Ochrona roślin w rolnictwie ekologicznym

Do ochrony roślin w rolnictwie ekologicznym można stosować środki i preparaty pochodzenia naturalnego. Wykorzystuje się także naturalne metody i środki produkcji. Produkcja oparta jest na środkach nieprzetworzonych technologicznie, pochodzenia biologicznego i mineralnego. Mimo że jest pracochłonna i wymagająca dużej wiedzy, przynosi wiele satysfakcji, a przede wszystkim rośliny są najwyższej jakości. Aby uprawy można było nazwać ekologicznymi, należy zachować Zasady Produkcji Ekologicznej, powinny być one także zgodne z odrębnymi przepisami dotyczącymi nawozów i środków ochrony roślin obowiązującymi w krajach członkowskich UE.

Podstawowe działania mające na celu ochronę roślin w gospodarstwach ekologicznych obejmują: 1 ograniczanie występowania chwastów 2 ochronę roślin przed chorobami 3 ochronę roślin przed szkodnikami Każdy z tych obszarów dysponuje specyficznym dla siebie zakresem środków.

Sposoby zwalczania chwastów, szkodników i chorób w rolnictwie ekologicznym: 1) dobór odpowiednich gatunków i odmian, 2) uprawa mechaniczna gleby, 3) właściwy płodozmian, 4) ochrona naturalnych wrogów szkodników przez zapewnienie im dogodnych warunków, jak np. żywopłoty, tereny gniazdowania lub wypuszczanie drapieżników

METODY OCHRONY ROŚLIN Metody pośrednie (profilaktyczne)  Metody bezpośrednie (interwencyjne)

Metody pośrednie (profilaktyczne)   Kwarantanna roślin - system organizacyjno-kontrolny mający na celu ochronę terytorium kraju przed przwiezieniem z zagranicy nowych agrofagów (kwarantanna zewnętrzna) jak również niedopuszczenie do rozprzestrzenienia się po terenie kraju gatunku, który w określonych miejscach już wystąpił (kwarantanna wewnętrzna). Lista chorób kwarantannowych np. bakterioza pierścieniowa ziemniaka, śnieć karłowa pszenicy, rak ziemniaka, mątwik ziemniaczany, kanianka koniczynowa). Organizmy kwarantannowe podlegają obowiązkowi zwalczania. bakterioza pierścieniowa i rak ziemniaka

Metoda agrotechniczna - zabiegi agrotechniczne stwarzające optymalne warunki wzrostu i rozwoju roślinom uprawnym (zwiększające żywotność i odporność roślin na choroby, szkodniki i zachwaszczenie) a ograniczające rozwój agrofagów. Metoda ta obejmuje: profilaktyczne badanie gleb (szkodniki, choroby), dobór gatunków i odmian do warunków siedliska i najmniej podatnych na choroby i szkodniki, zdrowy materiał siewny, odpowiedni siew (termin, gęstość, głębokość), zasiewy mieszane, uprawa współrzędna roślin, zmianowanie roślin, właściwa uprawa roli oraz nawożenie organiczne i mineralne.  

Metoda hodowlana - uzyskiwanie i wprowadzanie do praktyki rolniczej odmian odpornych czy mniej wrażliwych na poszczególne choroby i szkodniki a także herbicydy. Pomimo niechęci ludności w uprawach coraz częściej stosowana jest roślinność zmodyfikowana genetycznie (transgeniczna). Jednakże jest brak odmian całkowicie odpornych gdyż z czasem pojawianią się nowe biotypy patogenów i szkodników.

Metody bezpośrednie (interwencyjne) Metody fizyczne – polegają na wykorzystywaniu różnych form energii: wysokie i niskie temperatury, światło, ultradźwięki, promieniowanie np. termiczne odkażanie gleby w szklarniach i inspektach (parowanie), wypalanie chwastów, stosowanie promieni (ultrafiolet, podczerwień, gamma) oraz ultradźwięków wysokiej częstotliwości do zwalczania szkodników w magazynowanych produktach spożywczych oraz w owocach.  BioflashTM — maszyna do chemiczno-termicznego odkażania gleby

