany jest w Polsce m. in. przez następujące ustawy: ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym [tj. Dz. U. z 2001 r. Nr 142 poz. 1591 z późn. zm.] ustawa z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków [ tj. Dz. U. z 2006 r. Nr 123 poz. 858 z późn. zm.] ustawa z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach [tj. Dz. U. z 2005 r. Nr 236 poz. 2008 z późn. zm.] - ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach [tj. Dz. U. z 2007 r. Nr 39 poz. 251 z późn. zm.]

Przedmiot najważniejszych rodzajów usług komunalnych GOSPODARKA KOMUNALNA Przedmiot najważniejszych rodzajów usług komunalnych Ustawodawca określił szeroki katalog usług komunalnych. Obecnie nie jest możliwe objęcie badaniami wszystkich rodzajów tych usług. W wyniku analiz uznano, że największe znaczenie dla społeczności lokalnych mają następujące usługi komunalne: zbiorowe zaopatrzenie w wodę, zbiorowe odprowadzanie ścieków, odbiór odpadów stałych.

GOSPODARKA KOMUNALNA 2. Zasady świadczenia wybranych usług komunalnych:  Podstawowe zasady świadczenia usług zbiorowego zaopatrzenia w wodę: Realizując usługę zbiorowego zaopatrzenia w wodę gmina powinna, samodzielnie albo we współpracy z innymi gminami, zapewnić zainteresowanym mieszkańcom i podmiotom gospodarczym ciągłe i niezawodne dostawy wody w oczekiwanej ilości i jakości oraz pod odpowiednim ciśnieniem. Odbiorcy tej usługi powinni posiadać pełne informacje o tej usłudze podawane do informacji publicznej.

GOSPODARKA KOMUNALNA Podstawowe zasady świadczenia usługi odbioru i zagospodarowania odpadów stałych: Realizując usługę odbioru i zagospodarowania odpadów stałych gmina powinna, samodzielnie lub z innymi jednostkami samorządu - w oparciu o plan gospodarki odpadami i regulamin utrzymania porządku i czystości w gminie - zapewniać i nadzorować tworzenie i rozwój rynku świadczenia usług w tym zakresie, w celu: zapewnienia objęcia wszystkich mieszkańców gminy i podmioty gospodarcze na jej terenie zorganizowanym systemem odbierania wszystkich rodzajów odpadów komunalnych, b) zapewnienia warunków funkcjonowania systemu selektywnego zbierania i odbierania odpadów komunalnych, aby było możliwe: - ograniczenie składowania odpadów komunalnych ulegających biodegradacji, - wydzielanie odpadów niebezpiecznych z odpadów komunalnych, - osiągnięcie poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych,

GOSPODARKA KOMUNALNA c) zapewnienia budowy, utrzymania i eksploatacji własnych lub wspólnych z innymi gminami lub przedsiębiorcami instalacji i urządzeń do odzysku i unieszkodliwiania odpadów komunalnych albo zapewnienia warunków do budowy, utrzymania i eksploatacji instalacji i urządzeń do odzysku i unieszkodliwiania odpadów komunalnych przez przedsiębiorców, d) zapewnienia warunków do ograniczenia masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji kierowanych do składowania tak aby: do dnia 31 grudnia 2010 r. - było nie więcej niż 75 % wagowo całkowitej masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji, do dnia 31 grudnia 2013 r. - było nie więcej niż 50 % wagowo całkowitej masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji, do dnia 31 grudnia 2020 r. - było nie więcej niż 35 % wagowo całkowitej masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji w stosunku do masy tych odpadów wytworzonych w 1995 r.

GOSPODARKA KOMUNALNA Szczegółowe cele badań usług komunalnych w ramach SAS Szczegółowym celem badań usług komunalnych w gminach (miastach) jest zgromadzenie danych o parametrach oceny realizacji usługi (skuteczność, efektywność, dostępność) i następnie określenie wskaźników jakości usługi oraz ustalenie informacji o przedsiębiorcach świadczących usługi.

