Udział ONZ w kształtowaniu mi ę dzynarodowego prawa ś rodowiska Cz ęść I Anna Przyborowska-Klimczak Międzynarodowe prawo środowiska

Pierwsze inicjatywy ONZ dotyczące ochrony środowiska Sprawy ochrony ś rodowiska podj ę to na forum ONZ i organizacji wyspecjalizowanych systemu ONZ (UNESCO, FAO, WHO) w latach sze ść dziesi ą tych XX wieku w ramach Pierwszej Dekady Rozwoju zainicjowanej w 1961 r. Dostrzegaj ą c ś cisłe zwi ą zki mi ę dzy działaniami na rzecz rozwoju i stanem ś rodowiska Rada Gospodarcza i Społeczna ONZ w rezolucji 1346 (XLV) uchwalonej w lipcu 1968 r. zwróciła si ę do Zgromadzenia Ogólnego ONZ o zorganizowanie ś wiatowej konferencji po ś wi ę conej problemom ś rodowiska człowieka. W tym samym roku Zgromadzenie Ogólne podczas 23. sesji zdecydowało o zwołaniu takiej konferencji w 1972 r. i wezwało Sekretarza Generalnego ONZ do przygotowania raportu na temat dotychczasowych działa ń na rzecz ś rodowiska i propozycji dotycz ą cych zorganizowania konferencji. W rezolucji 2398 (XXIII) Zgromadzenie Ogólne podkre ś liło, ż e dzi ę ki rozwojowi naukowemu i technologicznemu pojawiły si ę bezprecedensowe mo ż liwo ś ci zmian i kształtowania ś rodowiska człowieka zgodnie z jego potrzebami i aspiracjami, ale równocze ś nie rozwój ten stwarza powa ż ne zagro ż enia, gdy nie jest poddawany odpowiedniej kontroli. W dokumencie stwierdzono ponadto, ż e obserwowane pogarszanie si ę stanu ś rodowiska jest spowodowane takimi czynnikami jak: zanieczyszczenie powietrza i wody, erozja i inne formy niszczenia gleby, powstawanie du ż ej ilo ś ci odpadów, zwi ę kszanie si ę hałasu, uboczne skutki stosowania biocydów. Wszystkie te czynniki nasilaj ą si ę wskutek znacznego wzrostu liczby ludno ś ci i przyspieszonej urbanizacji. Maj ą one te ż negatywny wpływ na sytuacj ę człowieka, jego zdrowie, warunki ż ycia, godno ść oraz korzystanie z podstawowych praw człowieka, zarówno w pa ń stwach rozwijaj ą cych si ę jak i rozwini ę tych.

Pierwsze inicjatywy ONZ dotyczące ochrony środowiska Wa ż nym wydarzeniem w trakcie przygotowa ń do konferencji było ogłoszenie 26 maja 1969 r. przez ówczesnego Sekretarza Generalnego ONZ U Thanta raportu pt. Człowiek i jego ś rodowisko. Od tego wydarzenia rozpocz ą ł si ę bowiem okres trwałego zaanga ż owania ONZ w działania na rzecz ochrony ś rodowiska. Raport przygotowany na podstawie opinii i bada ń oraz informacji statystycznych przekazanych przez pa ń stwa zawierał ocen ę stanu ś rodowiska i wskazywał na najpowa ż niejsze zagro ż enia wyst ę puj ą ce w wymiarze lokalnym i krajowym, a tak ż e regionalnym i globalnym. Podkre ś lono w nim, ż e du ż a liczba i skala tych zagro ż e ń powinna skłania ć do okre ś lenia swoistej hierarchii ich wa ż no ś ci, a tak ż e ustalenia kolejno ś ci działa ń zmierzaj ą cych do zapobiegania im oraz ograniczania ich negatywnych nast ę pstw. Do najpowa ż niejszych zagro ż e ń zaliczono: zmniejszanie si ę powierzchni ziem uprawnych i terenów do gospodarczego wykorzystania, brak odpowiednich planów rozwoju obszarów miejskich, zanikanie niektórych gatunków ro ś lin i zwierz ą t, zanieczyszczenie ś rodowiska, zwłaszcza gleby, wód i powietrza. Zaznaczono, ż e sprawy ochrony ś rodowiska powinny by ć rozwi ą zywane przez pa ń stwa poprzez zawieranie porozumie ń mi ę dzynarodowych. Nawi ą zano te ż w raporcie do programu przyszłej konferencji ONZ dotycz ą cej ś rodowiska, proponuj ą c, by szczególn ą uwag ę w czasie obrad zwróci ć na problemy: korzystania z osiedli ludzkich i rozwoju przemysłu, racjonalnego korzystania z zasobów naturalnych, zapobiegania zanieczyszczaniu ś rodowiska oraz zachowania jego warto ś ci. Sprawy dotycz ą ce konferencji były te ż tematem kolejnych rezolucji Zgromadzenia Ogólnego: 2581(XXIV) z 15 grudnia 1969 r., 2657(XXV) z 7 grudnia 1970 r. i 2850(XXVI) z 20 grudnia 1971 r.