Metody mechaniczne - najstarsza metoda ochrony roślin Metody mechaniczne - najstarsza metoda ochrony roślin. Zbieranie i niszczenie szkodników, przynęty i pułapki na szkodniki, czyszczenie ziarna, mechaniczne i ręczne odchwaszczanie. A także niszczenie żywicieli pośrednich. itd.   „Odkurzacz" do odsysania owadów montowany na kombajnie do zbioru szpinaku pułapka lepowa

dobroczynek szklarniowy Metody biologiczne - wykorzystanie organizmów żywych - wrogów naturalnych, np. drapieżnych i pasożytniczych owadów, nicieni, chorobotwórczych mikroorganizmów (wirusy, bakterie, grzyby), owadożernych ptaków, w celu ograniczenia występowania oraz zwalczania szkodników, chorób i chwastów.   - Ochrona pożytecznych organizmów bytujących na danym terenie i sprzyjanie procesom samoregulacyjnym w agrocenozach, np. stosowanie selektywnych preparatów chemicznych oszczędzających organizmy pożyteczne; uprawa sprzyjających entomofagom roślin miododajnych jak facelia, gryka, trędownik; miedze, zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne, pasy z roślinnością wokół pól; dokarmianie ptaków zimą. - Introdukcja, czyli wprowadzanie na dany teren gatunków pożytecznych, których tam dotąd nie było. - Okresowa kolonizacja - polega na uwalnianiu w szklarniach, na polach i w sadach organizmów pożytecznych (pasożytów, drapieżców lub mikroorganizmów) wyhodowanych w laboratoriach. *Uwalnianie inokulacyjne: dobroczynek szklarniowy (należący do drapieżnych roztoczy) zwalczający przędziorki, dobrotnica szklarniowa (pasożytnicza błonkówka) zwalczająca mączlika szklarniowego. *Uwalnianie zalewowe: kruszynek do zwalczania omacnicy prosowianki i niektórych szkodników w sadach. -Biopreparaty wirusowe, bakteryjne czy też zawierające grzyby i służące do zwalczania chorób, szkodników i chwastów. Przykłady biopreparatów: bakteria Bacilluc thuringiensis do zwalczania stonki ziemniaczanej (preparat Novodor) oraz gąsienic motyli (Biobit, Dipel, Bacilan, Thuridan), mykoherbicyd DeVine. dobroczynek szklarniowy  

Metody biotechniczne - Wykorzystanie substancji pochodzenia roślinnego i chemicznych informatorów owadzich np: - atraktanty - substancje wabiące zwierzęta (można zmieszać z pestycydami lub umieszczać w pułapkach); - feromony (płciowe) wabią osobniki płci przeciwnej (pułapki feromonowe); - antyfidanty i repelenty - substancje, które hamują żerowanie szkodników albo składanie jaj;   Pułapki feromonowe

Metoda chemiczna - polega na stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin (pestycydów) do zwalczania chorób, szkodników lub chwastów. Metodę chemiczną stosuje się również profilaktycznie: zaprawianie materiału siewnego, zapobiegawcze opryski roślin przeciw chorobom W Polsce 0,67 kg/ha substancji biologicznie czynnej, w UE (15) - 2,3 kg/ha. Ze względu na zakres stosowania, wyróżnia się następujące grupy środków ochrony roślin: l )Zoocydy do ochrony roślin przed szkodnikami, a wśród zoocydów wyróżniamy: a)insektycydy - środki owadobójcze, b)nematocydy - środki nicieniobójcze, c)akarycydy - środki roztoczobójcze, d)moluskocydy - środki ślimakobójcze, e)rodentycydy - środki gryzoniobójcze, 2)Fungicydy - środki grzybobójcze, 3)Bakteriocydy - środki bakteriobójcze, 4)Herbicydy - do zwalczania chwastów, 5)Regulatory wzrostu i rozwoju roślin - substancje chemiczne wpływające na fizjologiczne i biochemiczne procesy roślin w kierunku pożądanym przez człowieka (przeciwdziałanie wyleganiu, regulacja procesów ukorzeniania, kwitnienia, zawiązywania i dojrzewania owoców, hamowanie kiełkowania lub jego stymulacja, hamowanie wzrostu ), 6)Defolianty - środki wywołujące przedwczesne opadanie liści, 7)Desykanty - środki wywołujące szybkie usychanie rośliny, 8)Atraktanty - substancje chemiczne wabiące owady lub gryzonie, 9)Repelenty - substancje chemiczne odstraszające owady, ptaki lub gryzonie, 10)Chemosterylanty - substancje powodujące sterylność płciową owadów, 12)Hormony syntetyczne - zakłócają cykl rozwojowy owadów, l3)Adiuwanty, np. środki zwiększające zwilżalność i przyczepność pestycydów-dodawane do cieczy użytkowej niektórych preparatów w celu podwyższenia skuteczności zabiegu lub obniżenia dawki środka ochrony roślin, 14) Feromony - chemiczne informatory owadów w ramach gatunku.