3. Metodologia badań usług komunalnych GOSPODARKA KOMUNALNA 3. Metodologia badań usług komunalnych Ustalenie wskaźników usług komunalnych Na podstawie autorskiego opracowania koordynatora ustalono odrębnie dla poszczególnych trzech typów usług komunalnych (zbiorowe zaopatrzenie w wodę, zbiorowe odprowadzanie ścieków, odbiór odpadów stałych) wskaźniki usystematyzowane w następujących zakresach: dostępność fizyczna usługi, dostępność cenowa usługi skuteczność jakościowa usługi skuteczność ilościowa usługi efektywność kosztowa usługi przedsiębiorcy świadczący usługi.

GOSPODARKA KOMUNALNA Sposób określenia wartości wskaźników usług komunalnych Listę wskaźników stosowanych w badaniach SAS przedstawiono w Załączniku nr 2 pt „Wskaźniki badania sektora usług komunalnych w gminie”, z tym, że w trakcie badań zbierano dane do 58 wskaźników, a 5 dodatkowych autorzy policzyli wtórnie na podstawie zgromadzonych już danych na etapie analizy. Pełną listę zamieszczono w Załączniku nr 5b. Wskaźniki określone są najczęściej w formie ułamka zwykłego gdzie licznik i mianownik ustalone są jako parametry opisujące daną usługę komunalną, najczęściej w formie %. Tak przyjęty system umożliwia bardzo łatwe porównywanie wskaźników w różnych gminach.

Parametry usług komunalnych GOSPODARKA KOMUNALNA Parametry usług komunalnych Na podstawie „Ankiety sektora usług komunalnych w gminie”, stanowiącej w tym opracowaniu Załącznik nr 3. przedstawiciele 80 miast wypełniali odpowiednie parametry opisujące usługi komunalne. Dane te zostały wprowadzone bezpośrednio na stronę internetową SAS (na portalu ZMP) i zostały wstępnie weryfikowane przez pracowników Biura ZMP a następnie odpowiedni program wyliczył matematyczne wartości wskaźników, prezentowanych w bazie SAS na portalu ZMP. W celu ułatwienia wypełniania ankiety przedstawiciele miast mieli do dyspozycji „Instrukcję wypełniania ankiety - usługi komunalne”, przedstawioną w Załączniku nr 4.

GOSPODARKA KOMUNALNA Weryfikacja metody W ciągu lat 2007-2008 i 2008-2009 stopniowo doskonalono dokumenty przedstawione w Załącznikach Nr 2, 3 i 4 również dzięki działaniu Grup Wymiany Doświadczeń (w I cyklu wzięły udział: Dąbrowa Górnicza, Kartuzy, Kozienice, Łódź, Mszczonów, Reda, Wieruszów, a w II cyklu biorą udział: Gdańsk, Jaworzno, Pabianice, Poznań, Rypin, Rawicz, Szydłowiec).

liczba mieszkańców w tysiącach GOSPODARKA KOMUNALNA 4. Miasta uczestniczące w badaniach usług komunalnych W badaniach usług komunalnych SAS (dane za rok 2007) wzięło udział 80 miast (co stanowi ok. 9,5% wszystkich miast w Polsce), w których zamieszkiwało ponad 40% mieszkańców polskich miast. Tabela nr 1 „Wykaz miast uczestniczących w badaniach SAS za 2007 r.” grupa liczba mieszkańców w tysiącach liczba miast w grupie nazwy miast w grupie I do 10 3 Międzylesie, Mrocza, Szklarska Poręba II 10 – 20 10 Chocianów, Chodzież, Ciechocinek, Dęblin, Grodzisk Wielkopolski, Milanówek, Przeworsk, Sępólno Krajeńskie, Wąbrzeźno, Złotów III 20 – 50 26 Bolesławiec, Cieszyn, Czersk, Dzierżoniów, Gostyń, Jarocin, Kępno, Kolbuszowa, Kołobrzeg, Kościan, Krotoszyn, Kwidzyń, Libiąż, Morąg, Oleśnica, Płońsk, Puławy, Rawicz, Rumia, Sochaczew, Sopot, Szamotuły, Śrem, Wągrowiec, Wejherowo, Zgorzelec IV 50 – 100 17 Chełm, Ełk, Głogów, Inowrocław, Jaworzno, Legionowo, Nysa, Ostrowiec Świętokrzyski, Ostrów Wielkopolski, Pruszków, Siedlce, Słupsk, Starachowice, Suwałki, Starachowice, Suwałki, Żory, Świdnica, Zgierz V 100 - 200 14 Bielsko Biała, Bytom, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Elbląg, Gorzów Wielkopolski, Kalisz, Koszalin, Legnica, Płock, Ruda Śląska, Tarnów, Wałbrzych, Włocławek VI powyżej 200 Częstochowa, Gdańsk, Gdynia, Katowice, Kraków, Łódź, Poznań, Szczecin, Toruń, Warszawa   razem 80

