DYREKTYWA AZOTANOWA DZIAŁANIA DOTYCHCZASOWE I PRZYSZŁOŚCIOWE Alina Rynkiewicz - Radca Prezesa w Krajowym Zarządzie Gospodarki Wodnej Poznań 19 – 20 listopada 2007

DYREKTYWA AZOTANOWA - DZIAŁANIA DOTYCHCZASOWE

Ochrona wód przed zanieczyszczeniami ze źródeł rolniczych Ważny obszar wspólnotowej polityki ochrony wód Istotny i trudny element polityki ekologicznej Najpoważniejszy problem na styku ochrony środowiska i rozwoju rolnictwa

Wspólnotowa polityka ochrony wód przed zanieczyszczeniami z rolnictwa Uchwalenie i wprowadzenie w życie w 1991 r. Dyrektywy Rady 91/676/EWG dot. ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego Prowadzone obecnie prace na dyrektywą dot. pestycydów Podjęcie prac nad dyrektywą fosforanową

Dyrektywa Rady 91/676/EWG (tzw. „azotanowa”) Cele: - zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu Zobowiązania dla krajów członkowskich: Wyznaczenie: wód zanieczyszczonych azotanami (o stężeniu ponad 50 mg NO3 / dm3 Wód, które mogą zostać zanieczyszczone azotanami (azotany mogą osiągnąć stężenie ponad 50 mg NO3/dm3), o ile nie zostaną podjęte działania wód naturalnych jezior i innych zbiorników, estuariów, wód przybrzeżnych i morskich eutroficznych lub podatnych na eutrofizację obszarów (stref), z których następują spływy azotanów ze źródeł rolniczych powodujące zanieczyszczenie tych wód, Opracowanie i wdrożenie Planów Działania, których realizacja ma zapewnić ochronę wód powierzchniowych i podziemnych, Opracowania Kodeksu Dobrych Praktyk Rolniczych.

c.d. Główne obowiązki do uwzględnienia w Planach Działania: - realizacja przez rolników zadań wynikających z zasad dobrej praktyki rolniczej oraz zadań inwestycyjnych dotyczących budowy zbiorników i płyt do gromadzenia i przechowywania nawozów naturalnych (pochodzących z hodowli zwierząt) - edukacja rolników w zakresie obowiązującego prawa i zasad dobrej praktyki rolniczej, - pomoc organizacyjna i techniczna w realizacji inwestycji ochrony wód w gospodarstwach (zbiorników i płyt do gromadzenia i przechowywania nawozów naturalnych, - doradztwo rolne w tworzeniu planów nawozowych w gospodarstwach, - kontrola realizacji zadań przez rolników, - monitoring jakości wód powierzchniowych i podziemnych w obszarach narażonych na azotany

c.d. Obowiązkowe środki zaradcze do stosowania przez rolników: - nie stosowanie nawozów w okresach kiedy nawożenie nie jest wskazane, - przestrzeganie zasad nawożenia na glebach położonych na stromych zboczach, nawożenia w pobliżu cieków i zbiorników wód powierzchniowych, - nie nawożenie na glebach rozmiękłych, zalanych wodą, zamarzniętych lub pokrytych śniegiem, - magazynowanie w gospodarstwach nawozów naturalnych (obornika, gnojówki i gnojowicy), umożliwiające zachowanie okresów kiedy stosowanie nawożenia jest niewskazane, - gospodarowanie gruntami i organizacja produkcji na użytkach rolnych z uwzględnieniem m.in. płodozmianu, - opracowywanie planów nawozowych i prowadzenia kart dokumentacyjnych w zakresie stosowania nawozów

Dyrektywa azotanowa i jej wdrażanie w krajach UE Dyrektywa azotanowa została przyjęta przez w 1991 r. ponieważ Komisja Europejska stwierdziła, że: - główne źródło zanieczyszczenia wód, wpływające na wspólnotowe wody, stanowi działalność rolnicza, zanieczyszczenie wody azotanami w jednym Państwie Członkowskim może oddziaływać na wody w innych Państwach Członkowskich, z tych względów niezbędne jest działanie na poziomie wspólnotowym Sformuowania i zakres przepisów dyrektywy oznacza, że: - państwa członkowskie powinny nie tylko wdrożyć wszystkie środki bezpośrednio wymienione w tym akcie prawnym, - państwa członkowskie powinny także podejmować inne działania mające na celu ograniczenie zagrożenia wód ze strony azotanów pochodzenia rolniczego, - działania na rzecz ochrony wód przed azotanami nie powinny ograniczać się tylko do stref narażonych, ale także dotyczyć innych obszarów kraju.