Konferencja sztokholmska w sprawie środowiska człowieka w 1972 r. Konferencja NZ w sprawie ś rodowiska człowieka została zorganizowana w dniach 5-16 czerwca 1972 r. w Sztokholmie. Uczestniczyli w niej przedstawiciele 113 pa ń stw, delegacje organizacji rz ą dowych i obserwatorzy z organizacji pozarz ą dowych. Podczas konferencji przyj ę to dwa wa ż ne dokumenty: Deklaracj ę zasad i Plan działania na rzecz ś rodowiska człowieka.

Konferencja sztokholmska w sprawie środowiska człowieka w 1972 r. Deklaracja składa si ę z preambuły uj ę tej w 7 punktach i 26 zasad. W preambule podkre ś lono potrzeb ę przyj ę cia wspólnej koncepcji i zasad, które stanowiłyby inspiracj ę i wskazywałyby kierunki działa ń zmierzaj ą cych do zachowania i poprawy stanu ś rodowiska człowieka. Stwierdzono, ż e ś rodowisko pozostaj ą ce w stanie naturalnym i przekształcone wskutek ludzkiej działalno ś ci człowieka wpływa na dobrobyt i korzystanie z podstawowych praw człowieka. Ochrona i ulepszanie ś rodowiska ma istotne znaczenie dla rozwoju gospodarczego na ś wiecie i powinno by ć traktowane jako obowi ą zek wszystkich rz ą dów. Szkody ś rodowiskowe maj ą bowiem niekorzystny wpływ na ś rodowisko pracy i zamieszkania człowieka oraz stan jego zdrowia. Zwrócono te ż uwag ę na sytuacj ę pa ń stw rozwijaj ą cych si ę, w których problemy ś rodowiskowe s ą ś ci ś le zwi ą zane z opó ź nieniami w ich rozwoju oraz zaznaczono, ż e post ę p społeczny, gospodarczy, naukowy i technologiczny zwi ę ksza mo ż liwo ś ci pozytywnego oddziaływania na ś rodowisko. Równocze ś nie podkre ś lono, ż e podejmuj ą c wszelkie działania nale ż y post ę powa ć rozwa ż nie, by nie powodowa ć powa ż nych i nieodwracalnych szkód w ś rodowisku, bowiem od jego stanu zale ż y ż ycie i dobrobyt na Ziemi. Ochrona ś rodowiska dla obecnych i przyszłych pokole ń jest celem całej ludzko ś ci, do osi ą gni ę cia którego powinny d ąż y ć poszczególne osoby, społeczno ś ci, przedsi ę biorstwa i instytucje na ró ż nych szczeblach działania. W ochron ę ś rodowiska powinny te ż zaanga ż owa ć si ę narody i organizacje mi ę dzynarodowe, zatem uczestnicy Konferencji wezwali wszystkich do współpracy na rzecz zachowania i poprawy stanu ś rodowiska.