GOSPODARKA KOMUNALNA   5. Zestawienie wartości wskaźników usług komunalnych dla 80 miast za 2007 rok oraz analiza ich dostępności i jakości Szczegółowe wartości wskaźników usług komunalnych za 2007 r. dla 80 miast są dostępne na stronie internetowej ZMP - www.sas.zmp.poznan.pl do bieżącego analizowania przez zainteresowanych. W Załączniku nr 5a pt „Wykaz wskaźników i opis prawidłowości ich określenia dla 80 miast za 2007 r.” przedstawiono pełną listę wskaźników wraz z analizą dostępności danych i ich jakości. Ostateczną listę, obejmującą także 5 wskaźników dodanych i policzonych wtórnie z już posiadanych danych zamieszczono w załączniku nr 5b.

GOSPODARKA KOMUNALNA 6. Ogólna charakterystyka wskaźników usługi zbiorowego zaopatrzenia w wodę określonych dla 80 miast za 2007 r.   Usługę zbiorowego zaopatrzenia w wodę określa 27 wskaźników opisanych w Załączniku nr 2 i oznaczonych numerami od 111 do 166. Dokładniejszej analizie poddano 12 wskaźników przedstawionych w Tabelach nr 2-12 pt „Wskaźniki usługi zbiorowego zaopatrzenia w wodę określone dla 80 miast za 2007 r.”. (Wskaźniki te zostały wybrane z Załącznika nr 5a i 5b jako najbardziej wiarygodne a ich numery oznaczone zostały tam kolorem zielonym).

GOSPODARKA KOMUNALNA Dostępność fizyczna usługi określona jest przez wskaźnik 111 Przykład: Średnia wartość wskaźnika 111; udział liczby mieszkań wyposażonych w wodociąg do liczby wszystkich mieszkań w gminie w badanym roku[%] w miastach, w 2007 r. wynosiła:

GOSPODARKA KOMUNALNA Dostępność cenową usługi określa wskaźnik 141 Przykład: Maksymalna wartość wskaźnika 141; cena (brutto z VAT) wody z wodociągu gminnego dla gospodarstw domowych w badanym roku [zł/m3] w miastach, w 2007 r. wynosiła:

GOSPODARKA KOMUNALNA Skuteczność jakościowa usługi określają wskaźniki 121 i 122 Przykład: Średnia wartość wskaźnika121; awaryjność sieci wodociągowej na 1 km sieci w badanym roku [awaria/km] w miastach, w 2007 r. wynosiła:

GOSPODARKA KOMUNALNA Skuteczność ilościową usługi określają wskaźnik 131, 134, 136, 138 i 139 Przykład: Średnia wartość wskaźnika 131; udział liczby mieszkańców korzystających z wodociągu do liczby mieszkańców [%] w miastach, w 2007 r. wynosiła:

GOSPODARKA KOMUNALNA Efektywność kosztową usługi określa wskaźnik 151 Przykład: Średnia wartość wskaźnika 151; udział ceny wody z wodociągu gminnego dla gospodarstw domowych do kosztu dostarczonej wody dla gospodarstw domowych [%] w miastach, w 2007 r. wynosiła:

GOSPODARKA KOMUNALNA Przedsiębiorstwa realizujące usługę określa wskaźnik 161 Przykład: Średnia wartość wskaźnika 161; liczba przedsiębiorstw świadczących usługę zbiorowego dostarczania wody w gminie [liczba przedsiębiorstw] w miastach, w 2007 r. wynosiła:

GOSPODARKA KOMUNALNA 7. Ogólna charakterystyka wskaźników usługi zbiorowego odprowadzania ścieków określonych dla 80 miast za 2007 r.   Usługę zbiorowego odprowadzania ścieków określają 24 wskaźniki opisane w Załączniku nr 2 i oznaczonych numerami od 211 do 266. Dokładniejszej analizie poddano 13 wskaźników przedstawionych w Tabelach nr 13-23 pt „Wskaźniki usługi zbiorowego odprowadzania ścieków określone dla 80 miast za 2007 r.”. (Wskaźniki te zostały wybrane z Załącznika nr 5a jako najbardziej wiarygodne a ich numery oznaczone zostały tam kolorem zielonym). Same już wybrane wskaźniki zamieszczono w załączniku 5b.

