dr hab. Renata Babińska- Górecka Polityka społeczna dr hab. Renata Babińska- Górecka

Problemy państwa opiekuńczego. Wielosektorowość w polityce społecznej

Problemy państwa opiekuńczego -początki kryzysu- połowa lat 70. XX wieku, -spowolnienie wzrostu gospodarczego, -zwiększenie się bezrobocia, -presja inflacyjna, -pogorszenie się sytuacji finansów publicznych, -zaczęto rozważać problem efektywności/nieefektywności państwa opiekuńczego.

Pytania: Jaka jest relacja pomiędzy wydatkami na cele socjalne a efektywnością ekonomiczną? Czy rozmiary państwa opiekuńczego determinują sytuację finansów publicznych?

Wnioski z badań przeprowadzonych w wybranych krajach europejskich: istnieje pozytywny związek pomiędzy przeciętnym udziałem publicznych wydatków socjalnych w PKB w latach 1980-2001 i poziomem PKB na mieszkańca w 2001 r.;

- produkt społeczny w przeliczeniu na mieszkańca oraz przeciętny udział wydatków socjalnych w PKB w tatach 1980-2001 były najniższe w Portugalii, Grecji i Hiszpanii;

produkt społeczny w przeliczeniu na mieszkańca oraz przeciętny udział wydatków socjalnych w PKB w latach 1980-2001 były najwyższe w Szwecji, Danii, Holandii, Belgii i Francji,

w większości analiz gospodarczych albo nie stwierdzono żadnych związków między wydatkami na politykę społeczną a wzrostem gospodarczym, albo związek był odwrotny od oczekiwanego przez krytyków, (dane z artykułu: Państwo opiekuńcze- spór o efektywność, Polityka Społeczna)

- największe zadłużenie publiczne: Grecja, Włochy i Belgia, Kwestia: czy wielkość wydatków socjalnych determinuje sytuację finansów publicznych? -wielkość długu publicznego w stosunku do PKB w 2003 r. była najmniejsza w Irlandii i Wielkiej Brytanii, - największe zadłużenie publiczne: Grecja, Włochy i Belgia, -korzystna sytuacja była w latach 1997-2003 w krajach skandynawskich- Dania, Szwecja i Finlandia; - relatywnie duże zadłużenie Niemiec i Francji.

Podsumowanie: nie ma podstaw dla twierdzenia, że wielkość wydatków socjalnych determinuje skalę zadłużenia państwa. Nie ma też wyraźnego związku przyczynowo- skutkowego między wielkością wydatków socjalnych a PKB w przeliczeniu na jednego mieszkańca danego kraju.

Wniosek: Ważna jest społeczna efektywność wydatków socjalnych.

-dla całej UE (27 państw): 27,2%, Wydatki na cele społeczne w państwach europejskich jako proc. PKB w latach 2000- 2005: -dla całej UE (27 państw): 27,2%, -2004 r.: np.: Belgia- 29,3%; Niemcy- 29,6%; Irlandia- 18,2%; Hiszpania- 20,6%; Francja- 31,3%; Czechy-19,3%; Polska- 20,1%; Wielka Brytania- 26,3%; Rumunia-15,1%; Portugalia-24,7%; Łotwa- 12,9%; Estonia- 13,1%; Malta- 18,4%.

Znaczenie doktrynalnych uwarunkowań: -ryzyko ubóstwa powinno być tym mniejsze, im wyższy jest poziom rozwoju gospodarczego, -wzrost gospodarczy jest najbardziej efektywny wtedy, gdy przekłada się na rozwój społeczny,

-w krajach skandynawskich i w Niemczech ryzyko ubóstwa jest niewysokie, w Irlandii i w Wielkiej Brytanii większe niż wynikałoby to z poziomu rozwoju gospodarczego, dotyczy to także USA:

-pod względem poziomu rozwoju społecznego (Wskaźnik Rozwoju Społecznego- HDI) w 2008 r. osiem państw europejskich (Francja, Holandia, Szwecja, Finlandia, Luksemburg, Irlandia) plasowało się w tym rankingu wyżej niż USA, -pod względem średniego dalszego trwania życia w osiemnastu państwach europejskich życie ludzkie było dłuższe o prawie 2 lata niż w USA,

