Lubuska Regionalna Strategia Innowacji 2010-2015 Małgorzata Mizera - Wołowicz Departament Rozwoju Regionalnego i Współpracy Zagranicznej Urząd Marszałkowski.

Prezentacja na temat: "Lubuska Regionalna Strategia Innowacji 2010-2015 Małgorzata Mizera - Wołowicz Departament Rozwoju Regionalnego i Współpracy Zagranicznej Urząd Marszałkowski."— Zapis prezentacji:

1 Lubuska Regionalna Strategia Innowacji 2010-2015 Małgorzata Mizera - Wołowicz Departament Rozwoju Regionalnego i Współpracy Zagranicznej Urząd Marszałkowski Województwa Lubuskiego w Zielonej Górze

2 Lubuska Regionalna Strategia Innowacji (LRSI) 2010-2015, przyjęta uchwałą nr XLVI/444/2010 Sejmiku Województwa Lubuskiego z dnia 1 lutego 2010 r. Lubuska Regionalna Strategia Innowacji 2010-2015 11 kwietnia 2005 r. – przyjęcie uchwałą Sejmiku Województwa Lubuskiego pierwszej „Lubuskiej Regionalnej Strategii Innowacji”.  Po co nam RSI  Finansowanie RSI  Monitorowanie RSI

3 Cel strategiczny 1 Wzmocnienie potencjału edukacyjnego i naukowo – badawczego w regionie Cele operacyjne: 1.1. Rozwój oferty edukacyjnej i naukowo-badawczej poprzez wykorzystanie potencjału edukacyjnego, nauki i B+R, opracowanie zmian programów kształcenia w celu dostosowania ich do wymagań rozwoju innowacyjnej gospodarki oraz właściwe przygotowanie absolwentów do pracy zgodnie z oczekiwaniami partnerów gospodarczych. 1.2. Rozwój współpracy pomiędzy regionalnymi ośrodkami naukowymi poprzez realizowanie wspólnych działań oraz tworzenie właściwych warunków do rozwoju i innowacyjności lubuskiego środowiska naukowego. 1.3. Rozwój współpracy pomiędzy ośrodkami naukowymi z województwa lubuskiego a ośrodkami naukowymi w kraju i na świecie poprzez realizowanie wspólnych działań oraz tworzenie właściwych warunków do rozwoju i innowacyjności lubuskiego środowiska naukowego. 1.4. Rozwój współpracy regionalnych ośrodków naukowo-badawczych z przedsiębiorcami poprzez realizowanie wspólnych działań oraz utworzenie ośrodka pierwszego kontaktu dla przedsiębiorców. 1.5. Prowadzenie analiz sytuacji społeczno-gospodarczej oraz tendencji rozwojowych.

4 Najważniejsze działania zrealizowane w latach 2010 - 2015  Wzmocnienie potencjału edukacyjnego – np. nowe kierunki kształcenia na UZ, biotechnologia, medycyna, prawo, logistyka wraz z zapleczem dydaktycznym, projekty badawcze w zakresie astronomii i fizyki (UZ), kierunek zamawiany energetyka PWSZ w Sulechowie, Instytut Zarządzania i Inżynierii Rolnej (IZiIR) PWSZ w Sulechowie opracował program dydaktyczny dla ogrodnictwa, turystyki i kształcenia dla specjalności technologia żywienia, zajęcia dydaktyczne o charakterze projektowym w ramach współpracy z samorządem tj. przygotowanie do zawodu projektanta terenów zieleni, utworzenie laboratorium środowiskowe w PWSZ Gorzów Wlkp. dla kierunków technicznych, rozwój i modernizacja infrastruktury edukacyjnej, stypendia dla uczniów, studentów, doktorantów, wzrost znaczenia kształcenia zawodowego  Utworzenie Lubuskiej Sieci Innowacji 2015 – porozumienie ramowe o utworzeniu konsorcjum pomiędzy Gorzowskim Ośrodkiem Technologicznym, Parkiem Naukowo-Technologicznym, Lubuskim Ośrodkiem Innowacji i Wdrożeń Agrotechnicznych Sp. z o.o., Centrum Energetyki Odnawialnej Sp. z o.o. oraz Regionalnym Centrum Technologii i Wiedzy „Interior” Sp. z o.o.  Analizy społeczno-gospodarcze i trendów rozwojowych –, współpraca UMWL z US w Zielonej Górze, współpraca z Obserwatorium Rynku Pracy przy WUP, działalność LROT, projekt Lubuskie Centrum Innowacji  Wzmocnienie potencjału naukowo-badawczego – rozwój infrastruktury uczelni oraz centrów innowacji, realizacja projektów, np. Kreator Innowacyjności – projekt UZ w ramach Narodowego Centrum Badań i Rozwoju, Akcelerator Innowacji Parku Technologicznego Interior z Nowej Soli  Rozwój współpracy pomiędzy ośrodkami naukowymi z województwa lubuskiego a ośrodkami naukowymi w kraju i na świecie – projekty i prace badawcze lubuskich uczelni, CPTT UZ jest członkiem Konsorcjum Enterprise Europe Network West Poland, współpraca z ośrodkami naukowymi Polski zachodniej;  Rozwój współpracy regionalnych ośrodków naukowo-badawczych z przedsiębiorcami – projekty współfinansowane ze środków UE (PO IG 2007-2013, LRPO 2007 – 2013), Voucher na innowacje Najważniejsze działania 2010-2015 Cel strategiczny 1

