Reforma WPR i jej wpływ na rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich w Polsce Dr Mirosław Drygas Suchedniów, 7 marca 2013 roku Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polska Akademia Nauk (IRWiR PAN)

Struktura wystąpienia 1.Procesy społeczno-ekonomiczne zachodzące na obszarach wiejskich. 2.Przemiany strukturalne w rolnictwie polskim. 3.Uwarunkowania rozwoju rolnictwa w UE 4.Założenia reformy WPR 5.Konkluzje.

3 Charakterystyka sytuacji społeczno-ekonomicznej na wsi 1.Dezagraryzacja i deruralizacjia wsi. 2.Dysparytet dochodowy i większe zagrożenie ubóstwem mieszkańców wsi niż miast. 3.Ciągle wysokie zatrudnienie w rolnictwie przy spadającym udziale rolnictwa w PKB. 4.Konkurencyjne na rynkach międzynarodowych około tys. gospodarstw (powyżej 30 ha i 16 ESU). 5.Wysoki poziom bezrobocia w rolnictwie oraz wśród bezrolnej ludności wiejskiej.

Charakterystyka sytuacji społeczno-ekonomicznej na wsi 6. Gorsze warunki życia niż w mieście. 7. Słabo rozwinięta infrastruktura techniczna, ekonomiczna i społeczna wsi. 8. Ciągle wysoka luka edukacyjna w relacji wieś – miasto (w 2007 r. 7,2% na wsi wobec 19,3% w mieście ludności z wyższym wykształceniem). 9. Niski poziom rozwoju kapitału społecznego – niski poziom poczucia wspólnoty i zaufania.

5 Charakterystyka sytuacji społeczno-ekonomicznej na wsi 10. Zmiany rozkładu przestrzennego zaludnienia terenów wiejskich, wzrasta liczba ludności na terenach podmiejskich a wyludniają się tereny oddalone od miast. Migracje są uwarunkowane poziomem rozwoju danego obszaru zapewniające migrującym lepsze warunki życia. 11. Pogłębia się zróżnicowanie poziomu rozwoju pomiędzy gminami wiejskimi. Ten sam proces zachodzi, jeśli porównujemy regiony, ale jeszcze większe zróżnicowanie notuje się wewnątrz regionów.

Tendencje zmian w liczbie gospodarstw [w mln]

Zmiany liczby gospodarstw rolnych według grup obszarowych w latach [w tys.]

Dynamika zmian struktury gospodarstw według grup obszarowych [w %]

Zmiany średniej powierzchni gospodarstwa rolnego [w ha]

Zmiany powierzchni UR według grup obszarowych gospodarstw w latach [w tys. ha UR]

Zmiany w strukturze UR według wielkości obszarowych gospodarstw w latach [w %]

Struktura gospodarstw według ESU [w %]

Zasoby pracy w gospodarstwach według ESU [w %]

UR w gospodarstwach rolnych według ESU [w %]

Dynamika produkcji rolniczej w Polsce ceny stałe, 1989=100

Gospodarstwa domowe rolników według głównego źródła dochodów [w tys.]

Dochody na gospodarstwo według wielkości ekonomicznej [w ESU]

1.Integracja z UE przyniosła znaczące zmiany w relacjach ekonomicznych w rolnictwie. Wzrósł eksport i osiągnięto dodatnie saldo w HZ. 2.Znacznej poprawie uległy dochody rolnicze, co znalazło swoje odbicie we wzroście dynamiki nakładów inwestycyjnych. 3.Wzrost poziomu inwestycji następował przy niewielkim wzroście wielkości zadłużenia rolników. 4.Akcesja do UE wywołała też proces przyśpieszonego wzrostu cen ziemi. Z punktu widzenia ekonomicznego wzmacnia to siłę ekonomiczną gospodarstw, chociażby w kontekście zabezpieczenia zobowiązań finansowych wobec banków. Skutki integracji rolnej

