Diagnozowanie lokalne – tematyka zajęć PODYPLOMOWE STUDIA ZARZĄDZANIA GOSPODARKĄ SPOŁECZNĄ Diagnozowanie lokalne – tematyka zajęć Koncepcja badawcza w przygotowaniu diagnozy lokalnej, ogólne zasady prowadzenia diagnozy lokalnej Wtórna analiza danych: wykorzystanie dokumentów urzędowych i statystyk Badania sondażowe: zasady organizacji i dobór próby Badania sondażowe: budowa kwestionariuszy Badania partycypacyjne Propozycje narzędzi do badania kapitału społecznego i partycypacji obywatelskiej Problemy praktycznego wykorzystania wyników diagnozy lokalnej, zaliczenia

2 znaczenia diagnozy społecznej Znaczenie szersze – wszelkie empiryczne badania stanu społeczeństwa i przebiegających w nim procesów, polegające na gromadzeniu danych i ich interpretacji Znaczenie węższe – typ badań charakterystyczny dla praktycznych nauk społecznych, polegający na „rozpoznaniu zdarzeń i sytuacji społecznych ze względu na ich dotkliwość i potrzebę zmian” Za: B. Szatur-Jaworska, Diagnozowanie w polityce społecznej. Aspra-Jr 2003, s.15-17.

Typy diagnozy społecznej Diagnostyczna – jak jest, z jakimi problemami mamy do czynienia? Ewaluacyjna – jak oceniamy realizowaną politykę społeczną? Historyczna – jakie problemy tu wcześniej występowały, jak je rozwiązywano? Jakie lekcje z tego płyną? Prognostyczna – jakie problemy mogą wystąpić, jakie działania będą potrzebne? Porównawcza – czym różni się skala i charakter problemów w różnych sferach polityki społecznej w danym środowisku lokalnym?

Kontekst historyczny: kategoria „lustracji społecznych” Opis metody: Stanisław Rychliński, Lustracje społeczne, 1944 r. Badanie środowiska społecznego Cel praktyczny badania – celowe przeobrażenia społeczne Rozróżnienia: lustracja a auskultacja lustracja diagnostyczna i realizacyjna Wizja zawodu lustratora społecznego W lustracji społecznej ważna rola: informatorów współobserwatorów przewodników Helena Radlińska: potrzebny wzorzec sytuacji lub stanu

Opracowanie koncepcji badawczej - pierwszy etap diagnozy lokalnej 1) Problematyka badawcza Możliwe różne ukierunkowanie badania, jednak „standardowe” przedmioty diagnozy lokalnej to: - lokalne kwestie społeczne, - lokalne problemy społeczne, - lokalne potrzeby, w tym szczególnie niezaspokojone, oraz: - lokalne zasoby, kapitały, „siły społeczne” - działania lokalnej polityki społecznej 2) Poziom analizy socjologicznej 3) Konceptualizacja i operacjonalizacja – m.in. wybór wskaźników zjawisk 4) Wybór metod badawczych i źródeł danych (obserwacja socjologiczna, analiza dokumentów urzędowych, badania sondażowe, badania partyctpacyjne) 5) Oczekiwany zakres wniosków

Dokumenty urzędowe i wtórna analiza danych

Rola i zastosowania dokumentów urzędowych w diagnozie lokalnej Dane zastane i dostępne Dane zestandaryzowane i porównywalne Źródło wskaźników społecznych (dane ilościowe uzyskane z badań socjologicznych oraz mierniki statystyczne zjawisk i procesów ekonomicznych, demograficznych i społecznych, obliczane na podstawie danych ilościowych, pochodzących ze spisów, sprawozdań , rejestrów) i zazwyczaj: Obrazują natężenie zjawiska (odniesione do liczebności zbiorowości) Dotyczą dziedzin życia, które mają największe znaczenia dla poziomu i jakości życia, Odzwierciedlają efekty działalności człowieka, Agregują dane na temat jednostek, Mogą być stosowane w dłuższym czasie

Przykład systemu wskaźników społecznych H. Koelle 1) Poprawa materialnej jakości życia Poprawa warunków mieszkaniowych Poprawa zaopatrzenia w produkty i usługi Lepsze wykorzystanie zasobów naturalnych 2) Poprawa fizycznych aspektów jakości życia Poprawa stanu zdrowia Poprawa opieki medycznej Spadek poziomu przemocy 3) Poprawa „umysłowych” aspektów jakości życia Dostęp do nauki i kształcenia Dostęp do dóbr kultury 4) Poprawa „duchowych” aspektów jakości życia Zwiększenie partycypacji w życiu społecznym i politycznym Za: B. Szatur-Jaworska, Diagnozowanie społeczne, op. cit, s. 34

