Mowa determinuje całokształt rozwoju dziecka i jego powodzenie szkolne. Jest ona decydująca w nawiązywaniu kontaktów społecznych, gdyż umożliwia precyzyjną komunikację, jest narzędziem zdobywania informacji, przede wszystkim zaś – pozwala na wyrażanie własnych sądów, uczuć i upodobań. Z badań wynika, że zaburzenia wymowy negatywnie wpływają na kształtowanie się osobowości dziecka, na rozwój jego kontaktów społecznych i poznanie świata. Stopień rozwoju mowy jest jednym z istotniejszych kryteriów dojrzałości szkolnej dziecka. To jak dziecko mówi wpływa na jego postępy w nauce, jego pozycję w klasie szkolnej, a więc na to, czym jest powodzenie szkolne. Wpływ zaburzeń mowy na trudności w nauce przejawia się głównie w przedmiotach wymagających od dziecka poprawnego pisania, czytania i wypowiadania się. Problemy z wymową, należy skorygować jak najwcześniej, aby zapobiec ich negatywnym skutkom. Wczesna interwencja logopedyczna może stanowić ważny czynnik w profilaktyce trudności w nauce czytania i pisania.

 Rozwój mowy jest uwarunkowany genetycznie, zależy od wrodzonych właściwości organizmu człowieka, ale możliwy jest jedynie w kontakcie ze środowiskiem społecznym- z innymi ludźmi. Jest to proces, w którym współgrają czynniki biologiczne i społeczne.  Ocena rozwoju mowy dziecka opiera się na badaniu rozumienia mowy i stopnia posługiwania się nią w kontaktach z otoczeniem. Powinna opierać się ona na znajomości etapów rozwoju mowy. W rozwoju mowy wyodrębnia się cztery okresy: 1. Okres melodii (0- 1), 2. Okres wyrazu (1- 2), 3. Okres zdania (2- 3), 4. Okres swoistej mowy dziecięcej (3- 7).

 Początkowo dziecko komunikuje się z dorosłymi za pomocą krzyku. Krzyk jest też ćwiczeniem narządu oddechowego: wdech- krótki, wydech- długi, powolny.  W 2- 3 miesiącu życia niemowlę zaczyna wydawać różne dźwięki (głużenie albo gruchanie). Głużenie to jeszcze nie mowa, ale nieświadome ćwiczenie narządów artykulacyjnych.  Już w okresie gruchania niemowlę zaczyna przygotowywać się do wydawania podstawowych dźwięków mowy. W mózgu powstają pierwsze skojarzenia między wydawanymi dźwiękami, a odpowiadającymi im ruchami aparatu artykulacyjnego.

 W drugiej połowie pierwszego roku życia obserwujemy u dziecka gaworzenie- zamierzone powtarzanie dźwięku. Dziecko naśladuje dźwięki, które wydało przypadkowo oraz takie, które zasłyszało w otoczeniu. Stopniowo w mózgu zaczynają się wytwarzać skojarzenia między obrazem wzrokowym przedmiotu, a jego dźwiękowym odpowiednikiem. Dziecko zaczyna wtedy rozumieć mowę i wymawiać nazwy przedmiotów w określonym znaczeniu. Rozwój mowy w tym okresie postępuje równolegle z rozwojem fizycznym: głużenie - unoszenie głowy, gaworzenie - umiejętność siadania, pierwsze wyrazy - pozycja pionowa, wstawanie.

 Dziecko używa już właściwie wszystkich samogłosek, prócz nosowych. Ze spółgłosek wymawia: p, b, m, t, d, n, k, ś, czasem ć. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, o zbliżonym miejscu artykulacji. Upraszcza grupy spółgłoskowe. Charakterystyczne jest wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki.

W tym czasie mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Dziecko powinno już wypowiadać głoski:  wargowe: p, b, m oraz zmiękczone pi, bi, mi,  wargowo- zębowe: f, w, fi, wi,  środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, ki, gi,  tylnojęzykowe: k, g, ch,  przedniojęzykowo- zębowe: t, d, n,  przedniojęzykowo- dziąsłowe: l. Pod koniec tego okresu mogą się już pojawić głoski s, z, c, a nawet sz, ż, cz, dż. Wymienione głoski bywają zastępowane innymi, łatwiejszymi głoskami, wskutek małej sprawności narządów artykulacyjnych. Dziecko już wie, jak dana głoska powinna brzmieć, ale jeszcze nie umie jej wypowiedzieć.

 Dziecko zaczyna odróżniać dźwięki s, z, c, dz od ich miękkich odpowiedników. Pod koniec czwartego roku życia pojawia się głoska r. Wcześniej dziecko pomijało ją lub zastępowało inną. Około 4- 5 roku życia pojawiają się głoski sz, ż, cz, dż, choć mogą być jeszcze wymawiane jak s, z, c, dz. Wyrazy są poskracane, głoski poprzestawiane, grupy spółgłoskowe- uproszczone.