Uwarunkowania rozwoju rolnictwa w UE

20 Nożyce cen w rolnictwie w latach Source: Eurostat

21 Wzrost cen na wybranych rynkach Źródło: Bank Światowy Nawozy %Energia % Produkty rolne + 50 %

Średnie dochody rolników w UE w stosunku do średniej z działów poza rolniczych [w %] Źródło: Komisja Europejska

23 Zmiany dochodów rolników w EU-12 i UE -15 w latach (w cenach stałych/AWU) Source: Eurostat EU-15 EU-12

24 Dochody rolnicze w UE Relacja dochodu rolniczego do pozostałych działów gospodarki (średnio ) Zróżnicowanie dochodu rolniczego między państwami członkowskimi (2009) Source: European Commission - DG Agriculture and Rural Development, based on Eurostat data

Starzejąca się populacja rolników w UE % rolników ma <35 lat 2.50% rolników ma >50 lat 3.34% rolników ma >65 lat 4.Na 1 rolnika 55 lat 5.W latach w UE15 spadek liczby młodych rolników był szybszy niż ubytek rolników ogółem, odpowiednio 42% i 9% 6.W latach w UE12 spadek liczby młodych rolników wynosił 36%, a rolników ogółem 13% 7.Do 2020 roku prognozuje się dalszy ubytek około 4,5 mln rolników 8.W latach młodzi rolnicy mogą liczyć na zaledwie 3% planowanego budżetu UE

Albert Dess, MEP26 Wzrost produkcji zbóż, oleistych i mięsa w różnych regionach świata w latach

Założenia reformy WPR

Wyzwania nowego okresu programowania na lata Reforma WPR i pogłębienie jej zazielenienia po 2013 r. oraz dostarczanie dóbr publicznych. 2.Nowy system płatności bezpośrednich po 2013 r. 3.Standardy jakości żywności. 4.Zarządzanie gospodarstwem w warunkach niestabilności ekonomicznej i przestrzegania zasady wzajemnej zgodności. 5.Zapewnienie rolnikom godziwych dochodów. 6.Włączanie małych gospodarstw w łańcuch żywnościowy. 7.Zarządzanie ryzykiem. 8.Bezpieczna żywność 9.Samowystarczalność żywnościowa 10.Energia odnawialna 11.Ochrona środowiska i zrównoważone gospodarowanie zasobami 12.Działania na rzecz rozwoju obszarów wiejskich

Finansowanie WPR w latach Źródło: Komisja Europejska

Płatności bezpośrednie (model proponowany przez KE) Premia dla młodych rolników (do 2% koperty) Płatność dla obszarów z ograniczeniami naturalnymi (do 5% koperty) Wsparcie powiązane z produkcją (do 5-10% koperty) System dla drobnych gospodarstw (do 10% koperty) Płatność proekologiczna (30% koperty krajowej) Płatność podstawowa 30

Funkcje I filara WPR 1.Kompensowanie oczekiwanej w UE wysokiej jakości produkcji rolnej. 2.Kompensacja skutków zmniejszania protekcji celnej wynikającej z WTO. 3.Wspieranie bezpieczeństwa dochodów rolników. 4.Zabezpieczanie rolników przed różnego rodzaju ryzykiem. 5.Wynagradzanie z tytułu dostarczania dóbr publicznych nie opłacanych przez rynek.

Funkcje II filara WPR 1.Programy rolno-środowiskowe. 2.Restrukturyzacja drobnych gospodarstw, integracja producentów w łańcuchu żywnościowym, zarządzanie ryzykiem. 3.Efektywne wykorzystywanie zasobów wodnych i energetycznych, adaptacja do zmian klimatycznych. 4.Energia odnawialna. 5.Redukcja emisji gazów cieplarnianych. 6.Ochrona i wsparcie rozwoju ekosystemów: bioróżnorodność, krajobraz naturalny, woda, łąki. 7.Wykorzystywanie potencjału rozwojowego obszarów wiejskich: dywersyfikacja, zatrudnienie, redukcja biedy.