GOSPODARKA KOMUNALNA Dostępność fizyczną usługi określa wskaźnik 211 Przykład: Średnia wartość wskaźnika 211; udział liczby mieszkań wyposażonych w ustęp spłukiwany (kanalizację) do liczby wszystkich mieszkań w gminie [%] w miastach, w 2007 r. wynosiła:

GOSPODARKA KOMUNALNA Dostępność cenową usługi określa wskaźnik 241 Przykład: Średnia wartość wskaźnika 241; cena (brutto z VAT) odprowadzania ścieków do kanalizacji gminnej dla gospodarstw domowych [zł/m3] w miastach, w 2007 r. wynosiła:

GOSPODARKA KOMUNALNA Skuteczność jakościową usługi określają wskaźniki 221 i 222 Przykład: Średnia wartość wskaźnika 221; awaryjność sieci kanalizacyjnej na 1 km sieci w badanym roku [awaria/km] w miastach, w 2007 r. wynosiła:

GOSPODARKA KOMUNALNA Skuteczność ilościową usługi określają wskaźniki 231, 234, 235, 237i 238 Przykład: Średnia wartość wskaźnika 231; udział liczby mieszkańców korzystających z sieci kanalizacji miejskiej do liczby mieszkańców [%] w miastach, w 2007 r. wynosiła:

GOSPODARKA KOMUNALNA Efektywność kosztową usługi określa wskaźnik 251 Przykład: Średnia wartość wskaźnika 251; udział ceny odprowadzania ścieków do kanalizacji gminnej dla gospodarstw domowych, do kosztu odprowadzania i oczyszczania ścieków do kanalizacji gminnej dla gospodarstw domowych [%] w miastach, w 2007 r. wynosiła:

GOSPODARKA KOMUNALNA Przedsiębiorstwa realizujące usługę określa wskaźnik 261 Przykład: Średnia wartość wskaźnika 261; liczba przedsiębiorstw świadczących usługę zbiorowego odprowadzania ścieków [przedsiębiorstwo] w miastach, w 2007 r. wynosiła:

GOSPODARKA KOMUNALNA 8. Wskaźniki sektora wodno-ściekowego Poniżej sięgamy do wyników innych badań. Zgodnie z zaleceniami badania ewaluacyjnego pt. „Wpływ interwencji z funduszy unijnych w obszarze gospodarki wodno – ściekowej na poprawę stanu środowiska naturalnego oraz rozwój społeczno – gospodarczy” opracowanego w roku 2008 na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego należy podjąć prace nad sformalizowaniem systemu zbierania danych dotyczących rozwoju społeczno-gospodarczego poprzez: stworzenie listy wskaźników rozwoju, stworzenie bazy danych unijnych, krajowych i regionalnych oraz stworzenie systemu przetwarzania i agregowania danych dot. rozwoju społeczno-gospodarczego. Wykonawca badania rekomenduje, aby w tym procesie wykorzystać System Analiz Samorządowych prowadzony przez Związek Miast Polskich. W kontekście zestawionych w raporcie danych działania takie są ze wszech miar wskazane. Skala zrealizowanych, prowadzonych i przewidywanych inwestycji w znacznym stopniu wpłynie na zmiany systemów wodciągowo-kanalizacyjnych

GOSPODARKA KOMUNALNA 9. Ogólna charakterystyka wskaźników usługi odbioru odpadów stałych określonych dla 80 miast za 2007 r. Usługę zbiorowego zaopatrzenia w wodę określa 16 wskaźników opisanych w Załączniku nr 2 i oznaczonych numerami od 311 do 356. Dokładniejszej analizie poddano 5 wskaźników przedstawionych w Tabelach nr 24-28 pt „Wskaźniki usługi odbioru odpadów stałych określone dla 80 miast za 2007 r.”. (Wskaźniki te zostały wybrane z Załącznika nr 5a jako najbardziej wiarygodne, a ich numery oznaczone zostały tam kolorem zielonym. Ostateczna lista wybranych wskaźników znajduje się w Załączniku 5b).