Integrowana ochrona roślin Harmonijne i łączne wykorzystanie w zwalczaniu szkodników, chorób i chwastów wszystkich dostępnych metod, a więc agrotechnicznej, hodowlanej biologicznej, chemicznej a także pozostałych metod (przy czym użycie chemicznych ś.o.r. powinno być ograniczone do niezbędnego minimum), w celu skutecznego, bezpiecznego dla środowiska i opłacalnego ograniczenia liczebności agrofagów do poziomu poniżej ekonomicznej szkodliwości. Integracja zakłada wykorzystanie w jak największym stopniu naturalnych procesów samoregulacyjnych występujących w agrocenozach a także ich wspomaganie. Metoda ta wymaga znajomości: l) biologii agrofaga, 2) biologii jego wrogów naturalnych i antagonistów, 3) biologii chronionej rośliny, 4) współzależności między powyższymi elementami a środowiskiem, 5) przewidywania pojawu agrofaga, jego nasilenia i wyrządzania przez niego szkód, 6) przewidywania skutków chemicznego zwalczania dla środowiska i zdrowia ludzi, 7) wpływu agrotechniki i pogody na rozwój populacji agrofaga i jego wrogów naturalnych.

Integracja metod zwiększa skuteczność ochrony roślin oraz ogranicza negatywne skutki powszechnie stosowanej metody chemicznej, która w systemach integrowanej ochrony roślin podlega następującej modyfikacji: - podjęcie właściwej decyzji o potrzebie zwalczania agrofaga z uwzględnianiem m.in. progu ekonomicznej szkodliwości - preparaty o szerokim zakresie działania zastępowane są preparatami selektywnymi, mniej toksycznymi dla wrogów naturalnych i człowieka, stosowany w niewielkich dawkach i szybciej rozkładającymi się w środowisku - w odniesieniu do szkodników nalatujących z miejsc zimowania przeprowadzanie zabiegu tylko nabrzeżnej części plantacji - prawidłowe sygnalizowanie terminów zwalczania agrofagów - profilaktyczne stosowanie pestycydów w sytuacji, gdy niewykonanie zabiegu pociągnie za sobą utratę całego plonu lub znacznej jego części (:zaprawianie nasion, zapobiegawcze opryskiwanie roślin przeciw chorobom, np.przeciw zarazie ziemniaka) - stosowanie herbicydów w dawkach dzielonych - stosowanie środków zwiększających zwilżalność i przyczepność, co ogranicza wielkość dawki pestycydów - zmianowanie pestycydów - zapewnienie sprawności technicznej opryskiwaczy (atestacja) i odpowiedniej jakości wykonywanych zabiegów - szkolenie wszystkich wykonawców zabiegów ochrony roślin

Środki ochrony roślin, które można użyć w sytuacji zagrożenia uprawy: preparaty pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, jak wosk pszczeli, lecytyna, hydrolizat białkowy, olejki roślinne (miętowy, sosnowy, kminkowy), ekstrakty z roślin (np. z gorzkli właściwej), substancje biologicznie czynne przeznaczone do stosowania w pułapkach lub dozownikach, mikroorganizmy, które stosuje się w biologicznym zwalczaniu szkodników, inne substancje (miedź, etylen, olej parafinowy), produkty przeznaczone do zwalczania szkodników i chorób w zabudowaniach i instalacjach dla zwierząt. Na zastosowanie niektórych tych środków wymagana jest zgoda jednostki kontrolnej i certyfikującej.

