Wymogi prawne w zakresie przyrodniczego wykorzystania odpadów Tytuł wykładu Wykład 8 Wymogi prawne w zakresie przyrodniczego wykorzystania odpadów Dr hab..inż. Wojciech Stępień Program unowocześniania kształcenia w SGGW dla zapewnienia konkurencyjności oraz wysokiej kompetencji absolwentów Wymogi prawne w zakresie wykorzystania odpadów zostaną opisane w skrypcie. W wykładzie szczegółowo podano zasady i wymogi prawne , które stosujemy przy rolniczym wykorzystaniu osadów ściekowych. Jest to odpad najczęściej wykorzystywano rolniczo i wymogi prawne są jasno i czytenie określone. Wykorzystanie innych odpadów komunalnych z przemysłu spozywczego jest pod względem prawnym niejednoznacznie określone. Barierą są sytematycznie zmieniające się akty prawne , które utrudniaja lub wręcz uniemożliwiaja jednoznaczną interpretację prawną. Problemy prawne dotyczące przyrodniczego wykorzystania odpadów sś zawarte w kilkudziesięciu aktach prawnych wydanych przez Sejm, Ministerstwa Ochrony Środowiska, Rolnictwa i Zdrowia. Często rozporządzenia wydawane przez poszczególnych ministrów nie zawsze są z sobą zgodne.

Odpady organiczne - definicja Definicja… a właściwie jej brak. Cechy charakteryzujące odpady organiczne: Znaczącą ilość frakcji organicznej (nie określono - nieformalnie przyjmuje się, że ponad 50%) Znaczne uwilgotnienie   Najbardziej pokrewnymi definicjami odpadów organicznych są pojęcia „odpady ulegające biodegradacji” oraz „biomasa”. W kolejnych 4 slajdach podano przykłady niezbyt precyzyjnych określeń podanych w aktach prawnych.

Podstawowe ustawy z zakresu gospodarki odpadami Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz.U. 2001 Nr 62 poz. 628) Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150) Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko Do ustawy o odpadach określono szereg Rozporządzeń wykonawczych.

Tę frakcje odpadów należy kierować na procesy odzysku. Prawo polskie zabrania unieszkodliwiania poprzez składowanie zebranych selektywnie odpadów ulegających biodegradacji. Tę frakcje odpadów należy kierować na procesy odzysku. (Art. 55. 7b) Zabrania się składowania odpadów ulegających biodegradacji selektywnie zebranych Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz.U. 2001 Nr 62 poz. 628)

w stosunku do masy tych odpadów wytworzonych w 1995 r. Ograniczenie masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji kierowanych do składowania: * do dnia 31 grudnia 2010 r. – do nie więcej niż 75% wagowo całkowitej masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji, * do dnia 31 grudnia 2013 r. – do nie więcej niż 50% wagowo całkowitej masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji, *do dnia 31 grudnia 2020 r. – do nie więcej niż 35% wagowo całkowitej masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji   w stosunku do masy tych odpadów wytworzonych w 1995 r. Odpady ulegające biodegradacji stanowić będą 54,0% masy wytwarzanych odpadów komunalnych w roku 2013 i 53,1% w roku 2020. Poziom wytworzonych OUB w 1995 r. – 4,38 mln Mg (KPGO 2010) Jak obliczyć ilość OUB dla każdej z gmin?? Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 25 maja 2012 r. w sprawie poziomów ograniczenia masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji przekazywanych do składowania oraz sposobu obliczania poziomu ograniczania masy tych odpadów