33 Cele strategiczne WPR Wyzwania Europa 2020 Cele strategiczne Uproszczenie Gospodarka Zrównoważony rozwój terytorialny Produkcja żywności Komunikat Komisji - WPR do 2020 r. Odpowiednie, stabilne dochody Podniesienie konkurencyjności rolników i ich pozycji w łańcuchu żywnościowym Wsparcie obszarów o niekorzystnych warunkach naturalnych Dobra społeczne „Zielony” rozwój poprzez innowacje Zmiany klimatyczne – adaptacja i łagodzenie Aktywizacja obszarów wiejskich i wzrost zatrudnienia Dywersyfikacja Stworzenie warunków dla różnorodności społecznej i strukturalnej na obszarach wiejskich Zrównoważone gospodarowanie zasobami naturalnymi Ochrona środowiska Spójność terytorialna

34 Instrumenty WPR - ogółem Trwałość Ekologiczna Podniesienie konkurencyjności Większa skuteczność Nowa pro-ekologiczna płatność w ramach filaru I Rozszerzenie zasady wzajemnej zgodności o zmiany klimatyczne Dwa priorytety dot. ochrony środowiska w PROW Europejskie partnerstwo innowacyjne na rzecz produktywnego i zrównoważonego rolnictwa Orientacja rynkowa Mechanizm kryzysowy i narzędzia zarządzania ryzykiem Poprawa pozycji rolników w łańcuchu żywnościowym Badania, innowacyjność oraz transfer wiedzy i modernizacja systemu doradztwa rolniczego Nowy system płatności bezpośrednich Wspólne ramy strategiczne dla funduszy UE Redystrybucja płatności wewnątrz i pomiędzy państwami Redystrybucja środków na PROW Uproszczenie Filar IFilar II Elastyczność

35 Płatności bezpośrednie (1) W 2014 r. rolnicy europejscy będą mieli dostęp do: LUB Płatności obowiązkowe (wszystkie państwa): System płatności podstawowych Płatności pro-ekologiczne* Płatność dla młodych rolników Uproszczona płatność dla drobnych producentów rolnych (obowiązkowa dla wszystkich państw, rolnik ma swobodę wyboru) Płatności dobrowolne (państwa mogą wybrać): Wsparcie powiązane z produkcją Wsparcie w obszarach występowania utrudnień naturalnych (+) * Płatność za praktyki rolne o korzystnym wpływie na klimat i środowisko Zasada wzajemnej zgodności Ogólny dostęp do systemu doradztwa rolniczego

36 Płatności bezpośrednie (2) Zasada wzajemnej zgodności Uproszczenie – zmiana klimatu LUB System płatności podstawowych Płatności pro-ekologiczne Dywersyfikacja upraw Trwałe użytki zielone Obszary ekologiczne 30 % koperty P ł atno ść dla młodych rolników Rozpoczynający działalność < 40 lat Przez okres 5 lat Do 2% koperty Płatność dla drobnych producentów rolnych Uproszczenie wniosków i kontroli Ryczałt, określony przez państwa w ramach ogólnych wytycznych Od 2014 r. Do 10 % koperty Wsparcie powiązane z produkcją Wiele sektorów 5% do 10% koperty Wsparcie obszarów o ograniczeniach naturalnych Dla zdefiniowanych regionów Do 5 % koperty Degresywność i górny pułap (wszystkie płatności z wyjątkiem pro-ekologicznych) Nowe uprawnienia w 2014 r. Definicja działalności rolniczej Aktywny rolnik Krajowa lub regionalna stawka ryczałtowa za kwalifikowalny hektar Kryteria krajowe

37 Średnia wielkość płatności bezpośrednich na 1 ha i na 1 potencjalnego beneficjenta Direct payments net ceilings fully phased-in (in 2016) Source: European Commission - DG Agriculture and Rural Development

38 Redystrybucja płatności – jedna trzecia różnicy pomiędzy obecnym poziomem a 90% średniej UE * Calculated on the basis of all direct aids on the basis of Council Regulation (EC) No 73/2009, after modulation and phasing-in, except POSEI/SAI and cotton and potentially eligible area 2009 Źródło: Komisja Europejska