-współczynnik Giniego określa się w przedziale od 0 do 1, Cel wydatków społecznych: łagodzenie dysproporcji w rozkładzie dochodów w społeczeństwie -współczynnik Giniego – miara zróżnicowania dochodowego w społeczeństwie, -współczynnik Giniego określa się w przedziale od 0 do 1, -przeciętna wartość współczynnika Giniego w państwach UE: od 0,22 do 0,36,

-najniższe dysproporcje dochodowe: Szwecja, Słowenia, Czechy, Dania- 0,25 i mniej, -największe różnice: Portugalia, Rumunia i Łotwa- około 0,36, -Polska, Estonia, Słowacja, Malta- zróżnicowanie dochodowe jest powyżej średniej unijnej (0,32),

-zwiększenie wydatków społecznych o jeden p. p -zwiększenie wydatków społecznych o jeden p.p. redukuje sferę ubóstwa (dysproporcji) średnio o 0,65 p.p., -ale np.: w Niemczech i Irlandii redukcja sfery ubóstwa o 1 p.p. „kosztuje” ponad 1 % PKB, -z kolei np.: w Estonii, Czechach, Polsce, na Litwie i Łotwie koszt ten nie przekracza 0,52 % PKB,

Inne zagrożenia dla bytu państw opiekuńczych: -globalizacja, -są kraje, które albo w ogóle polityki społecznej nie prowadzą, albo mają stosunkowo niskie wydatki na cele socjalne w stosunku do PKB (np.: w 2004 r. w USA- 12,0 % PKB; Japonia- 10, 9%, Australia- 9, 2%, Niemcy i Austria- 19, 2%, Francja 17, 7%, Wielka Brytania- 13, 4%, Finlandia- 16, 8%), ideologia neoliberalna i korporacjonizm,

sprzyjająca pogłębianiu się nierówności społecznych polityka podatkowa; -zmiany w sferze społecznej: osłabienie indywidualnej przezorności, osłabienie więzi społecznych i zmniejszenie roli rodziny, mniejsza motywacja do zawierania małżeństw i rodzenia dzieci, postępujący proces starzenia się społeczeństw.

Reformy państwa opiekuńczego (założenia i cele) -mają charakter instytucjonalny, -mają na celu wzrost efektywności społecznej oraz efektywności kosztowej prowadzonych programów;

-prowadzą do częściowego przesunięcia odpowiedzialności za politykę społeczną, -państwo ma nadal pełnić funkcję socjalną, -przekazywanie spraw z zakresu polityki społecznej do realizacji innym podmiotom jest wyrazem pragmatyzmu,

Zasada subsydiarności- podstawowa zasada organizacji polityki społecznej Zasada ta zakłada istnienie organizacji społeczno-politycznej, w której kompetencje lub zdolność do działania przypisane są w pierwszym rzędzie podmiotom społecznym. Jeśli działania tych podmiotów okażą się niewystarczające, w drugiej kolejności owe kompetencje przechodzą na bardziej złożone instancje wyższe, by wreszcie, w razie nieskuteczności żadnej z tych instancji, trafić w gestię państwa.

Subsydiarność: -ograniczenie roli państwa i przekazanie kompetencji na niższe szczeble, -przekształcenie obywateli-klientów w społeczeństwo obywatelskie, zaangażowane w samoorganizację społeczności lokalnych i rozwiązywanie własnych problemów,

Koncepcja wielosektorowości polityki społecznej- założenia: pluralizm instytucji zajmujących się działalnością społeczną; - polityka społeczna to działalność podmiotów publicznych, organizacji pozarządowych oraz sektora prywatnego,

-działanie różnorodnych podmiotów nie dla zysku; podmioty te dostarczają środków i usług dla zaspokojenia potrzeb społeczeństwa;

-żaden sektor nie jest traktowany w sposób szczególny, -żaden sektor nie powinien dominować, -rola państwa: stworzenie ram prawnych i warunków finansowych dla realizacji usług społecznych.