5 Słabości (-)  mała liczba jednostek naukowych, brak placówek PAN = niższe wskaźniki innowacyjności, niż w regionach z silnymi ośrodkami naukowymi  niski poziom wydatków na działalność badawczo – rozwojową - w latach 2010-2014 najwięcej środków przeznaczono na prace w dziedzinie nauk inżynieryjnych i technicznych  mała liczba podmiotów prowadzących działalność B+R na 100 tys. podmiotów wpisanych do REGON  niskie nakłady wewnętrzne na B+R  niewielkie zatrudnienie w B+R w przeliczeniu na 1000 osób aktywnych zawodowo Potencjał  Uniwersytet Zielonogórski i inne uczelnie – nowe kierunki, projekty  Centra innowacji: Park Naukowo-Technologiczny Uniwersytetu Zielonogórskiego Sp. z o. o. (2014), Gorzowski Ośrodek Technologiczny Park Naukowo-Przemysłowy Sp. z o. o. – GOT (2013), Centrum Energetyki Odnawialnej Sp. z o.o. w Sulechowie – CEO (2012), Centrum Przedsiębiorczości i Transferu Technologii UZ - CPTT UZ (2011), Lubuski Ośrodek Innowacji i Wdrożeń Agrotechnicznych w Kalsku – LOIiWA (2010), Regionalne Centrum Technologii i Wiedzy Interior Sp. z o. o. w Nowej Soli (2010),  Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości UZ (2006),  Środki UE Cel strategiczny 1

6 Cel strategiczny 2 Rozwój systemu innowacji i nowoczesnej infrastruktury innowacyjnej w regionie Cele operacyjne: 2.1. Rozwój społeczeństwa informacyjnego w regionie. 2.2. Rozwój regionalnych instytucji wspierania i instrumentów finansowania innowacji poprzez rozbudowę infrastruktury sprzyjającej innowacji w regionie oraz wzbogacenie oferty finansowej wspierającej rozwój innowacyjności. 2.3. Promowanie dobrych praktyk regionu oraz tworzenie płaszczyzny kontaktów pomiędzy uczelniami, jednostkami B + R, przedsiębiorcami w regionie a partnerami w kraju i na świecie. 2.4. Zwiększanie dostępności komunikacyjnej regionu oraz otwarcie regionu na Europę poprzez rozwijanie innowacyjnych rozwiązań komunikacyjnych regionu. 2.5. Rozwijanie i promowanie nowoczesnej turystyki w regionie. 2.6. Dostosowanie oferty szkoleniowo – doradczej z zakresu innowacyjności dla potrzeb przedsiębiorców w regionie.