 Dziecko trzyletnie powinno wymawiać wszystkie samogłoski, spółgłoski: p, b, m, t, d, n, f, w, l, k, g, h, wraz z ich zmiękczeniami, ł, j, ś, ź, ć, dź. Występują liczne uproszczenia, skrócenia wyrazów.  Dziecko czteroletnie powinno wymawiać głoski s, z, c, dz może pojawić się głoska r oraz sz, ż, cz, dż.  Dziecko pięcioletnie potrafi wymówić głoski sz, ż, cz, dż, ale w mowie potocznej ich nie wymawia, zastępuje je prostszymi głoskami. Głoska r może się pojawić dopiero teraz.  Dziecko sześcioletnie i dzieci starsze powinny posługiwać się prawidłowo wszystkimi głoskami.  Dziecko siedmioletnie jest dobrym słuchaczem, rozmówcą, lubi odgrywać różne role, wcielać się w postaci bohaterów, monologując ćwiczy wymowę.

 Rozwój mowy postępuje równolegle z rozwojem motoryki narządów artykulacyjnych. Mówienie jest sprawnością i trzeba się jej uczyć, tak jak wszelkich innych sprawności. Jest to możliwe dzięki sukcesywnemu dojrzewaniu różnych organów mowy. Po urodzeniu żaden z tych organów nie jest jeszcze gotowy do swych czynności. Mowa wytwarza się dzięki skoordynowanej aktywności muskulatury języka, warg, gardła, podniebienia, krtani, płuc.  Do rozwoju i koordynacji poszczególnych części wchodzących w skład skomplikowanego narządu mowy potrzebny jest pewien okres i aktywne ćwiczenia.

 O wadach (deficytach) mowy mówimy wtedy, gdy odbiega ona od normy fonetycznej ogólnie przyjętej w danym języku. Wady te obejmują szeroką gamę odchyleń od normy, poczynając od drobnych nieprawidłowości w realizacji poszczególnych głosek, aż po ciężkie wady, które utrudniają kontakt z otoczeniem i powodują złe przystosowanie jednostki do życia społecznego.  Do wad nie zaliczamy cech wymowy dziecięcej, które są normalnym przejawem jej niedojrzałości. Rozwój mowy powinien być w zasadzie ukończony w 6-7 roku życia.  W niektórych przypadkach kształtowanie się mowy trwa jednak nieco dłużej – i ”gdy przyjdzie ten czas” dziecko zaczyna mówić prawidłowo bez żadnej interwencji.

Oto kilka propozycji ćwiczeń, które można wykonać samodzielnie z dziećmi…

 dmuchanie na różne przedmioty, np.: kulki z waty, skrawki papieru, piórka, piłeczki, puch z mlecza, wiatraczki, łódeczki na wodzie,  zabawy ze świecą, np.: “tańczący płomień” czyli delikatne dmuchanie, aby płomień drgał, ale nie zgasł, zdmuchiwanie płomienia z dużej odległości, zdmuchiwanie kilku lub kilkunastu świeczek jednocześnie (zabawa w urodziny).

 zabawy ze spółgłoskami, np.: naśladowanie odgłosów otoczenia – szumiący wiatr: szszszszsz..., szeleszczące liście: sz, sz, sz, sz, syczący wąż: sssssssss....., wypuszczająca parę lokomotywa: f, f, f, f, fffffffffffff....., jadąca lokomotywa: cz, cz, cz, cz, bzyczenie osy: zzzzzzzzzz...., piłowanie drewna: ż, ż, ż, ż.

 wysuwanie języka na brodę ( język może być np. ruchliwym zwierzątkiem lub akrobatą),  unoszenie koniuszka języka w kierunku nosa,  parskanie wargami – parskanie konia,  usta w dzióbek – mocne cmokanie,  przesuwanie zamkniętych ust w lewo i w prawo,  nadymanie policzków – “dmuchanie baloników”.

 rozpoznawanie odgłosów z otoczenia – wszelkich możliwych słyszanych w danej chwili,  zabawa w odnajdywanie ukrytego grającego przedmiotu.

 klaskanie tyle razy, ile jest przedmiotów (np. klocków, piłek, cukierków),  układanie ilości zabawek odpowiadającej ilości usłyszanych klaśnięć.

 zabawa w mówienie dziwnym językiem – staranna wymowa sylab: ba, pa, wa, fa, ma,be, pe, we, fe, me, bo, po, wo, fo, mo, bu, pu, wu, fu, mu, by, py, wy, fy, my.

W rozwoju językowym dziecka niezmiernie ważne jest oddziaływanie wielu czynników, w szczególności należy podkreślić wpływ środowiska rodzinnego, szkoły i pracy logopedy. Ważna jest również postawa nauczyciela, jego wykształcenie, osobowość i talent pedagogiczny w rozwijaniu poprawnej polszczyzny, korygowaniu podstawowych wad wymowy, inspirowaniu do twórczości słownej, w ścisłym kontakcie z rodzicami i logopedą.

