Prof. dr hab. Jędrzej Krupiński Dr inż. Elżbieta Martyniuk INSTYTUT ZOOTECHNIKI PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY Ochrona zasobów genetycznych zwierząt Prof. dr hab. Jędrzej Krupiński Dr inż. Elżbieta Martyniuk KONGRES NAUK ROLNICZYCH 14-16 maj 2009 PUŁAWY

Proces domestykacji sięga wczesnego neolitu, czyli między 12 a 14 tysięcy lat temu, i w przypadku większości gatunków zwierząt gospodarskich miał miejsce w różnych regionach świata. Udomowiono blisko 40 gatunków zwierząt gospo-darskich oraz gatunków zwierząt domowych, które od wielu pokoleń towarzyszą człowiekowi. W dobie komputerów, internetu i nanotechnologii o powiązaniu ludzi i zwierząt świadczą legendy, wielkie dzieła sztuki, literatura, obrzędy, obyczaje i język oraz nasze przyzwyczajenia do diety, ubioru i rekreacji.

Rozwój hodowli zwierząt prowadzący do specjalizacji i koncentracji produkcji doprowadził do utraty wielu cennych ras wzbudzając zaniepokojenie i sprzeciw społeczny. W 1992 r. w Rio de Janerio podczas Szczytu Ziemi Organizacji Narodów Zjednoczonych przyjęto konwencje o różnorodności biologicznej, która w holistyczny sposób odnosi się do różnorodności biologicznej we wszystkich jej poziomach: genetycznym, gatunkowym oraz ekosystemowym i obejmuje zarówno bioróżnorodność organizmów dziko żyjących jak i użytkowanych przez człowieka.

Interlaken - Szwajcaria 3-7 września 2007 Międzynarodowa Konferencja pod auspicjami FAO Zasoby genetyczne zwierząt dla wyżywienia i rolnictwa I Forum naukowe ds. Zasobów Genetycznych Zwierząt Prezentacja raportu o stanie zasobów genetycznych zwierząt w świecie dla wyżywienia i rolnictwa II Przyjęcie globalnego planu działań na rzecz zachowania zasobów genetycznych zwierząt wraz z deklaracją z INTERLAKEN w sprawie zasobów genetycznych zwierząt III

Udział ras lokalnych i transgranicznych we wszystkich rasach w świecie Światowa baza danych FAO zawiera informacje o 7616 rasach.

Podział ras występujących w świecie według statusu zagrożenia

Status zagrożenia ras w najważniejszych gatunkach zwierząt gospodarskich

Czynniki determinujące zmiany w rozwoju produkcji zwierzęcej Wzrost i zmiany popytu na produkty pochodzenia zwierzęcego Rozwój handlu i marketingu Postęp technologiczny Dynamiczny rozwój systemów produkcji Nowe funkcje zwierząt gospodarskich – pielęgnacja krajobrazu i kontrola wegetacji poprzez wypas zwierząt Zmiany środowiskowe Regulacje prawne

Zagrożenia dla zasobów genetycznych zwierząt Globalizacja i komercjalizacja produkcji zwierzęcej oraz rozwój produkcji przemysłowej Intensywna selekcja, ograniczone liczby reproduktorów, krzyżowanie uszlachetniające i wypierające Strategia rozwoju produkcji zwierzęcej pomijająca problemy ochrony środowiska i dobrostanu zwierząt Epidemie i programy zwalczania chorób Klęski żywiołowe i sytuacje kryzysowe Zmiany klimatu

GŁÓWNE CELE Światowego Planu Działań na Rzecz Zasobów Genetycznych Zwierząt 1. Promocje zrównoważonego użytkowania i rozwoju zasobów genetycznych zwierząt dla bezpieczeństwa żywnościowego, zrównoważonego rolnictwa i dobrobytu ludzi we wszystkich krajach. Zapewnienie ochrony różnorodności cennych zasobów genetycznych zwierząt dla obecnych i przyszłych pokoleń oraz powstrzymanie przypadkowej utraty tych niezwykle ważnych zasobów. 2. 3. Promowanie uczciwego i sprawiedliwego podziału korzyści wynikających z użytkowania zasobów genetycznych zwierząt dla wyżywienia i rolnictwa oraz uznanie roli tradycyjnej wiedzy, innowacji i zwyczajów istotnych dla ochrony zasobów genetycznych zwierząt i ich zrównoważonego rozwoju, a także tam gdzie to stosowne - opracowanie i wdrożenie skutecznych strategii i regulacji prawnych.