7 Najważniejsze działania zrealizowane w latach 2010 - 2015  Rozwój społeczeństwa informacyjnego – projekty w ramach LRPO 2007-2013 – informatyzacja administracji i zwiększenie dostępu do e-usług, Szerokopasmowe Lubuskie – budowa sieci szkieletowo – dystrybucyjnej na terenie białych plam w województwie lubuskim, Lubuska Sieć Teleradiologii  Rozwój infrastruktury przedsiębiorstw, centrów innowacji, lubuskich uczelni  Rozwój parków przemysłowych - Gorzowski Ośrodek Technologiczny: Rozbudowa Parku Przemysłowego o funkcje Centrum Transferu Technologii Środowiskowych, Rozbudowa Klubu Młodego Wynalazcy- Etap I i II - projekty w ramach LRPO 2007-2013, rozwój Parku Technologii i Logistyki Przemysłu INTERIOR w Nowej Soli, centra innowacji UZ oraz PWSZ Sulechów  Wsparcie finansowe lubuskich przedsiębiorców - instrumenty zwrotne i bezzwrotne dla MSP w ramach LRPO 2007- 2013 oraz PO IG 2007 -2013  Promowanie dobrych praktyk, budowanie sieci kontaktów (uczelnie-jednostki B+R-przedsiębiorcy) Centrum Przedsiębiorczości i Transferu Technologii Uniwersytetu Zielonogórskiego, Park Naukowo – Technologiczny Uniwersytetu Zielonogórskiego sp. z o.o., CEO oraz LOIiWA PWSZ w Sulechowie, Zachodnia Izba Przemysłowo-Handlowa, Organizacja Pracodawców Ziemi Lubuskiej, Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Mechaników Polskich Oddział Gorzów Wlkp., Regionalne Centrum Technologii i Wiedzy Interior, projekt LCI, projekt voucher na innowacje, Lubuska Sieć Innowacji  Poprawa infrastruktury komunikacyjnej: drogi wojewódzkie, modernizacja Regionalnego Portu Lotniczego Zielona Góra w Babimoście, lonie kolejowe i zakup taboru (LRPO 2007-2013 ), A2, S3, kolej (POIiŚ 2007-2013),  Rozwój i promocja nowoczesnej turystyki – „Lubuskie aktywne i turystyczne” – Lubuskie Centrum Winiarstwa w Zaborze, 10 przystani na Odrze i Warcie, Wrota Lubuskie, stworzenie Wojewódzkiego Systemu Ewidencji Szlaków Turystycznych – SESTI, Przygotowanie oferty kształcenia na kierunku turystyka i rekreacja w formie pakietowej PWSZ w Sulechowie  Projekty w ramach EFS 2007-2013 w zakresie wsparcia rozwoju nowoczesnej edukacji, kwalifikacji zawodowych i doradztwa dla przedsiębiorstw, wsparcia współpracy sfery nauki i przedsiębiorstw czy podniesienia atrakcyjności i jakości szkolnictwa zawodowego Najważniejsze działania 2010-2015 Cel strategiczny 2

8 Trendy rozwoju (+)  wzrost przedsiębiorstw korzystających z łączy szerokopasmowych - Lubuskie było w grupie 6 województw o najwyższej wartości tego wskaźnika  rozwój zaawansowanych instrumentów finansowanych dla przedsiębiorstw (zwrotnych)  promowanie dobrych praktyk na szczeblu europejskim – członkostwo CPTT UZ w Konsorcjum Enterprise Europe Network West Poland; członkostwo Województwa Lubuskiego w Europejskiej Sieci Współpracy Regionów w zakresie Badań i Innowacji ERRIN; program ERASMUS (szkoły wyższe, ZIPH); udział podmiotów otoczenia biznesu w targach, konferencjach, seminariach międzynarodowych Cel strategiczny 2 Potencjały  Dobrze rozwinięta infrastruktura komunikacyjna  Centra innowacji  Środki UE

9 Cel strategiczny 3 Wzrost przedsiębiorczości i konkurencyjności regionu Cele operacyjne: 3.1. Tworzenie korzystnych warunków do powstawania i rozwoju zaawansowanych technologii w regionie. 3.2. Rozwój wyspecjalizowanych instytucji wsparcia transferu technologii i rozwiązań innowacyjnych do praktyki gospodarczej. 3.3. Wspieranie działań w zakresie unowocześniania produktów i technologii. 3.4. Wzrost produkcji i znaczenia alternatywnych źródeł energii.