Przykłady wybranych wskaźników społecznych dostępnych w dokumentach urzędowych gminy/powiatu Przedmiot badania Sfera Wskaźnik społeczny Instytucja/ źródło danych Problemy społeczne Zatrudnienie Liczba zarejestrowanych bezrobotnych Urząd pracy Liczba wyrejestrowanych z bezrobocia, którzy nie podjęli pracy Bieda Liczba rodzin/ osób korzystających z pomocy społecznej (świadczeń określonego typu) OPS Liczba rodzin otrzymujących zasiłek rodzinny Dostęp do edukacji i jakość edukacji Wyniki testu szóstoklasistów Szkoła/ gminny wydz. Ds. oświaty Liczba uczniów bez promocji do następnej klasy Przemoc Wszczęte procedury niebieskiej karty Policja Liczba ofiar przestępstw Zasoby społeczne Demografia Aktywność obywatelska Liczba zgonów/ urodzeń/ zameldowań Urząd gminy Liczba organizacji pozarządowych Dane z KRS w urzędzie gminy % osób odprowadzających 1% podatku Urząd Skarbowy Gospodarka Mieszkalnictwo Liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych Urząd gminy/ wydz. spr gospodarczych Liczba mieszkań komunalnych/ socjalnych

Przykładowe pozagminne/powiatowe źródła wskaźników społecznych do diagnozy lokalnej Bank Danych Lokalnych GUS System Informacji Oświatowej System Statystyki Medycznej MZ Państwowa Komisja Wyborcza Statystyki Kościoła Katolickiego Obywatelskie inicjatywy diagnozy społecznej, np. „Moja Polis”

Sposoby interpretowania wskaźników społecznych w diagnozie lokalnej Analiza danych bezwzględnych: skali zjawiska Analiza dynamiki zjawiska Analiza porównawcza – „benchmarking”: gmina/ inne gminy powiatu/ województwo/ kraj Analiza adekwatności skali problemu do działań lokalnej polityki

Problemy związane z wykorzystaniem danych urzędowych Trudności z ustaleniem „lokalizacji” danych Nieadekwatny do potrzeb diagnozy sposób definiowania urzędowych kategorii (np. bezrobotny) Nieadekwatny do potrzeb diagnozy obszar gromadzenia danych Zmieniające się definicje i zakresy gromadzenia danych Brak wiedzy o okolicznościach powstawania danych Instytucjonalny i społeczny kontekst powstawania danych (brak wskaźników absolutnie trafnych?) Niechęć urzędników do udostępniania danych, powoływanie się na ochronę danych osobowych, długotrwałość procedur uzyskiwania danych

Badania ilościowe gminnej polityki społecznej M Badania ilościowe gminnej polityki społecznej M. Theiss – jako przykład wykorzystania danych urzędowych – źródła danych: Bank Danych Lokalnych GUS (demografia, sytuacja na rynku pracy, wykształcenie ludności) Działania własne fakultatywne gmin z pomocy społecznej ( OPSy  MPiPS, Departament Pomocy Społecznej) Obecność „gminnego becikowego” (OPSy  Departament Świadczeń Rodzinnych MPIPS) Wydatki z budżetów gmin na cele społeczne (budżety gmin  MF) Stypendia gminne dla uczniów (System Informacji Oświatowej) Frekwencja w wyborach parlamentarnych i samorządowych (Państwowa Komisja Wyborcza) Liczba organizacji pozarządowych w gminie (baza www.ngo.pl) Obecność lokalnej inicjatywy uchwałodawczej i funduszu sołeckiego (statut gminy, strona BIP)

Budżet gminy znakomitym źródłem danych o gminnej polityce społecznej: działy, rozdziały i paragrafy wydatków opisane wg zasad zawartych w rozporządzeniu o klasyfikacji dochodów, wydatków, przychodów

Przykład analizy zebranych danych

Przykład wykorzystania różnych danych źródłowych do diagnozy problemu alkoholowego w gminie