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Dyrektywa Rady 86/278/EWG z dnia 12 czerwca 1986r. w sprawie ochrony środowiska, w szczególności gleby, w przypadku stosowania osadów ściekowych w rolnictwie (Dz. Urz. WE L 181 z 04.07.1986, str. 6 i L 377 z 31.12.1991, str. 48 artykuł 3) - 6 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Dyrektywa Rady 86/278/EWG - Artykuł 3 1. Osad, pozostały z oczyszczalni, zajmujących się oczyszczaniem ścieków z gospodarstw domowych i ścieków komunalnych oraz z innych oczyszczalni, oczyszczających ścieki o składzie zbliżonym do ścieków z gospodarstw domowych i ścieków komunalnych; może być wykorzystywany w rolnictwie wyłącznie zgodnie z przepisami niniejszej dyrektywy. Artykuł 3 2. Z zastrzeżeniem przepisów dyrektyw 75/442/EWG i 78/319/EWG: Osad, pozostały z szamb i innych podobnych instalacji przeznaczonych do oczyszczania ścieków; może być wykorzystywany w rolnictwie w zależności od warunków, jakie dane Państwo Członkowskie uważa za konieczne w celu ochrony zdrowia ludzi i środowiska. - 7 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Celem dyrektywy dotyczącej wykorzystania osadów ściekowych w rolnictwie jest określenie zasad ich stosowania w taki sposób, aby stosowane osady nie powodowały pogorszenia jakości gleb i produktów rolnych. - 8 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. 2001r. Nr 62, poz. 628 z późn. zm.) (Dz.U. 2007r. Nr 39, poz. 251 tekst jednolity) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 lipca 2010 r. w sprawie komunalnych osadów ściekowych (Dz. U. z dnia 29 lipca 2010 r.) - 9 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Komunalne osady ściekowe można stosować: w rolnictwie, do uprawy wszystkich płodów rolnych wprowadzanych do obrotu handlowego łącznie z uprawami przeznaczonymi na produkcję pasz, do rekultywacji terenów, w tym gruntów przeznaczonych na cele rolne, do uprawy roślin przeznaczonych do produkcji kompostu, do uprawy roślin nie przeznaczonych do spożycia i do produkcji pasz, w celu dostosowania gruntów do określonych potrzeb, o ile wynikają one z planów gospodarki odpadami, planów zagospodarowania przestrzennego lub decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. - 10 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Osady mogą być przekazywane: właścicielowi, dzierżawcy lub innej osobie władającej nieruchomością, na której mają być stosowane wyłącznie przez wytwórcę tych osadów. - 11 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Przygotowanie osadów ściekowych do stosowania: poddanie osadów ściekowych obróbce: biologicznej, chemicznej, termicznej lub innemu procesowi, obniżającemu podatność osadu na zagniwanie i wyeliminowanie zagrożenia dla środowiska, poddanie osadów ściekowych badaniom pod kątem spełniania określonych norm sanitarnych, pod kątem odpowiedniej zawartości metali ciężkich w osadach zgodnie z przepisami. - 12 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE ODPADÓW Normy sanitarne dla próbki badanych osadów ściekowych Wskaźnik Wielkość dopuszczalna Bakterie rodzaju Salmonella nie wykrywalne w 100 g osadu Obecność żywych jaj pasożytów jelitowych w 1 kg suchej masy osadu : w rolnictwie wynosi 0 do rekultywacji terenów jest nie większa niż 300 do uprawy roślin przeznaczonych do produkcji kompostu jest nie większa niż 300 do uprawy roślin nie przeznaczonych do spożycia i produkcji pasz - 13 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Zawartość metali ciężkich w stosowanych komunalnych osadach ściekowych Lp. Metale Maksymalna zawartość metali ciężkich w mg/kg suchej masy osadu przy stosowaniu komunalnych osadów ściekowych: w rolnictwie oraz do rekultywacji gruntów na cele rolne do rekultywacji terenów na cele nie rolne do uprawy roślin przeznaczonych do produkcji kompostu, do uprawy roślin nie przeznaczonych do spożycia i produkcji pasz 1. Ołów (Pb) 500 750 1000 1500 2. Kadm (Cd) 10 20 25 50 3. Rtęć (Hg) 5 16 4. Nikiel (Ni) 100 300 200 5. Chrom (Cr) 2500 6. Miedź (Cu) 800 1200 2000 7. Cynk (Zn) 3500 5000 - 14 -

METODY REFERENCYJNE BADAŃ KOMUNALNYCH OSADÓW ŚCIEKOWYCH  Lp. Wskaźnik Metoda 1 Odczyn pH oznaczenie elektrometryczne w roztworze wodnym 2 Zawartość suchej masy suszenie w temperaturze 105 °C, ważenie 3 Zawartość substancji organicznej prażenie w temperaturze 600 °C, ważenie

METODY REFERENCYJNE BADAŃ KOMUNALNYCH OSADÓW ŚCIEKOWYCH Zawartość azotu ogólnego mineralizacja w środowisku kwaśnym z dodatkiem katalizatora Zawartość azotu amonowego destylacja amoniaku i oznaczenie metodą miareczkową lub spektrofotometryczną Zawartość fosforu ogólnego mineralizacja do fosforu (V) i oznaczenie spektrofotometryczne