10 Najważniejsze działania zrealizowane w latach 2010 - 2015  rozwój lubuskich przedsiębiorstw - tworzenie obszarów aktywności gospodarczej, uzbrojenie terenów inwestycyjnych, modernizacja infrastruktury, zakup sprzętu, powstawanie nowych miejsc pracy, samozatrudnienie, nowoczesne centra innowacji  rozwój wyspecjalizowanych instytucji wsparcia transferu technologii (CPTT UZ, PN-T UZ, OPZL, ZIPH, GOT, CEO, LOIiWA, INTERIOR)  współpraca z przedsiębiorcami: LOIiWA – wdrożenie innowacji produktowych, procesowych i technologicznych, PT Interior – usługi laboratorium komory solnej, laboratorium metrologiczne, oferta GOT, CEO oraz PNT UZ  promocja lubuskich przedsiębiorców – COI oraz COIiE, OPZL, ZIPH, ARR  W ramach POIG 2007-2013 2013 w regionie zrealizowano i zakończono projekty na łączną kwotę ponad 1 miliarda zł w tym dofinansowanie z UE 476 mln zł.  W ramach LRPO 2007-2013, Priorytet II. zrealizowano i zakończono projekty na łączną kwotę ponad 1 miliarda zł, w tym dofinansowanie z UE 426 mln zł, Priorytet III. wsparcie inwestycji w odnawialne źródła energii, projekty na łączna kwotę prawie 231 mln zł, w tym dofinansowanie z UE 145 mln zł.  utworzenie Lubuskiego Klastra Energetyki Odnawialnej i Efektywności Energetycznej przy udziale Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Sulechowie  PNT UZ sp. z o.o. realizował projekt LUKON, który zakłada połączenie kilku zakładów (technologii), które ściśle ze sobą współpracują i Zawiązanie Lubuskiego Konsorcjum Innowacyjnych Technologii Energii Odnawialnych – realizatora projektu LUKON Najważniejsze działania 2010-2015 Cel strategiczny 3

11 Potencjały  Centra innowacji  Infrastruktura  Środki UE Wnioski Cel strategiczny 3 Słabości (-)  najmniejsza w kraju liczba wynalazków zgłoszonych w Urzędzie Patentowym i udzielonych patentów

12 Podstawowe dane o sytuacji gospodarczej LUBUSKIE  W latach 2010-2013 obserwowano pozytywne zmiany w zakresie podstawowej sytuacji gospodarczej województwa lubuskiego, wyrażone m.in. wzrostem produktu krajowego brutto w skali roku o od 3,8% w 2011 r. do 0,3% w 2013 r. (w cenach stałych). W 2014 r. PKB przeliczeniu na 1 mieszkańca wyniósł 35,8 tys. zł, co stanowiło 83,1% PKB na 1 mieszkańca w kraju. Szacuje się dalszy wzrost PKB w 2014 r. – o 4,9% w cenach bieżących, do poziomu 38366 mln zł, a w przeliczeniu na 1 mieszkańca do 37,6 tys. zł (tj. 84,1% PKB na 1 mieszkańca w kraju).  Od 2012 r. rośnie liczba podmiotów gospodarczych wpisanych do rejestru REGON. W 2014 r. na 1000 ludności przypadało 108 podmiotów (wobec 107 średnio w kraju).  W omawianym okresie korzystnie kształtowały się dane dotyczące produkcji sprzedanej przemysłu, która licząc w cenach stałych, po spadku w 2012 r. o 5,2%, w kolejnych latach wzrosła. W 2014 r. dynamika wzrostu produkcji sprzedanej przemysłu była znacznie wyższa niż w pozostałych województwach (wzrost o 14,3% wobec średniego wzrostu w kraju o 4,1%).  Zarówno dla województwa lubuskiego, jak i dla kraju przewiduje się niekorzystne zmiany demograficzne. Według najnowszej prognozy ludności, do 2050 r. liczba mieszkańców województwa lubuskiego zmniejszy się w relacji do 2013 r. o prawie 142,8 tys. osób, tj. o 14%.  Zmiany demograficzne implikują m.in. zmiany w zakresie edukacji. Zarówno w województwie, jak i w całym kraju, obserwuje się spadek liczby uczniów i szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Skutki niżu demograficznego odczuwają także szkoły wyższe w województwie lubuskim, w których w roku akademickim 2013/14 kształciło się o 10,7% studentów mniej niż w poprzednim roku i o ponad połowę mniej niż w roku 2005/06.