c.d. Różnice w sposobie wdrażania dyrektywy przez poszczególne kraje UE: - Rządy Austrii, Danii, Finlandii, Niemiec, Holandii, Luksemburga, Irlandii uznały cały obszar państwa za obszar narażony na azotany pochodzenia rolniczego, mimo że zawartość azotanów powyżej 50 mg /l nie występowało we wszystkich wodach na terenie kraju Francja wyznaczyła strefy narażone na azotany na obszarze ok. 46 % powierzchni kraju oraz dodatkowo zidentyfikowała i wyznaczyła tzw. „strefy strukturalne” na obszarach, gdzie średnie, roczne dawki azotu na hektar przekracza 170 kg Wiele Państw Członkowskiech „starej piętnastki” występuje o odstępstwo od wymaganej dawki nawozowej 170 kg N /ha/rok, uzasadniając potrzeby i możliwość stosowania na swoich terenach dawek od 230 do nawet 350 kg N /ha na rok (Dania, Holandia, Irlandia, Wielka Brytania – Region Irlandii Północnej, Niemcy, Austria, Belgia)

c.d. Dziesięć lat po wprowadzeniu dyrektywy azotanowej (2001 r.), stan jej wdrażania i efekty przedstawiał się następująco: - w wielu krajach brak było właściwego wypełnienia jej wymagań – w kwietniu 2000 r. w Trybunale Europejskim toczyły się postępowania wobec 9 krajów członkowskich z racji nie wdrażania wymagań dyrektywy azotanowej - tylko 2 kraje: Dania i Szwecja, w pełni wywiązały się z obowiązków nałożonych przez dyrektywę - zmniejszenie zużycia nawozów w krajach członkowskich odnotowane zostało dopiero po okresie sprawozdawczym 2000 – 2003 (6 % w stosunku do okresu 1996 – 1999) - nadal w krajach członkowskich występują znaczące nadwyżki azotu zarówno na poziomie krajowym jak i lokalnym (najwyższe w Holandii i Belgii) - podstawowym kryterium wyznaczania obszarów wrażliwych przez państwa członkowskie jest podwyższona zawartość azotanów w wodach podziemnych i/lub powierzchniowych - brak uwzględniania przy wyznaczaniu obszarów wrażliwych, występowania wód eutroficznych i narażonych na eutrofizację.

Realizacja celów wynikających z dyrektywy azotanowej w Polsce Problem zanieczyszczenia wód zauważony został dość wcześnie – w 1974 r. Sejm uchwalił ustawę Prawo wodne – lecz podjęte działania nie były wystarczające dla zapewnienia skutecznej ochrony W latach ‘80 ubiegłego wieku przeprowadzone kontrole wykazały, że duże fermy zwierzęce są źródłem poważnych zagrożeń – działań przeciwdziałających zagrożeniu nie podjęto W Polityce Ekologicznej uchwalonej w 1991 r. odniesiono się do zanieczyszczenia wód ze źródeł rolniczych Z początkiem lat ‘90 podjęte zostały pierwsze programy mające na celu ochronę wód przed azotanami pochodzenia rolniczego, w ramach wywiązania się Polski z zobowiązań wynikających z ratyfikacji Konwencji Helsińskiej w sprawie ochrony Morza Bałtyckiego (HELCOM) – jako modelowy sposób podejścia do problemu zaczęto wskazywać dyrektywę azotanową

c.d. W drugiej połowie lat ’90 problem ochrony wód przed zanieczyszczeniem azotanami pochodzenia rolniczego przestał być kwestią interesującą jedynie naukowców i ekspertów, a stał się ważnym punktem politycznych negocjacji prowadzonych przez przedstawicieli Polski i Unii Europejskiej W 1999 roku opracowano i wydano Polski Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej Po podpisaniu traktatu akcesyjnego jednym z podstawowych warunków uczestnictwa w UE było dokonanie transpozycji i fizyczne wdrożenie Dyrektywy Rady 91/676/EWG

Realizacja obowiązków wynikających z dyrektywy azotanowej w Polsce Transpozycja przepisów Dyrektywy Rady 91/676/EWG do prawa krajowego w okresie 2000-2003: - ustawa z dnia 26 lipca 2000 r. o nawozach i nawożeniu - ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1.06.2001 r. w sprawie szczegółowego sposobu stosowania nawozów oraz prowadzenia szkoleń z zakresu ich stosowania - rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23.12.2003 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych, - rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23.12.2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać programy działań mające na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych

c.d. Opracowanie, wydanie i upowszechnienie Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej dostosowanego do potrzeb dyrektywy azotanowej – 2002 rok Określenie wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych oraz obszarów szczególnie narażonych, z których odpływ azotu ze źródeł rolniczych do tych wód należy ograniczyć – 11 rozporządzeń dyrektorów RZGW wydanych w tej sprawie w 2003 r. Opracowanie i wprowadzenie w życie programów działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych dla wyznaczonych obszarów szczególnie narażonych – 21 rozporządzeń dyrektorów RZGW wydanych w tej sprawie na początku 2004 r. Realizacja zadań wynikających z 21 programów działań dla obszarów szczególnie narażonych na azotany pochodzenia rolniczego, obejmujących 2 % powierzchni kraju – w okresie 01.05.2004 do 30.04.2008 Realizacja prac nad weryfikacją istniejących obszarów szczególnie narażonych na azotany pochodzenia rolniczego i wyznaczeniem nowych na kolejny czteroletni okres.