METODY REFERENCYJNE BADAŃ KOMUNALNYCH OSADÓW ŚCIEKOWYCH Zawartość wapnia i magnezu mineralizacja mieszaniną kwasów i oznaczenie metodą miareczkową lub spektrometrią atomową Zawartość metali ciężkich: ołowiu, kadmu, rtęci, niklu, cynku, miedzi i chromu spektrometria absorpcji atomowej po mineralizacji w wodzie królewskiej lub stężonych kwasach (błąd oznaczenia nie może przekraczać 10 % odpowiedniej wartości dopuszczalnej)

METODY REFERENCYJNE BADAŃ KOMUNALNYCH OSADÓW ŚCIEKOWYCH 9 Obecność bakterii chorobotwórczych z rodzaju Salmonella prowadzenie hodowli na podłożach namnażalnych i różnicująco-selektywnych oraz potwierdzenie wyników badaniem biochemicznym 10 Liczba żywych jaj pasożytów jelitowych Ascaris sp., Trichuris sp., Toxocara sp. izolacja żywych jaj z reprezentatywnej próbki osadu przez wstrząsanie lub mieszanie, płukanie z zastosowaniem wirowania oraz flotację, inkubację, a następnie wykonanie badania mikroskopowego

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Wytwórca osadów ściekowych zobowiązany jest do: poddania komunalnych osadów ściekowych badaniom, przeprowadzenia badań gleby na zawartość metali ciężkich przed zastosowaniem na niej osadu, przekazywania właścicielowi, dzierżawcy lub innej osobie władającej nieruchomością, wyników badań oraz informacji o dawkach tego osadu, które można stosować na poszczególnych gruntach. Wytwórca osadu w momencie przekazywania osadu wypełnia kartę przekazania odpadu, która zawiera adres i podpis rolnika otrzymującego osad. Karta pozostaje u wytwórcy jako dowód przekazania osadu. - 19 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH KARTA PRZEKAZANIA ODPADU KARTA PRZEKAZANIA ODPADU Nr karty a Rok kalendarzowy Posiadacz odpadu, który przekazuje odpad b, c Prowadzący działalność w zakresie transportu odpadu b, d Posiadacz odpadu, który przyjmuje odpad b Adres e Adres d, e Telefon/fax Telefon/fax d Nr REGON Nr REGON d Miejsce przeznaczenia odpadów f Kod odpadu Rodzaj odpadu Data/miesiąc g Masa przekazanych odpadów [Mg] h Nr rejestracyjny pojazdu, przyczepy lub naczepy d, i Potwierdzam przekazanie odpadu data, pieczęć i podpis Potwierdzam wykonanie usługi transportu odpadu d Potwierdzam przyjęcie - 20 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH KARTA EWIDENCJI KOMUNALNYCH OSADÓW ŚCIEKOWYCH KARTA EWIDENCJI KOMUNALNYCH OSADÓW ŚCIEKOWYCH Nr karty Rok ewidencji Wytwórca komunalnych osadów ściekowych Adres Nr REGON Telefon/fax Rodzaj obróbki komunalnych osadów ściekowych przeprowadzonej przez ich wytwórcę Skład i właściwości komunalnych osadów ściekowych Odczyn pH   Zawartość metali ciężkich [mg/kg s.m.] Zawartość suchej masy [%] Ołów Zawartość substancji organicznych % s.m. Kadm Zawartość azotu ogólnego [% s.m.] w tym: azotu amonowego [%s.m.] Chrom Miedź Zawartość fosforu ogólnego [% s.m.] Nikiel Zawartość wapnia i magnezu [% s.m.] Rtęć Liczba żywych jaj pasożytów Cynk Postać osadów: Płynna TAK NIE Ziemista TAK NIE Mazista TAK NIE Miesiąc Masa wytworzonych osadów [Mg] Masa dostarczonych osadów [Mg] Posiadacz odpadów Miejsce stosowania osadów Powierzchnia stosowania osadów [ha] Typ gleby - 21 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Właściciel, dzierżawca lub inna osoba władająca nieruchomością, na której komunalne osady ściekowe mają zostać zastosowane, jest zwolniona z obowiązku uzyskania zezwolenia na prowadzenie działalności w zakresie odzysku lub obowiązku rejestracji (zgłoszenia) oraz prowadzenia ewidencji tych odpadów. - 22 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Stosowanie osadów ściekowych dawkę osadu ściekowego ustala się dla każdej partii osadu osobno uwzględniając: rodzaj gruntu na którym ma być zastosowany, sposób jego użytkowania, zapotrzebowanie roślin na fosfor i azot oraz jakość komunalnego osadu ściekowego. wysokość dawki określa rozporządzenie zgodnie z celem przeznaczenia (np. rolnictwo, rekultywacja gruntów, uprawa roślin na