Środki ochrony roślin zalecane w uprawach ekologicznych : . Biochikol 020 PC – to stymulator roślin w formie żelu do rozcieńczenia wodą. Substancją aktywną w tym związku jest chitozan, a zalecana dawka to 3 l/ha. Środek należy stosować m.in. w uprawie pszenicy ozimej i jęczmienia jarego przeciwko chorobom: mączniakowi prawdziwemu, rdzy brunatnej pszenicy, rdzy karłowej jęczmienia, septoriozie liści pszenicy, plamistości siatkowej liści jęczmienia. Stosuje się go zapobiegawczo lub natychmiast po zauważeniu pierwszych objawów choroby, jednak nie później niż do początku fazy kłoszenia jęczmienia i końca fazy kłoszenia pszenicy; Cuproflow 375 SC – grzybobójczy środek stosowany w ochronie ziemniaków przed zarazą ziemniaka. Substancją aktywną jest miedź, a zalecana dawka wynosi 2,5–3,5 l/ha. Wyższą dawkę stosuje się przy dużym nasileniu choroby lub w przypadku silnie wyrośniętej naci ziemniaczanej; Cuproxat 345 SC – substancja aktywna miedź, środek grzybobójczy. W ochronie ziemniaka stosowany jest przeciwko zarazie ziemniaka, w dawce 5 l/ha; Miedzian 50 WP – zawiera również miedź jako substancję aktywną. Stosuje się go w uprawach rolniczych, takich jak: ziemniaki, chmiel, buraki cukrowe i pastewne, a także wiklina. W ziemniakach stosuje się go przeciwko zarazie ziemniaka w dawce 4 kg/ha, w burakach przeciwko mączniakowi rzekomemu i chwościkowi buraka w dawce 5 kg/ha. W wiklinie przeciw parchowi wierzby w stężeniu 0,5 proc. (na 500 g środka stosuje się 100 litrów wody), a w chmielu – na mączniaka rzekomego w stężeniu również 0,5 proc. Preparat wycofany z rejestru środków ochrony roślin, dostępny w obrocie do 21.11.2008 r.; Miedzian 50 WG – preparat grzybobójczy do stosowania zapobiegawczo w ochronie roślin rolniczych przed chorobami grzybowymi i bakteryjnymi. Stosuje się go w uprawie ziemniaków przeciwko zarazie ziemniaka, w dawce 5 kg/ha, po wykonaniu pierwszego zabiegu środkiem o działaniu systemicznym lub wgłębnym, Miedzian 50 WG należy stosować, przemiennie z innymi fungicydami kontaktowymi. W uprawie buraków pastewnych i cukrowych przeciwko mączniakowi rzekomemu i chwościkowi buraka w dawce 5 kg/ha, w chmielu na mączniaka rzekomego, gdzie na 500 g środka należy użyć 100 litrów wody, a w wiklinie na parcha wierzby w takim samym stężeniu, jak w przypadku chmielu;

Miedzian Extra 350 SC – kolejny środek grzybobójczy stosowany w uprawie ziemniaków przeciwko zarazie ziemniaka w dawce 4–5 l/ha. W uprawie buraków cukrowych na chwościka w dawce 5–6 l/ha i w chmielu na mączniaka rzekomego w stężeniu 0,5 proc. (na 500 ml środka używa się 100 l wody). Stosuje się go zapobiegawczo lub w momencie pojawiania się pierwszych objawów. Preparat wycofany z rejestru środków ochrony roślin, dostępny w obrocie do 14.05.2009 r.; Siarkol Extra 80 WP – z siarką jako substancją aktywną, zalecany do stosowania w chmielu na mączniaka prawdziwego. Pierwszy zabieg wykonuje się po naprowadzeniu chmielu na przewodniki, w dawce 3 kg/ha, drugi natomiast po osiągnięciu przez chmiel siatki, w dawce 6 kg/ha. Trzeci zastosować w czasie kwitnienia i zawiązywania szyszek w dawce 9 kg/ha. Preparat wycofany z rejestru środków ochrony roślin, dostępny w obrocie do 28.07.2008 r.; Sincocin AL – to nematocyd i stymulator odporności roślin w formie płynu do rozcieńczenia. Substancją aktywną jest wyciąg z tkanek roślin. Stosuje się go w burakach cukrowych na mątwika burakowego w dawce 2 l/ha bezpośrednio po siewie; Tiotar 800 SC – środek grzybobójczy o działaniu kontaktowym przeciwko mączniakowi prawdziwemu. Stosuje się go w uprawie buraków cukrowych i pastewnych w dawce 3 l/ha, a także w uprawie grochu siewnego, peluszki, łubinu i bobiku w dawce 2 l/ha, w chmielu w dawce o stężeniu 0,25 proc. Wykaz środków ochrony roślin, które dopuszczone są do stosowania w rolnictwie ekologicznym, prowadzi Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu

Przykładowe substancje aktywne pochodzenia roślinnego dostępne do stosowania w rolnictwie ekologicznym: azadirachtyna – substancja ekstrahowana z nasion roślin występujących w Azji. Jej stosowanie jako środka owadobójczego musi być uznane za konieczne przez jednostkę certyfikującą. Produkty, które zawierają tę substancję, występują w formie oleju lub ekstraktu do rozcieńczenia w wodzie. Nie zabija ona owadów od razu, sprawia, że nie żerują, larwy nie kończą linienia, a osobniki dorosłe stają się sterylne. Są skuteczne przeciwko rolnicom, ziemiórkom, brudnicy nieparce, zwójkom, mszycom, skoczkom, wciornastkom, stonce ziemniaczanej, namiotnikom, karaluchom i ślimakom. Azadirachtyna jest uznawana za nieszkodliwą w stosunku do organizmów pożytecznych. Rozcieńczony preparat można stosować do oprysku i do podlewania raz na 2–4 tygodnie. W Polsce nie jest jeszcze zarejestrowany, znajduje się w trakcie badań; olejki roślinne (miętowy, sosnowy, kminkowy) to środki owadobójcze, roztoczobójcze, grzybobójcze oraz ograniczające kiełkowanie. Olejek sosnowy odstrasza owady i ptaki, ogranicza grzyba Ophiostoma sp. (siniznę drewna) oraz wykazuje właściwości dezynfekujące. Olejek kminkowy i miętowy charakteryzują się właściwościami bakteriobójczymi i są zdolne zahamować rozwój Agrobacterium tumefaciens, Rhizoctonia solani, Erwinia carotovora. Olejek miętowy przyczynia się do ograniczenia rozwoju grzybów wywołujących choroby fuzaryjne. Wymienione olejki nie są zarejestrowane w Polsce; pyretryny naturalne, pozyskiwane ze złocienia dalmatyńskiego, odstraszają i zabijają owady, szybko działają, ale też ulegają degradacji pod wpływem światła, temperatury i wilgoci. W Polsce są dopuszczone do obrotu środki ochrony roślin zawierające naturalne pyretryny, ale zawierają one również synergetyk, który zakazany jest w produkcji ekologicznej.

Stosuje się też nawozy i środki poprawiające właściwości gleby poprzez: uprawę roślin strączkowych lub roślin głęboko korzeniących się w wieloletnim płodozmianie, stosowanie nawozu pochodzącego od zwierząt gospodarskich z ekologicznej produkcji zwierzęcej, stosowanie innych materiałów organicznych kompostowanych lub niekompostowanych z gospodarstw ekologicznych, preparaty biodynamiczne pochodzące z mączek skalnych, obornika lub roślin obornik i łubin

Podstawy prawne dopuszczenia środków ochrony roślin w rolnictwie ekologicznym w Unii Europejskiej: Dyrektywa 91/414/EEC dotycząca wprowadzenia środków ochrony roślin na rynek, zwana dyrektywą o charakterze nakazującym, Dyrektywa 79/117/EEC zakazująca umieszczania na rynku oraz stosowania środków ochrony roślin zawierających określone substancje aktywne, zwana dyrektywą o charakterze zakazującym, Szczególnie dla rolnictwa ekologicznego ważne jest Rozporządzenie Rady nr 2092/91/EWG z dnia 24 czerwca 1991 r. w sprawie produkcji ekologicznej produktów rolnych oraz oznakowania produktów rolnych i środków spożywczych. W Polsce aktem prawnym, który obowiązuje w zakresie środków ochrony jest Ustawa o rolnictwie ekologicznym z dnia 20 kwietnia 2004 r. (DzU, nr 93, poz. 898) w odniesieniu do niektórych dziedzin obowiązuje także Ustawa o ochronie roślin z dnia 18 grudnia 2003 r. (DzU, nr 11, poz. 94).

Rolnictwo ekologiczne stwarza szczególne warunki dla ochrony roślin Rolnictwo ekologiczne stwarza szczególne warunki dla ochrony roślin. Odpowiedni wybór siedliska i przygotowanie agrotechniczne pola, prawidłowy dobór gatunków i uprawianych odmian, oraz podejmowane działania w kierunku zachowania możliwie szerokiej bioróżnorodnoci w obrębie gospodarstwa mające na celu stworzenie optymalnych warunków rozwoju uprawianych roślin. Konsekwencją tego powinno być zachowanie względnej równowagi w środowisku i niedopuszczenie do nadmiernego rozmnażania się chwastów,czynników sprawczych chorób oraz szkodników. Szereg czynników środowiskowych znajdujących się poza kontrolą rolnika może jednak zniweczyć tę równowagę i doprowadzić do znacznych strat w plonach w danym sezonie wegetacyjnym oraz odcisnąć swój wpływ jeszcze na kolejne lata. Długotrwałe działanie niekorzystnych czynników pogodowych (np. w czasie chłodnego, deszczowego lata może stworzyć idealne warunki dla masowego rozwoju groźnych chorób. Usytuowanie gospodarstw ekologicznych w otoczeniu wielkoobszarowych gospodarstw konwencjonalnych, gdzie ochrona upraw nie zawsze postawiona jest na zadawalającym poziomie, stwarza zaś stałe zagrożenie ze strony migrujących szkodników i przenoszonych przez wiatr zarodników grzybowych sprawców chorób roślin. Niezbędna jest dostępność instrumentów pozwalających na skuteczną interwencję w sytuacji zagrażającej uprawom, przy równoczesnym zachowaniu wszelkich zasad przyjętych w rolnictwie ekologicznym.