Zabiegi podejmowane w celu redukcji państwa opiekuńczego- w kierunku wielosektorowości: -decentralizacja, -demonopolizacja publicznych instytucji polityki społecznej, -prywatyzacja i komercjalizacja,

-wykorzystanie potencjału rodziny gospodarstw domowych, grup nieformalnych, sąsiedzkich, partnerstw lokalnych i kościoła, -wspieranie oddolnych społecznych inicjatyw, prowadzonych przez liderów i animatorów życia społeczno-kulturalnego, przy istnieniu silnych więzi społecznych.

Pojęcie: ekonomia społeczna to przestrzeń między państwem a rynkiem. Ekonomia społeczna jako element polityki społecznej   Pojęcie: ekonomia społeczna to przestrzeń między państwem a rynkiem. Cechy (nazwy) organizacji należących do sektora ekonomii społecznej: -pozarządowe, niezależne, -non-profit (not for profit),

-ochotnicze, woluntarystyczne, -użyteczności publicznej, -charytatywne, -społeczne, -obywatelskie, -ochotnicze, woluntarystyczne, -użyteczności publicznej, -pożytku publicznego, -pośredniczące.

Trzy podstawowe przesłanki ekonomii społecznej: -wkomponowanie się w ideę budowania demokracji uczestniczącej poprzez nową wizję ładu społecznego oraz integrację społeczności lokalnych, - połączenie wartości solidarności i indywidualnego zaangażowania,

stanowienie istotnego elementu polityki wzrostu zatrudnienia poprzez wypełnienie przestrzeni lokalnej w sferze usług społecznych oraz umożliwienie zatrudnienia grup szczególnie zagrożonych na rynku,

stanowienie istotnego instrumentu procesu integracji społecznej, -przewartościowanie ról zawodowych i społecznych- budowanie wspólnot opartych na solidarności zamiast na zależności.

Ogólne założenia ekonomii społecznej: -państwo jako instytucja zachowuje elementy władztwa w sferze usług społecznych (programowanie, koordynowanie, finansowanie, kontrolowanie),

-sojusz sektora publicznego i społecznego stanowi zaporę wobec nadmiernego urynkowienia usług społecznych, uniemożliwiając kreowanie nowych nierówności oraz niszczenie wspólnotowości i solidarności charakterystycznej dla sektora społecznego.

Rozwój instytucji ekonomii społecznej w Polsce - okres przed 1990 r. – tradycyjny ruch spółdzielczy, banki spółdzielcze, okres po 1990 r.- działalność stowarzyszeń, towarzystw ubezpieczeń wzajemnych, spółdzielczych kas oszczędnościowo- kredytowych, - XXI wiek- powstanie nowej formuły ekonomii społecznej w związku z integracją europejską.

Obszary polityki społecznej państwa: Programowanie: - 2003 r.- zapisy o ekonomii społecznej w planie działań ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej- ustanowienie zadań koncepcyjnych, -Krajowy Plan Działań na Rzecz Integracji Społecznej dla Polski na lata 2004-2006, działania te zostały ujęte jako inicjatywa na rzecz większej spójności społecznej i solidarności społecznej;

Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007-2013: zapowiedziano przebudowę i ożywienie spółdzielczości oraz -nowe rozwiązania prawne dla lokalnych instytucji wzajemnych ubezpieczeń, -w dziedzinie integracji społecznej wskazano na koncepcję zatrudnienia socjalnego i ekonomii społecznej;

Działalnością pożytku publicznego jest Ustawa z 24.04.2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Działalnością pożytku publicznego jest działalność społecznie użyteczna, prowadzona przez organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych określonych w ustawie.

Organizacjami pozarządowymi są: niebędące jednostkami sektora finansów publicznych, w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, niedziałające w celu osiągnięcia zysku, osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości prawnej utworzone na podstawie przepisów ustaw, w tym fundacje i stowarzyszenia.

Działalność pożytku publicznego może być prowadzona także przez:   1)  osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego;   2)  stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego.

1) partii politycznych; Powyższe nie dotyczy:   1)  partii politycznych;   2)  związków zawodowych i organizacji pracodawców;   3)  samorządów zawodowych;  4)  fundacji utworzonych przez partie polityczne;   

  5)   klubów sportowych będących spółkami działającymi na podstawie przepisów ustawy z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej (Dz. U. z 2001 r. Nr 81, poz. 889, z późn. zm.),  6)  fundacji, których jedynym fundatorem jest Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego, z wyjątkami.