kompost) - 23 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Dawki komunalnych osadów ściekowych Lp. Wykorzystanie komunalnych osadów ściekowych Dawka komunalnych osadów ściekowych w Mg suchej masy/ha (Mg = tona) Uwagi 1. Rolnictwo do 10 dawka w ciągu 5 lat zabieg jednokrotny lub dwukrotny 2. Rekultywacja: na cele rolne 6 zależnie od zawartości substancji organicznej w gruncie (do 3%) zabieg jednokrotny z jedno- lub wielorazowym wprowadzaniem osadu do gruntu na cele nie rolne do9 3. Uprawa roślin przeznaczonych do produkcji kompostu do 50 dawka na pierwsze 3 lata zabiegi wielokrotne do 6 dawka w dalszych latach 4. Uprawa roślin nie przeznaczonych do spożycia i produkcji pasz do 30 dawka na pierwsze 3 lata - 24 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Zawartość metali ciężkich, które mogą być wprowadzone z komunalnym osadem ściekowym w ciągu roku do gleby, średnio w okresie 10 lat. Lp. Metale Maksymalna ilość metali ciężkich w g/ha/rok 1. Ołów (Pb) 1000 2. Kadm (Cd) 20 3. Rtęć (Hg) 10 4. Nikiel (Ni) 200 5. Chrom (Cr) 6. Miedź (Cu) 1600 7. Cynk (Zn) 5000 - 25 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Stosując komunalne osady ściekowe w rolnictwie, wykonuje się analizę gleby raz na rok, na krótko przed zastosowaniem osadu (pozostałe wykorzystanie raz na 5 lat). Obejmuje ona następujące oznaczenia: odczyn gleby zawartość metali ciężkich, zawartość fosforu przyswajalnego (P2O5mg/100 g gleby). - 26 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Próbka gleby do badań Powierzchnia do uzyskania próbki 1próba z maksymalnie 5ha powierzchni gruntu (jednolita budowa i jednakowe użytkowanie) 1 próba = 25 próbek pobranych w punktach regularnie rozmieszczonych na powierzchni gleby z głębokości 25 cm 25 cm - 27 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Wykonywanie analiz: Okręgowe Stacje Chemiczno-Rolnicze (17) IUNG w Puławach WIOŚ IMUZ Falenty (woda, gleba) Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach IOŚ Warszawa IL Sękocin - 28 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Zawartość metali ciężkich w wierzchniej warstwie gruntu (0-25 cm) przy stosowaniu komunalnych osadów ściekowych w rolnictwie oraz do rekultywacji gruntów na cele rolne Lp. Metale Maksymalna zawartość metali ciężkich w mg/kg suchej masy gleby na gruntach: lekkich średnich ciężkich 1. Ołów (Pb) 40 60 80 2. Kadm (Cd) 1 2 3 3. Rtęć (Hg) 0,8 1,2 1,5 4. Nikiel (Ni) 20 35 50 5. Chrom (Cr) 75 100 6. Miedź (Cu) 25 7. Cynk (Zn) 120 180 - 29 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Zakaz stosowania osadów ściekowych na gruntach: gdzie rosną rośliny są przeznaczone do bezpośredniego spożycia wykorzystywanych do upraw pod osłonami; przeznaczonych pod uprawę roślin jagodowych i warzyw, których części jadalne bezpośrednio stykają się z ziemią i są spożywane w stanie surowym ; - 31 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Zakaz stosowania osadów ściekowych na gruntach: na terenach zalewowych, czasowo podtopionych i bagiennych; na terenach czasowo zamarzniętych i pokrytych śniegiem, o spadku większym niż 10 %; - 32 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Zakaz stosowania osadów ściekowych na gruntach: w pasie gruntu o szerokości 50 m bezpośrednio przylegającym do brzegów jezior i cieków; 50m na terenach położonych w odległości mniejszej niż 100 m od ujęcia wody, domu mieszkalnego lub zakładu produkcji żywności; 100 m - 33 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Zakaz stosowania osadów ściekowych: na obszarach ochronnych zbiorników wód podziemnych - 34 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Rolnik stosujący osady ściekowe, powinien: posiada kartę przekazania odpadu; posiadać kopię wyników badań stosowanych osadów ściekowych; posiadać kopię wyników badań gleby na której został zastosowany osad (zawierających odczyn gleby, zawartość metali ciężkich, fosfor przyswajalny); - 35 -