GŁÓWNE CELE Światowego Planu Działań na Rzecz Zasobów Genetycznych Zwierząt 4. Zaspokojenie indywidualnych i kolektywnych potrzeb pasterzy i hodowców w ramach prawa krajowego, przy zapewnieniu im równego dostępu do materiału genetycznego, informacji, technologii, zasobów finansowych, wyników badań rynku oraz zasobów naukowych, tak by mogli nadal użytkować i doskonalić zasoby genetyczne zwierząt i czerpać korzyści z rozwoju ekonomicznego. 5. Promowanie ekosystemowego podejścia do bioróżnorodności dla zrówno-ważonego użytkowania i ochrony zasobów genetycznych zwierząt. 6. Pomoc krajom i instytucjom odpowiedzialnym za zarządzanie zasobami genetycznymi zwierząt w ustanawianiu, wdrażaniu i systematycznej realizacji narodowych priorytetów dotyczących zrównoważonego użytkowania, rozwoju i ochrony zasobów genetycznych zwierząt. 7. Wzmocnienie narodowych programów i zwiększenie potencjału instytucji, szczególnie w krajach rozwijających się i w krajach o gospodarkach okresie transformacji oraz opracowanie stosownych programów regionalnych i międzynarodowych.

W latach 20-tych ubiegłego wieku zapoczątkowano program ochrony żubrów Polska jest prekursorem ochrony gatunkowej. W latach 20-tych ubiegłego wieku zapoczątkowano program ochrony żubrów Nieco później profesor T. Vetulani opracował unikalny program hodowli zarodowej konika polskiego w rezerwacie leśnym.

Liczebność populacji zwierząt objętych programami ochrony zasobów genetycznych w Polsce Gatunek 1999 2008 2013 rasy ♀ stada Bydło Konie Owce Świnie 1 2 10 3 150 400 3645 575 4 7 13 714 554 646 - 7514 3437 20 797 2450 10 350 14 237 53 497 4500 Razem 16 4770 27 1914 34 198 82 584 Zwierzęta futerkowe Kury* Gęsi* Kaczki* Pszczoły 5 14 202 5500 3200 2340 120 12 1204 3213 3056 1041 3750 9100 3500 2000 * Liczba samic i samców łącznie

Bydło polskie czerwone Bydło polskie czerwono-białe białogrzbiete Bydło polskie czerwone Bydło polskie czerwono-białe Bydło polskie czarno-białe

Koniki polskie Konie huculskie Konie śląskie Konie małopolskie

Puławska Złotnicka pstra Złotnicka biała

wrzosówka świniarka Corriedale olkuska wielkopolskie cakiel podhalański

Zielononóżka kuropatwiana Zk Sussex S-66 Zielononóżka kuropatwiana Zk Rhode Island Red K-22 Leghorn G-99

GĘSI

Królik popielniański biały Lis białoszyjny Lis pastelowy Tchórz Szynszyla beżowa Nutrie

Planowane koszty realizacji ochrony rodzimych ras zwierząt PROW 2007 - 2013 Gatunek Dofinansowanie (zł) Bydło 48 196 500 Konie 68 625 000 Owce 63 775 800 Trzoda chlewna 11 485 500 OGÓŁEM 192 082 800

W ramach programów ochrony zasobów genetycznych zwierząt w Banku Materiałów Biologicznych Instytutu zdeponowanych jest aktualnie: ponad 40 tys. porcji nasienia od 102 buhajów 1916 zarodków po 47 buhajach rasy p.c. 600 porcji nasienia od 3 buhajów rasy białogrzbietej

W Banku Materiałów Biologicznych zdeponowanych jest także: 680 porcji nasienia tryków rasy świniarka 3575 rasy olkuskiej 710 polskiej owcy górskiej 640 rasy romanowskiej 1217 rasy wrzosówka

PODSUMOWANIE Polska jest jednym z prekursorów ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich W ramach koordynacji Instytutu Zootechniki PIB realizowane są programy ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodar-skich obejmujące łącznie 87 populacji, w tym 38 należących do ssaków, 34 ptaków, 10 ryb i 4 pszczół, a hodowcy otrzymują z tego tytułu dopłaty. Wielofunkcyjność zwierząt gospodarskich jest ważnym elemen-tem ich użytkowania i pozarolnicze funkcje wymagają oszaco-wania i uwzględnienia w ocenie efektywności ekonomicznej. Zachowanie szerokiej bazy genetycznej w obrębie ras i gatunków wymaga opracowania strategii użytkowania zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich. Wyzwania stojące przed hodowlą zwierząt wymagają pogodzenia celów produkcyjnych i szeroko rozumianych celów społecznych.

Dziękuję za uwagę