13 Źródło: Regional Innovation Scoreboard 2014, Komisja Europejska 2014. Województwo Lubuskie – innowator o skromnych wynikach i rosnącym potencjale innowacyjności LUBUSKIE W UE innowacyjność regionów liderzy innowacyjności (regional innovation leaders) 34 regiony regiony doganiające liderów (regional innovation followers) 57 regionów umiarkowani innowatorzy (regional moderate innovators) 68 regionów innowatorzy o skromnych wynikach (regional modest innovators) -31 regionów

14 Najbogatsze i najbiedniejsze regiony UE LUBUSKIE W UE Województwo lubuskie, podobnie jak większość polskich regionów, zostało zaliczone do grupy województw niskoinnowacyjnych (modest innovators). Tylko pięć województw: mazowieckie, podkarpackie, śląskie, małopolskie oraz dolnośląskie zaliczono do grupy umiarkowanych innowatorów. Należy podkreślić, że przeważająca większość regionów europejskich uzyskuje znacznie wyższe wyniki w zakresie innowacyjności niż regiony polskie, a od roku 2004 zmniejszyła się liczba regionów umiarkowanie innowacyjnych w Polsce (z 10 do 5). W tym okresie pozycja województwa lubuskiego pozostawała stabilna, każdorazowo lokując region w grupie niskoinnowacyjnej. Potencjał innowacyjny regionu uznano jednak za powoli rosnący. Do czynników, w ramach których Lubuskie osiągnęło dobre wyniki cząstkowe należą wydatki innowacyjne nie związane z działalnością B+R. Porównanie wyników z innymi regionami polskimi wskazuje na 4. pozycję w kraju, co należy uznać, za wynik bardzo dobry. Bardzo niskie wyniki osiągnięto natomiast w ramach wskaźników takich jak wydatki na działalność badawczo-rozwojową w sektorze publicznym (16pozycja wśród regionów polskich) i prywatnym (15 pozycja wśród regionów polskich). Bardzo słabe wyniki odnotowano także w grupie wskaźników obrazujących wyniki działalności innowacyjnej takich jak udział innowacyjnych MŚP w populacji małych i średnich przedsiębiorstw (13 pozycja wśród regionów polskich), udział innowacyjnych MŚP współpracujących w zakresie innowacji (13 pozycja wśród regionów polskich), zgłoszenia patentowe do Europejskiego Biura Patentowego na miliard PKB (12 pozycja wśród regionów polskich), udział MŚP wprowadzających innowacje produktowe lub procesowe (14 pozycja wśród regionów polskich) oraz marketingowe i organizacyjne (14 pozycja wśród regionów polskich) oraz udział przychodów ze sprzedaży produktów innowacyjnych w przedsiębiorstwach (11 pozycja wśród regionów polskich). Można więc stwierdzić, że sytuacja województwa lubuskiego, mierzona wskaźnikami innowacyjności na poziomie europejskim jest bardzo słaba i gorsza od innych regionów w kraju. Oznacza to konieczność podjęcia działań, w szczególności skierowanych bezpośrednio do przedsiębiorstw, które pozwolą przezwyciężyć bariery we wprowadzaniu innowacji.

15 Źródło: Innovation Union Scoreboard 2015, Komisja Europejska 2015 Polska 2015 - umiarkowany innowator LUBUSKIE W UE innowacyjność regionów

16 Program Rozwoju Innowacji Lubuska Regionalna Strategia Innowacji z końcem roku 2015 zakończyła swoją ważność Aby ją zastąpić opracowano Program Rozwoju Innowacji Województwa Lubuskiego przyjęty Uchwałą Zarządu Województwa Lubuskiego w lutym 2016 r. Program powstał w wyniku dwuletniego procesu rozpoczętego identyfikacją obszarów inteligentnej specjalizacji regionu w roku 2014 i kontynuowanego w ramach prac nad zapisami samego PRI w roku 2015 program jest dokumentem bardziej elastycznym, który można poddawać zmianom wynikającym z sytuacji społeczno-gospodarczej czy dynamicznego i oddolnego procesu przedsiębiorczego odkrywania; program zawiera zestaw konkretnych i adekwatnych narzędzi oraz zadań niezbędnych do realizacji inteligentnych specjalizacji regionu i realizuje przy tym najważniejsze cele rozwojowe regionu zapisane Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego; program posiada przypisane i wskazane źródła finansowania