ROLNICZE WYKORZYSTANIE OSADÓW ŚCIEKOWYCH Rolnik stosujący osady ściekowe, powinien: stosować osady w dawkach określonych przez ich wytwórcę, zgodnie z przepisami rozporządzenia; przestrzegać wyżej wymienionych zakazów. Dokumenty powinny pochodzić od wytwórcy osadów. Rolnik ma prawo żądać wyżej wymienionych dokumentów w przypadku ich braku – odmówić przyjęcia osadów. - 36 -

Lista sprawdzająca dotycząca wymogów w zakresie ochrony gleby w przypadku wykorzystania osadów ściekowych Lp Wymogi zgodności Ocena stanu UWAGI TAK NIE NIE DOTYCZY 1. Gospodarstwo stosuje komunalne osady ściekowe. 2. W gospodarstwie znajduje się „karta przekazania odpadu”. 3. Rolnik posiada wyniki analizy zastosowanego komunalnego osadu ściekowego dostarczone przez wytwórcę osadu. 4. Rolnik posiada wyniki analizy gleby (odczyn gleby, zawartość metali ciężkich , fosfor przyswajalny), na której był/jest stosowany komunalny osad ściekowy, wykonane bezpośrednio przed zastosowaniem osadu ściekowego. 5. Rolnik posiada dokument zalecanej (-nych) dawki (-ek) osadów ściekowych zastosowanych w gospodarstwie, wydany przez wytwórcę osadów. - 37 -

Lista sprawdzająca dotycząca wymogów w zakresie ochrony gleby w przypadku wykorzystania osadów ściekowych Lp. Wymogi zgodności Ocena stanu UWAGI TAK NIE NIE DOTYCZY 6. Dotrzymany jest zakaz stosowania komunalnych osadów ściekowych: 6.1 na gruntach, wykorzystywanych do upraw pod osłonami. 6.2 na gruntach, na których rosną rośliny sadownicze i warzywa (nie dotyczy drzew owocowych). 6.3 na gruntach przeznaczonych pod uprawę roślin jagodowych i warzyw, których części jadalne bezpośrednio stykają się z ziemią i są spożywane w stanie surowym w ciągu 18 (10) miesięcy poprzedzających zbiory i w czasie zbiorów. 6.4 na gruntach wykorzystywanych na pastwiska i łąki. - 38 -

Lista sprawdzająca dotycząca wymogów w zakresie ochrony gleby w przypadku wykorzystania osadów ściekowych Lp. Wymogi zgodności Ocena stanu UWAGI TAK NIE NIE DOTYCZY 6. Dotrzymany jest zakaz stosowania komunalnych osadów ściekowych: 6.5 na terenach zalewowych, czasowo podtopionych i bagiennych. 6.6 na terenach czasowo zamarzniętych i pokrytych śniegiem. 6.7 na gruntach o dużej przepuszczalności (piaski luźne i słabo-gliniaste oraz piaski gliniaste lekkie), jeżeli poziom wód gruntowych znajduje się na głębokości mniejszej niż 1,5 m poniżej powierzchni gruntu. 6.8 na obszarach ochronnych zbiorników wód podziemnych. - 39 -

Lista sprawdzająca dotycząca wymogów w zakresie ochrony gleby w przypadku wykorzystania osadów ściekowych Lp. Wymogi zgodności Ocena stanu UWAGI TAK NIE NIE DOTYCZY 6. Dotrzymany jest zakaz stosowania komunalnych osadów ściekowych: 6.9 w pasie gruntu o szer. 50 m bezpośrednio przylegającego do brzegów jezior i cieków. 6.10 na terenach położonych w odległości mniejszej niż 100 m od ujęcia wody, domu mieszkalnego lub zakładu produkcji żywności. 6.11 na wewnętrznych terenach ochrony pośredniej stref ochronnych ujęć wody. 6.12 na gruntach rolnych o spadku przekraczającym 10%. - 40 -

Lista sprawdzająca dotycząca wymogów w zakresie ochrony gleby w przypadku wykorzystania osadów ściekowych Lp. Wymogi zgodności Ocena stanu UWAGI TAK NIE NIE DOTYCZY 6. Dotrzymany jest zakaz stosowania komunalnych osadów ściekowych: 6.13 na obszarach parków narodowych i rezerwatów przyrody. 6.14 na terenach objętych pozostałymi formami ochrony przyrody np. parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. 6.15 podczas wegetacji roślin przeznaczonych do bezpośredniego spożycia przez ludzi. 6.16 na glebach o pH mniejszym niż 5,6. Koniec wykładu CDR - 41 -