3) działalności charytatywnej; Sfera zadań publicznych, o której mowa w ustawie, obejmuje zadania w zakresie:   1)  pomocy społecznej, w tym pomocy rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej oraz wyrównywania szans tych rodzin i osób; 2)   zapewnienia zorganizowanej opieki byłym żołnierzom zawodowym, którzy uzyskali uprawnienie do emerytury wojskowej lub wojskowej renty inwalidzkiej, inwalidom wojennym i wojskowym oraz kombatantom;   3)  działalności charytatywnej;   4)  podtrzymywania tradycji narodowej, pielęgnowania polskości oraz rozwoju świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej;

5) działalności na rzecz mniejszości narodowych;    5)  działalności na rzecz mniejszości narodowych;   6)  ochrony i promocji zdrowia;   7)  działania na rzecz osób niepełnosprawnych;   8)  promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób pozostających bez pracy i zagrożonych zwolnieniem z pracy;   9)  upowszechniania i ochrony praw kobiet oraz działalność na rzecz równych praw kobiet i mężczyzn;

12) nauki, edukacji, oświaty i wychowania; 10)  działalności wspomagającej rozwój gospodarczy, w tym rozwój przedsiębiorczości;   11) działalności wspomagającej rozwój wspólnot i społeczności lokalnych;   12) nauki, edukacji, oświaty i wychowania;   13) krajoznawstwa oraz wypoczynku dzieci i młodzieży;   14) kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i tradycji;

15) upowszechniania kultury fizycznej i sportu;   16) ekologii i ochrony zwierząt oraz ochrony dziedzictwa przyrodniczego;   17) porządku i bezpieczeństwa publicznego oraz przeciwdziałania patologiom społecznym;   18) upowszechniania wiedzy i umiejętności na rzecz obronności państwa;   19) upowszechniania i ochrony wolności i praw człowieka oraz swobód obywatelskich, a także działań wspomagających rozwój demokracji;   20) ratownictwa i ochrony ludności;

22) upowszechniania i ochrony praw konsumentów; 21) pomocy ofiarom katastrof, klęsk żywiołowych, konfliktów zbrojnych i wojen w kraju i za granicą;   22) upowszechniania i ochrony praw konsumentów;   23) działań na rzecz integracji europejskiej oraz rozwijania kontaktów i współpracy między społeczeństwami;   

24) promocji i organizacji wolontariatu;    24) promocji i organizacji wolontariatu;   25) działalności wspomagającej technicznie, szkoleniowo, informacyjnie lub finansowo organizacje pozarządowe oraz podmioty, o których mowa w art. 3 ust. 3, w zakresie określonym w pkt 1-23.

Ustawa z 13. 06. 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. 03. 122 Ustawa z 13.06.2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. 03.122.1143) Ustawę stosuje się do:   1)  bezdomnych realizujących indywidualny program wychodzenia z bezdomności, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej,   

 2)  uzależnionych od alkoholu, po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego,   3)  uzależnionych od narkotyków lub innych środków odurzających, po zakończeniu programu terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej,

   4)  chorych psychicznie, w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego,  5) długotrwale bezrobotnych w rozumieniu przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy,

6)  zwalnianych z zakładów karnych, mających trudności w integracji ze środowiskiem, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej, 7)  uchodźców realizujących indywidualny program integracji, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej,

którzy podlegają wykluczeniu społecznemu i ze względu na swoją sytuację życiową nie są w stanie własnym staraniem zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych i znajdują się w sytuacji powodującej ubóstwo oraz uniemożliwiającej lub ograniczającej uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym.

Zadania określone w ustawie realizowane są poprzez zatrudnienie socjalne. Zatrudnienie socjalne: zapewnianie osobom podlegającym wykluczeniu społecznemu możliwości uczestnictwa w zajęciach prowadzonych przez centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej i zatrudnienia wspieranego.