17 Program Rozwoju Innowacji Cel główny: podniesienie innowacyjności regionu poprzez rozwój inteligentnych specjalizacji Cel operacyjny 1: Dostosowanie systemu edukacji do potrzeb rynku, szczególnie na kierunkach wpisujących się w inteligentne specjalizacje Cel operacyjny 2: Wzrost postaw proinnowacyjnych w przedsiębiorstwach Cel operacyjny 2: Wzrost postaw proinnowacyjnych w przedsiębiorstwach Cel operacyjny 3: Zwiększenie inwestycji w innowacje Cel operacyjny 3: Zwiększenie inwestycji w innowacje Działania strategiczne: 1. Poprawa dostępności wyposażenia technicznego niezbędnego do kształcenia zawodowego odpowiadającego potrzebom rynku 2. Wsparcie rozwoju kompetencji w zakresie postaw kreatywnych i innowacyjnych uczniów 3. Wsparcie współpracy przedsiębiorców i szkół (kształcenie dualne) 4. Wsparcie kształcenia ustawicznego odpowiadającego potrzebom rynku 5. Promowanie udziału przedsiębiorstw w programach stażowych Działania strategiczne: 1. Poprawa dostępności wyposażenia technicznego niezbędnego do kształcenia zawodowego odpowiadającego potrzebom rynku 2. Wsparcie rozwoju kompetencji w zakresie postaw kreatywnych i innowacyjnych uczniów 3. Wsparcie współpracy przedsiębiorców i szkół (kształcenie dualne) 4. Wsparcie kształcenia ustawicznego odpowiadającego potrzebom rynku 5. Promowanie udziału przedsiębiorstw w programach stażowych Działania strategiczne: 1. Tworzenie zachęt do zachowań innowacyjnych poprzez współfinansowanie prac B+R odpowiadającego potrzebom rynku 2. Wsparcie doradcze i szkoleniowe dla osób innowacyjnych 3. Rozwój narzędzi ukierunkowanych na pozyskiwanie doświadczeń (misje, wizyty studyjne, dobre praktyki) 4. Wsparcie wykorzystywania przez przedsiębiorstwa instrumentów ochrony własności intelektualnej 5. Kontynuacja procesu przedsiębiorczego odkrywania 6. Wzmocnienie współpracy międzybranżowej Działania strategiczne: 1. Tworzenie zachęt do zachowań innowacyjnych poprzez współfinansowanie prac B+R odpowiadającego potrzebom rynku 2. Wsparcie doradcze i szkoleniowe dla osób innowacyjnych 3. Rozwój narzędzi ukierunkowanych na pozyskiwanie doświadczeń (misje, wizyty studyjne, dobre praktyki) 4. Wsparcie wykorzystywania przez przedsiębiorstwa instrumentów ochrony własności intelektualnej 5. Kontynuacja procesu przedsiębiorczego odkrywania 6. Wzmocnienie współpracy międzybranżowej Działania strategiczne: 1. Premiowanie działań realizowanych w partnerstwie 2. Wsparcie inwestycji przedsiębiorstw w działalność innowacyjną 3. Rozwój działów B+R i laboratoriów w przedsiębiorstwach oraz ich doposażenie w specjalistyczny sprzęt i oprogramowanie projektowe 4. Uproszczenie procedur aplikowania o środki 5. Stosowanie systemu popytowego na badania realizowane przez sektor nauki Działania strategiczne: 1. Premiowanie działań realizowanych w partnerstwie 2. Wsparcie inwestycji przedsiębiorstw w działalność innowacyjną 3. Rozwój działów B+R i laboratoriów w przedsiębiorstwach oraz ich doposażenie w specjalistyczny sprzęt i oprogramowanie projektowe 4. Uproszczenie procedur aplikowania o środki 5. Stosowanie systemu popytowego na badania realizowane przez sektor nauki

18 Inteligentne specjalizacje województwa lubuskiego Program Rozwoju Innowacji Województwa Lubuskiego

19 Inteligentne specjalizacje województwa lubuskiego

20

21

22 ___________ Dziękuję za uwagę! www.lubuskie.pl obserwuj.lubuskie.pl