GOSPODARKA KOMUNALNA Dostępność fizyczna usługi określa wskaźnik 312 Przykład Średnia wartość wskaźnika 312; liczba „wysepek” do selektywnej zbiórki odpadów w gminie na 1000 mieszkańców gminy [wysepka/1000 osób] w miastach, w 2007 r. wynosiła:

GOSPODARKA KOMUNALNA Dostępność cenową usługi określają wskaźniki 341 i 342 Przykład Średnia wartość wskaźnika 341; minimalna cena odbioru odpadów komunalnych dla gospodarstw domowych w badanym roku [zł/m3] w miastach, w 2007 r. wynosiła:

GOSPODARKA KOMUNALNA Skuteczność ilościową usługi określa wskaźnik 331 Przykład Średnia wartość wskaźnika 331; udział liczby mieszkańców korzystających z odbioru odpadów do liczby mieszkańców gminy [%] w miastach, w 2007 r. wynosiła:

GOSPODARKA KOMUNALNA Przedsiębiorstwa realizujące usługę określa wskaźnik 351 Przykład Średnia wartość wskaźnika 351; liczba przedsiębiorstw świadczących usługę w gminie w badanym roku [przedsiębiorstwo] w miastach, w 2007 r. wynosiła:

GOSPODARKA KOMUNALNA 10. Badania satysfakcji odbiorców usług komunalnych Oprócz badań usług komunalnych opartych na analizie wskaźników, które określane są matematycznie na podstawie zmierzonych parametrów usług komunalnych (oceny obiektywne) w ramach projektu podjęto próbę określenia oceny usług komunalnych na podstawie badań satysfakcji odbiorców usług komunalnych (oceny subiektywne). Badania te przeprowadzono w zakresie usług wodno – kanalizacyjnych i odbioru odpadów komunalnych. Badania takie dotyczyły wyłącznie samorządów biorących udział w pracach Grup Wymiany Doświadczeń (I i II cykl). Szablony wykorzystanych do tego celu ankiet: „Badania satysfakcji odbiorców usług wodno-kanalizacyjnych” i „Badania satysfakcji odbiorców usług odbioru odpadów stałych”, przedstawione są w Załączniku Nr 6 i Załączniku Nr 7.

GOSPODARKA KOMUNALNA 11. Podsumowanie wyników badań Analizując ogólnie wyniki wszystkich wskaźników stwierdza się: Na podstawie przeprowadzonej analizy można wyciągnąć wniosek, że obecnie przeciętna kondycja sektora usług komunalnych w badanych miastach jest zadowalająca.

GOSPODARKA KOMUNALNA 12. Zakończenie Warunkiem rozwoju lokalnego jest rozwój usług publicznych w tym w szczególności usług komunalnych. Świadome zarządzanie tym rozwojem wymaga wiedzy analitycznej i zarządczej. Opisane wyżej badania SAS są jedyną na razie w kraju inicjatywą, która idzie w tym kierunku. Ograniczeniem skali analiz są braki w dostępie do kluczowych danych (np. szacunku dochodów gospodarstw w danej gminie). Wykonanie takich badań oraz efektywne wykorzystanie ich wyników wymaga dużej aktywności ze strony kierownictwa jednostki samorządu terytorialnego. Aktywność ta połączona z wyżej przedstawionymi narzędziami zarządczymi umożliwia osiąganie zamierzonych celów w następujących kategoriach: skuteczność, wydajność i oszczędność w dostarczaniu usług komunalnych w gminie umożliwia najefektywniejsze wykorzystywanie zasobów którymi gmina dysponuje, zwiększa wiarygodność różnorakiej sprawozdawczości gminnej z obszaru usług komunalnych, możliwość oceniania zgodności dostarczania usług komunalnych z obowiązującymi ustawami i rozporządzeniami.   Autorzy: Stanisław Łodwig, Krzysztof Choromański