39 Jednolita wspólna organizacja rynku Zwiększenie środków na badania i rozwój Forum Poprawy Funkcjonowania Łańcucha Żywnościowego Siatka bezpieczeństwa Działania nadzwyczajne – większy zasięg i elastyczność Interwencja/magazynowanie – uproszczone, szybsza reakcja na kryzys Rezerwa kryzysowa Kontynuacja polityki prorynkowej Wspólne działania dla poprawy pozycji rolników w łańcuchu żywnościowym Ułatwione uznawanie przez państwa: organizacji producenckich (OP), zrzeszeń OP, organizacji międzybranżowych Większa przejrzystość zasad konkurencji Dostęp do funduszy PROW (działania dot. rozpoczynania działalności i współpracy) Koniec wsparcia dla OMP na paszę i kazeinę, chmiel, jedwabniki Koniec kwot (cukier) Programy „Owoce w szkole” i „Mleko w szkole” Zwiększenie dofinansowania Możliwość współfinansowania ze środków prywatnych Budowanie więzi z konsumentem Współpraca w zakresie ekonomii i ekologii Konkurencyjność gospodarstw rolnych

40 Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (1) Wspólne ramy strategiczne (CSF) wspólne cele dla funduszy unijnych odzwierciedlające strategię Europa 2020 Umowy partnerstwa dokument krajowy przedstawiający wykorzystanie funduszy w celu realizacji strategii Europa 2020 PROW Inne fundusze (Regionalny, Społeczny, Spójności i Rybołówstwa) Programy PROW Strategia Europa 2020 Włączenie społeczne, walka z ubóstwem i rozwój gospodarczy na obszarach wiejskich Wzrost konkurencyjności i rentowności gospodarstw Sprawne funkcjonowanie łańcucha żywnościowego i zarządzanie ryzykiem Odnowa, wspieranie i ochrona ekosystemów zależnych od rolnictwa i leśnictwa Efektywne gospodarowanie zasobami, przejście na gospodarkę niskoemisyjną i odporną na zmiany klimatyczne Przyspieszony transfer Wiedzy i innowacyjność Priorytety Innowacyjność, ochrona środowiska i zmiany klimatyczne jako tematy wiodące

41 Podsumowanie Innowacje, transfer wiedzy, instrumenty zarządzania ryzykiem, poprawa pozycji rolników w łańcuchu żywnościowym Trwałość Ekologiczna Podniesienie konkurencyjności Większa skuteczność Płatność pro-ekologiczna, rozszerzenie zasady wzajemnej zgodności, efektywne gospodarowanie zasobami Nowy system płatności, redystrybucja, wspólne ramy strategiczne dla funduszy UE, uproszczenie

Wspólna Polityka Rolna po 2013 r. 1.Utrzymane dwa filary 2.Sprawiedliwe kryteria (ahistoryczne?) 3.Warstwowy system płatności bezpośrednich 4.Degresywność i górny pułap płatności (capping) 5.Zazielenienie 6.Aktywny rolnik 7.Dobra publiczne, CO2, klimat, gazy cieplarniane 8.Uproszczenie 9.Wsparcie dla małych gospodarstw 10. Transparentność łańcucha żywnościowego 11. Monitoring i ewaluacja

Wspólna Polityka Rolna po 2013 r. Zazielenienie zamiast uproszczenia spowoduje jeszcze większe skomplikowanie WPR dla rolników. WPR staje się w coraz większym stopniu ukierunkowana na ochronę środowiska. Brak typowych w krajowym rozumieniu instrumentów rozwoju wsi. Konieczne większe niż dotychczas wykorzystywanie środków polityki spójności na rzecz wsparcia rzecz rozwoju obszarów wiejskich.