Właściwa współpraca logopedy, nauczyciela i rodziców jest gwarancją powodzenia terapii logopedycznej. Cały proces rozwijania i doskonalenia komunikacji językowej dziecka powinien być ciągły, długofalowy i uwzględniający prawo do traktowania dziecka w sposób indywidualny, zaś formy i metody pracy muszą być dostosowane do jego możliwości psychofizycznych. Celem nadrzędnym działalności logopedy i nauczyciela winno być poszukiwanie efektownych metod współpracy szkoły, rodziny, logopedy w zakresie rozwijania prawidłowej mowy dziecka i jego sprawności językowej.

 Zachęcać, przypominać, uświadamiać jego rodziców, aby zgłosili się z dzieckiem do specjalisty. Mówić o konsekwencjach zaburzeń mowy dla rozwoju dziecka, jego kariery szkolnej.  Do czasu wyrównania zaburzeń można stosować wobec dziecka bardziej liberalne oceny jego wypowiedzi pisemnych i słownych. Błędy w pracach pisemnych wynikające z wady wymowy należy poprawić, nie wystawiając ocen negatywnych do momentu wyeliminowania wady. Przy odpowiedziach ustnych dawać więcej czasu na podjęcie wątku, oceniać treść a nie formę wypowiedzi. Nie należy przerywać dziecku odpowiedzi zwracaniem uwagi na potknięcia wynikające z zaburzeń mowy.

 Należy brać pod uwagę przyczynę powstałych zaburzeń, gdyż pewnych problemów nie można wyeliminować od razu, praca jest długa, trudna, wymagane są specjalistyczne działania, np.: zaburzeń wywołanych schorzeniami neurologicznymi, rozszczepami, uszkodzeniem słuchu, itp.  Czuwać nad atmosferą w klasie, by nie dopuścić do sytuacji upokarzających dziecko, co często występuje w przypadku dzieci jąkających się. Należy nauczyć pozostałe dzieci tolerancji.  Ucznia jąkającego się traktujemy jak każde inne dziecko. Gdy mówi – spokojnie słuchamy, nie przyspieszamy, nie kończymy za niego. Tego samego uczymy jego kolegów z klasy. Nie stosujemy wobec jąkającego się dziecka taryfy ulgowej, np.: zwalniając go z odpowiedzi ustnych. Można początkowo odpytywać go na osobności, ale dążenie do wypowiadania się przy całej klasie jest konieczne.

 Gdy nauczyciel wie, że jego uczeń uczęszcza na zajęcia logopedyczne, powinien dołożyć starań, by wesprzeć wysiłki dziecka i terapeuty.  Tolerancyjne podejście do pewnych zjawisk pojawiających się w początkowej fazie opanowywania nowej głoski. Np.: hiperpoprawność - sytuacja w której dźwięk nowo poznany pojawia się w nadmiarze (zarówno we właściwym, jak i niewłaściwym miejscu), głoska jest nadmiernie przeciągana. Należy to traktować jako zjawisko przejściowe.  Zachęcanie do pochwalenia się nową zdobyczą językową i prowokowanie do wymawiania nowo poznanej głoski. Zawsze należy zwracać uwagę na poprawność wymowy ćwiczonej głoski.

 Uczeń objęty terapią logopedyczną posiada zeszyt dokumentujący pracę i zawierający aktualne ćwiczenia. Można go wykorzystać na zajęciach szkolnych poprzez: włączenie wiersza wyuczonego na zajęciach do repertuaru wystąpienia klasowego, przećwiczenie wymowy wyrazów z zeszytu, ułożenie z nimi zdań, itp.  Nauczyciel tak organizuje plan swojej pracy dydaktycznej w ciągu tygodnia, aby uczniowie korzystając z pomocy logopedy mogli bez utraty treści edukacyjnych uczęszczać na terapię logopedyczną.  Nauczyciel omawia aspekty edukacyjne, postępy, trudności dziecka w nauce, zaangażowanie rodziców w proces dydaktyczny, czym uzupełnia wiedzę logopedy o jego pacjencie.  Nauczyciel dłużej przebywa z dziećmi, lepiej orientuje się w ich sytuacji rodzinnej, ma częstszy kontakt z rodzicami. Jego wiedza o dziecku jest dla logopedy bezcenna- pozwala na lepsze zrozumienie małego pacjenta i ustalenia właściwych zasad współpracy.

Najlepsze efekty w terapii logopedycznej uzyskuje się, gdy rodzice współpracują z logopedą, a nauczyciel rozumie specyfikę jego pracy oraz konieczność wspomagania prawidłowej artykulacji u dzieci. Dziękuję