DYREKTYWA AZOTANOWA - DZIAŁANIA PRZYSZŁOŚCIOWE

Problem azotanów w ujęciu Ramowej Dyrektywy Wodnej Kluczowe elementy RDW: - ochrona wszystkich wód powierzchniowych oraz podziemnych - osiągnięcie dobrego stanu wód do roku 2015 - łączne podejście dotyczące regulacji emisji i standardów jakościowych wody oraz stopniowe eliminowanie substancji szczególnie niebezpiecznych - instrumenty ekonomiczne: analiza ekonomiczna oraz zwrot kosztów za usługi wodne w celu zrównoważonego użytkowania wody zaangażowanie społeczne oraz użytkowników wody Cele pośrednie RDW: - zapewnienie odpowiedniego zaopatrzenia w wodę dobrej jakości ze źródeł powierzchniowych i podziemnych, niezbędne dla zrównoważonego, zbilansowanego i sprawiedliwego użytkowania wód - znaczna redukcja zanieczyszczenia wód podziemnych - ochrona wód terytorialnych i morskich

c.d. Cele dyrektywy azotanowej wpisujące się w RDW: - identyfikacja oddziaływań, tj. oszacowanie i identyfikacja znaczących źródeł punktowych i rozproszonych emisji zanieczyszczeń substancjami pochodzącymi z infrastruktury rolniczej w oparciu m.in. o informacje zebrane w ramach artykułów 3, 5 oraz finansowego dyrektywę 91/676/EWG (załącznik II do RDW) - rejestr obszarów chronionych, zawierający m.in. tereny wrażliwe na substancje biogenne, w tym tereny wyznaczone jako strefy podatne w ramach dyrektywy 91/676/EWG (załącznik IV do RDW), - włączenie w programy działań RDW środków wymaganych, zgodnie m.in. z dyrektywą w sprawie azotanów 91/676/EWG oraz środków dodatkowych m.in. zgodnych z kodeksem dobrych praktyk rolniczych (załącznik VI do RDW) - substancje, które przyczyniają się do eutrofizacji wód (zwłaszcza azotany i fosforany) wśród najważniejszych zanieczyszczeń na liście wskaźników (załącznik VIII do RDW)

Współzależność działań wynikających z dyrektywy azotanowej i RDW Wyznaczenie obszarów narażonych na azotany pochodzenia rolniczego (na lata 2008 – 2011) i wpisanie w granice jednolitych części wód znajdujących się pod presją rolnictwa Opracowanie dla obszarów narażonych programów działań (na lata 2008 -2011) wpisujących się w program wodno-środowiskowy kraju (w ramach planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy) wynikających z RDW (na lata 2010-2015) Monitoring jakości wód na obszarach narażonych wpisujący się w ramy monitoringu wynikającego z RDW.

Finansowe wsparcie działań wynikających z dyrektywy azotanowej Analiza spójności przepisów prawnych dotyczących finansowania z PROW działań realizowanych przez rolników: - na obszarach narażonych w ramach programów działań z dyrektywy azotanowej (gdzie koszty ponosi rolnik ze względu na założenie „zanieczyszczający płaci”), w granicach jednolitych części wód (obejmujących obszary narażone)w ramach programów wodno-środowiskowych z RDW (gdzie rolnikowi płaci się za „utracony zysk” lub zwraca się koszty poniesionych nakładów za dostosowanie się do standardów jakości wód) Modyfikacja rozwiązań prawnych związanych z finansowaniem z PROW działań wynikających z programów dla obszarów narażonych i programu wodno-środowiskowego kraju Dostosowanie i skorelowanie programów działań dla obszarów narażonych z wykorzystaniem środków z funduszy rolnośrodowiskowych i PROW

Ograniczenie biogenów (azotanów i fosforanów) pochodzenia rolniczego Koordynacja działań związanych z ograniczeniem biogenów odprowadzanych do wód, realizowanych w ramach dyrektywy azotanowej i w ramach HELCOM Objęcie programami działań i szczególną kontrolą dużych ferm hodowli zwierząt (w tym podlegających pod dyrektywę IPPC) Nadzór i kontrola nad stosowaniem przez gospodarstwa i fermy fosforowych i azotowych nawozów mineralnych Uzupełnienie Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej o nowe technologie Udział w pracach nad opracowaniem i wdrożeniem dyrektywy fosforanowej Regulacje prawne związane z ograniczeniem biogenów ze źródeł rolniczych

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