Albert Dess, MEP 44 Our goal – our mission We need a strong, multi-functional common agricultural policy Main goal of agriculture remains producing of safe and high quality food, though this is in protecting our natural resources In addition, the agriculture must be used specifically and efficiently than ever before for the "active"resource protection; important is that all farms are involved and there is an ecological connectivity, ie cross-effects for the natural resources are possible. This must be done as easily and with no new bureaucratic hurdles.

European Voice 17/04/2012 Trybunał Sprawiedliwości ostrzega, że pakiet reform zaproponowany przez KE nie zapewnia osiągnięcia zaplanowanych celów, nie upraszcza polityki ani nie gwarantuje uzyskiwania lepszych rezultatów. Ponadto wbrew deklaracjom w większym stopniu skupia się na wydatkowaniu środków i kontroli wydatków niż na rezultatach, co prowadzi do prymatu procedur nad efektywnością. Trybunał Sprawiedliwości o reformie WPR

Europolitics 17/04/2012 Przytacza opinię Trybunału Sprawiedliwości, wskazującą na zbyt dużą szczegółowość proponowanej reformy, prowadzącą do spiętrzenia utrudnień administracyjnych tak po stronie administracji, jak i rolników i innych beneficjentów WPR. Deklarowane wysiłki w kierunku uproszczenia w efekcie mogą jednak skutkować zwiększeniem zbiurokratyzowania WPR. KE przyznała 20 marca 2012, że niektóre nowe rozwiązania prowadzą do wzrostu kosztów administracyjnych WPR o 15% (Rada Min nie akceptuje), ale inne, jak np. schemat dla drobnych rolników kompensują ten wzrost z nawiązką. TS podkreślił też, że uprawnienia do płatności aktywowane w 2011 r. dają prawo do płatności po 2013 jest utrudnieniem dla młodych rolników na drodze do wejścia do systemu. Wątpi też co do efektywności cappingu i skuteczności definicji aktywnego rolnika. Trybunał Sprawiedliwości o reformie WPR

Refleksje końcowe 1. Propozycja zmian WPR nie odpowiada na aktualne i długookresowe wyzwania wobec rolnictwa i gospodarki żywnościowej UE 2. Zamiast uproszczenia jeszcze większe skomplikowanie – co równa się konieczności ponoszenia ogromnych kosztów transakcyjnych przez kraje członkowskie (agencje płatnicze) 3. Zbyt duże dysproporcje w płatnościach bezpośrednich nieuzasadnione obiektywnymi kryteriami 4. W kontekście problemów demograficznych zbyt słaby nacisk i zachęty dla młodych rolników

Refleksje końcowe c.d. 5. Potrzeba lepszego ukierunkowania publicznego wsparcia rozwojowego i silniejszego zintegrowania prowadzonych polityk, w tym przede wszystkim unijnych. 6. Wspieranie rozwoju wielofunkcyjności wsi i rolnictwa sposobem rozwiązywania problemów społeczno- ekonomicznych mieszkańców obszarów wiejskich. 7. Rozwój przedsiębiorczości kluczem do rozwoju obszarów wiejskich. 8. Rola instytucji wspierających procesy poza rolniczego rozwoju wsi (IR, ODR, KSOW, LGD, centra wspierania przedsiębiorczości). 9. Nowy paradygmat rozwoju publicznego doradztwa rolniczego versus FAS – rola samorządu terytorialnego i rolniczego.

1. Dlaczego trzeba rozwijać przedsiębiorczość na obszarach wiejskich? 2. Dlaczego trzeba dążyć do zwiększenia przejrzystości łańcucha żywnościowego?