Badania sondażowe - cz. 1

Charakterystyka metody Badania całościowe lub na próbach (intencja generalizacji wniosków) Z wykorzystaniem technik: ankieta, wywiad kwestionariuszowy, ewent. wywiad telefoniczny Możliwe różne grupy respondentów: - sondaż całej populacji, - sondaż subpopulacji, - sondaż wśród „głównych informatorów” – liderów społecznych w gminie Zalety/ zastosowanie: Możliwość pytania o wiedzę/ doświadczenia/ opinie Możliwość analizy różnic między grupami respondentów/ zależności między zmiennymi

Ograniczenia metody (jeśli robimy sondaż „własnymi siłami”) Rygor badań ilościowych - bez sensu: ilościowe analizy przypadkowych, niereprezentatywnych prób, ankiet internetowych, niskiej stopy zwrotów, etc. Rygor procedury doboru próby badawczej Potrzeba dobrej operacjonalizacji zmiennych, krótkiego kwestionariusza, trafnych pytań Niechęć respondentów do udziału w badaniu, nieufność respondentów Potrzeba pracy przygotowanych ankieterów i (zapewne) kontroli ich pracy Stosunkowo żmudne kodowanie

Techniki doboru próby badawczej Dobór systematyczny prosty Konieczny operat: spis/lista np. uczestników zajęć Niejednoznaczne przepisy: Ustawa z 24.09. 2010 o ewidencji ludności – Art. 46 „Dane z rejestru PESEL, rejestrów mieszkańców oraz rejestrów zamieszkania cudzoziemców, w zakresie niezbędnym do realizacji ich ustawowych zadań, udostępnia się następującym podmiotom (…) jednostkom organizacyjnym, w celach badawczych, statystycznych, badania opinii publicznej, jeżeli po wykorzystaniu dane te zostaną poddane takiej modyfikacji, która nie pozwoli ustalić tożsamości osób, których dane dotyczą” Losujemy co n-tą osobę do próby badawczej i co n-tą +y do próby zapasowej Dobór wielostopniowy Np. losujemy ulice  budynki  mieszkania Wariant: operat: spis mieszkań: prośba o udział osoby, która miała ostatnio urodziny Metoda random route: rozpoczynamy dobór miejsc od punktów w przestrzeni  „przesuwamy się” co ileś ulic, domów Dobór kwotowy Na podstawie danych o całej populacji (np. z gminy) tworzymy macierz obrazującą liczbę potrzebnych osób o określonych charakterystykach (wiek, płeć)

Przykłady operacjonalizacji potrzeb w lokalnych badaniach sondażowych - co jest szczególnie ważne dla jak najlepszego …. (funkcjonowania szkół/ poprawy zdrowia/integracji mieszkańców itd.)? - co jest potrzebne, aby … (j.w.)? - w jakich sprawach mieszkańcy oczekują, postulują zmiany, co należy zrobić, aby…(otwarte i zamknięte pytania z kafeterią dot. różnych problemów społecznych)?

Przykłady zagraniczne: Wielka Brytania- badania Health, Social Care and Well-Being Needs Assessment w Walii (potrzeb dotyczących zdrowia, pomocy społecznej i dobrostanu osób). Badania są realizowane w poszczególnych regionach, ich zakres i formy są ustawowo regulowane. Przedmiotem badań są: a) stan zdrowia lokalnej społeczności, b) potrzeby związane ze zdrowiem i dobrostanem w lokalnej społeczności, c) istniejący stan dostarczania świadczeń w tym zakresie, d) różnice w dostępie poszczególnych grup do świadczeń, e) ryzyka oddziałujące na zdrowie mieszkańców, f) przewidywane potrzeby świadczeń zdrowotnych dla danej społeczności w nadchodzącym okresie. Metoda polega na szczegółowych porównaniach danych statystycznych dotyczących w.w. zagadnień z krajowymi średnimi (benchmarking) , szczególnie w przekroju na poszczególne grupy mieszkańców. Celem badania jest przede wszystkim uchwycenie nierówności w dostępie do służby zdrowia. Wyniki są podstawą decyzji o (re)alokacji funduszy w publicznej służbie zdrowia.

Przykłady zagraniczne: badania potrzeb mieszkańców Manhattanu po ataku na WTC Badanie polegało na indywidualnych wywiadach kwestionariuszowych z mieszkańcami „w drzwiach domu” (dobór metodą random route). Respondentom zadawano pytania o występowanie, odczytywanych z listy, symptomów „post traumatic stress disorder” i na tej podstawie ustalano zakres potrzeb organizowania pomocy psychologicznej i medycznej dla mieszkańców dzielnicy