Zatrudnienie wspierane- udzielanie pomocy osobie podlegającej wykluczeniu społecznemu w podjęciu pracy na podstawie stosunku pracy lub podjęciu działalności gospodarczej.

Reintegracja społeczna: działanie, w tym również o charakterze samopomocowym, mające na celu odbudowanie i podtrzymanie u osoby uczestniczącej w zajęciach w centrum integracji społecznej, klubie integracji społecznej lub zatrudnionej u pracodawcy, umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu.

Reintegracja zawodowa: działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie u osoby uczestniczącej w zajęciach w centrum integracji społecznej i klubie integracji społecznej zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy.

Ustawa z 27.04.2005 r. o spółdzielniach socjalnych -możliwość prowadzenia działalności stricte gospodarczej, - spółdzielnie mogą startować w konkursach na zlecenie zadań publicznych, podobnie jak organizacje pozarządowe;

Udział w rynku W. Brytania Norwegia Francja Niemcy Hiszpania Włochy Domy opieki Osoby starsze 28% trzeci sektor 59% państwo 13% sektor prywatny 68% trzeci sektor 15% państwo 17% sektor prywatny 30% trzeci sektor 30% państwo 40% sektor prywatny Niepełnosprawni 85% trzeci sektor 11% państwo 4% sektor prywatny 84% trzeci sektor 7% państwo 9% sektor prywatny 57% trzeci sektor 26% państwo Inni klienci Dzieci 81% trzeci sektor 17% państwo 2% sektor prywatny 73% trzeci sektor 18% państwo Wszyscy użytkownicy 14% trzeci sektor 40% państwo 46% sektor prywatny 19% państwo 0% sektor prywatny Opieka nad dziećmi (w tym żłobki, domy dla trudnych dzieci) Usługi pełnoetatowe 18% trzeci sektor 33% państwo 49% sektor prywatny Usługi niepełnoetatowe 82% trzeci sektor 6% państwo 12% sektor prywatny 32% trzeci sektor 68% państwo 70% trzeci sektor 27% państwo 3% sektor prywatny 62% trzeci sektor 37% państwo 1% sektor prywatny

Finansowanie trzeciego sektora: Wielka Brytania: 40% państwo; 30% prywatne darowizny; 30% rynek Norwegia: głównie państwo

Francja: 58% państwo; 6% prywatne darowizny; 36% rynek Niemcy: 65% państwo; 5% prywatne darowizny; 30% rynek

Hiszpania: 49% państwo; 20% prywatne darowizny; 31 % rynek Włochy: 57% państwo; 7% prywatne darowizny; 36% rynek.

Udział podmiotów niepublicznych (sektora ekonomii społecznej) w realizacji zadań polityki społecznej- podstawy prawne Ustawa z 24.04.2003r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. 2010.234.1536)

Organy administracji publicznej prowadzą działalność w sferze zadań publicznych we współpracy z organizacjami pozarządowymi. Formy współpracy:   1)   zlecanie realizacji zadań publicznych;    2)   wzajemne informowanie się o planowanych kierunkach działalności;

   3)   konsultowanie z organizacjami pozarządowymi projektów aktów normatywnych w dziedzinach dotyczących działalności statutowej tych organizacji;    4)   konsultowanie projektów aktów normatywnych dotyczących sfery zadań publicznych; 5)   tworzenie wspólnych zespołów o charakterze doradczym i inicjatywnym.

Formy zlecania zadań do realizacji:   1)   powierzanie wykonywania zadań publicznych,   2)   wspieranie wykonywania zadań publicznych.

Etapy procedury zlecenia zadań:   Etapy procedury zlecenia zadań: -ogłoszenie otwartego konkursu ofert; -powołanie komisji konkursowej w celu opiniowania złożonych ofert, -ogłoszenie wyników konkursu, -zawarcie umowy.

Kryteria oceny oferty: -możliwość realizacji zadania publicznego, -ocena przedstawionej kalkulacji kosztów realizacji zadania publicznego, -ocena proponowanej jakości wykonania zadania i kwalifikacji osób,

Organizacja pozarządowa może z własnej inicjatywy złożyć wniosek o realizację zadania publicznego, także takiego, które było realizowane dotychczas w inny sposób, w tym przez organy administracji publicznej.