Przedsiębiorczość motorem rozwoju wsi Aby sprostać wyzwaniom i wykorzystać szanse koniecznym jest silniejsze niż dotychczas zaktywizowanie społeczności lokalnych. W tym kontekście niezwykle istotnym jest także wzmocnienie istniejącego kapitał instytucjonalnego wspierającego rozwój przedsiębiorczości na wsi na wszystkich poziomach (lokalnym, regionalnym i krajowym), wykorzystując dotychczasowe doświadczenia i stosowane dobre praktyki. Kolejnym niezwykle istotnym czynnikiem wpływającym na kierunki i tempo procesów rozwoju społeczno-gospodarczego jest poziom wyposażenia w infrastrukturę. Jest to kluczowe z punktu widzenia kształtowania sieci osadniczej, jak również kreowania przedsiębiorczości na obszarach wiejskich. W przypadku polskiej wsi wyposażenie w infrastrukturę znacznie odstaje od miast, przy czym jest też znacznie zróżnicowane regionalnie. Determinuje to w dużym stopniu zróżnicowaną atrakcyjność terenów wiejskich, jako miejsca do inwestowania, jak i do zamieszkania, a także wpływa bezpośrednio na proces tworzenia nowych miejsc pracy. Jednocześnie, wpływając na poprawą standardu życia na obszarach wiejskich kompleksowa infrastruktura może zachęcać do pozostawania i hamować proces depopulacji obszarów wiejskich.

Przedsiębiorczość motorem rozwoju wsi Podstawowe kompetencje, jakimi powinien legitymować się przedsiębiorca: zdolność planowania, organizacji i zarządzania, zdolność pozyskiwania kapitału na rozwój, zdolności komunikacyjne i do nawiązywania współpracy (networking), posiadanie wizji i zdolność wykorzystywania możliwości (opportunities), zdolność do rozwiązywania problemów, gotowość podejmowania ryzyka, kreatywność.

Przedsiębiorczość motorem rozwoju wsi Warunkiem niezbędnym pomyślnego zakładania i rozwijania działalności gospodarczej na wsi jest to, co określa się mianem sprzyjającego środowiska zewnętrznego biznesu (entrepreneurial ecosystem): regulacje prawne i polityka wobec przedsiębiorców, uwarunkowania społeczne i kulturowe, dostęp do kapitału, infrastruktura techniczna i społeczna, utworzenie sieci instytucji wspomagających początkujących przedsiębiorców. Konieczne też jest przekazanie większej części kompetencji w zakresie rozwoju przedsiębiorczości na poziom regionów.

Rolnicy w łańcuchu żywnościowym 1. Jako producenci surowców rolnych stanowią pierwsze ogniwo łańcucha żywnościowego i są pod presją wszystkich kolejnych podmiotów, nakładających swoje marże. 2.Sposoby wzmacniania pozycji rolników: sprzedaż bezpośrednia na lokalnych rynkach i targowiskach, skracająca do maksimum drogę produktów rolnych do konsumentów, lokowanie na rynku jak największych partii przeznaczonych do sprzedaży produktów rolnych, co sprzyja osiąganiu relatywnie wyższych cen, skracanie łańcucha żywnościowego i eliminowanie zbędnych ogniw pośrednich, organizowanie się w grupy producentów (sieciowanie), co sprzyja kumulowaniu korzyści.

Rolnicy w łańcuchu żywnościowym 1.Jako nabywcy środków do produkcji rolnej rolnicy znajdują się na samych końcu łańcucha kształtującego ceny. 2.Sposoby wzmacniania pozycji rolników: organizowanie się w grupy producentów (sieciowanie), co daje możliwość uzyskiwania rabatów z tytułu zakupu dużych partii danego towaru, podpisywanie długoterminowych, elastycznych umów bezpośrednio z producentami środków do produkcji rolnej.

Parafrazując, sytuację rolników można porównać do zakutego w dyby człowieka, który praktycznie ma niewielkie szanse na uwolnienie się, czy też piłkarza będącego w „kleszczach”, wskutek znalezienia się pomiędzy dwoma zawodnikami przeciwnej drużyny. Utopijnym w aktualnych warunkach jest propozycja tworzenie klastrów, składających się z kilku segmentów, jak np.: wytwarzającego środki produkcji, produkującego surowce rolne, zakładów przetwórstwa rolno-spożywczego, sieci sprzedaży detalicznej oraz kanałów zbytu na eksport. Klastry bez pierwszego segmentu mogłoby przynieść wszystkim uczestnikom wymierne korzyści. Rolnicy w łańcuchu żywnościowym