Konferencja sztokholmska w sprawie środowiska człowieka w 1972 r. W Deklaracji sformułowano 26 zasad, które stanowi ą wytyczne działa ń na rzecz ś rodowiska. Podkre ś lono, ż e człowiek ma prawo do wolno ś ci, równo ś ci i do odpowiednich warunków ż ycia, ale ponosi te ż odpowiedzialno ść za ochron ę ś rodowiska. Wszystkie naturalne zasoby ziemi powinny by ć zachowywane dla dobra obecnych i przyszłych pokole ń. Nale ż y utrzymywa ć, przywraca ć i wzmacnia ć procesy odnawialno ś ci zasobów. Szczególne znaczenie ma te ż wła ś ciwe korzystanie i zachowanie przyrody pozostaj ą cej w stanie dzikim oraz uwzgl ę dnienie jej ochrony w planowaniu rozwoju gospodarczego. Nieodnawialne zasoby Ziemi powinny by ć wykorzystywane w sposób niedopuszczaj ą cy do ich szybkiego wyczerpywania. Nale ż y te ż zapobiega ć zanieczyszczaniu ś rodowiska l ą dowego i morskiego. Rozwój gospodarczy i społeczny powinien zmierza ć do poprawy jako ś ci ż ycia. W tym celu pa ń stwa rozwijaj ą ce si ę powinny uzyska ć znaczn ą pomoc finansow ą i technologiczn ą, a tak ż e wsparcie w zakresie stabilizacji cen i uzyskiwania odpowiednich przychodów ze sprzeda ż y surowców i towarów. Nale ż y zatem rozwija ć odpowiedni ą polityk ę w odniesieniu do ś rodowiska, tak ż e w ramach współpracy mi ę dzynarodowej, uwzgl ę dniaj ą c warunki i szczególne potrzeby pa ń stw rozwijaj ą cych si ę. Wskazano te ż na konieczno ść przyj ę cia zintegrowanego i skoordynowanego podej ś cia do rozwoju, by był on zgodny z potrzebami ochrony i ulepszania ś rodowiska. Istotnym instrumentem synchronizuj ą cym potrzeby rozwoju i ochrony ś rodowiska jest racjonalne planowanie, które powinno by ć tak ż e stosowane w odniesieniu do ludzkich osiedli i procesów urbanizacyjnych. Nale ż y te ż prowadzi ć wła ś ciw ą polityk ę demograficzn ą, nie naruszaj ą c praw człowieka i uwzgl ę dniaj ą c specyfik ę regionów.

Konferencja sztokholmska w sprawie środowiska człowieka w 1972 r. Funkcje w zakresie planowania, zarz ą dzania i kontrolowania zasobów ś rodowiska trzeba powierzy ć odpowiednim instytucjom pa ń stwowym. Zwrócono równie ż uwag ę na potrzeby wykorzystania nauki i post ę pu technologicznego w działaniach na rzecz ś rodowiska, a tak ż e na rol ę o ś wiaty i ś rodków masowego przekazu w upowszechnianiu informacji o ś rodowisku i wzmacnianiu ś wiadomo ś ci dotycz ą cej konieczno ś ci jego ochrony. Pa ń stwa powinny te ż współpracowa ć w zakresie wymiany informacji naukowych i przekazywania do ś wiadcze ń, uwzgl ę dniaj ą c sytuacj ę pa ń stw rozwijaj ą cych si ę. Podkre ś laj ą c suwerenne prawo pa ń stw do eksploatowania ich zasobów zaznaczono, ż e taka działalno ść nie powinna powodowa ć szkód w ś rodowisku innych pa ń stw lub obszarów poza granicami jurysdykcji pa ń stwowej. Wskazano równie ż na potrzeb ę rozwijania prawa mi ę dzynarodowego dotycz ą cego spraw ś rodowiska, bior ą c pod uwag ę krajowe systemy warto ś ci i standardy ich stosowania. W ramach współpracy mi ę dzynarodowej, realizowanej w drodze zawierania umów dwustronnych i wielostronnych, nale ż y kontrolowa ć, zapobiega ć, zmniejsza ć i eliminowa ć szkody ś rodowiskowe. Współpraca ta powinna by ć koordynowana przez organizacje mi ę dzynarodowe. Organy mi ę dzynarodowe powinny te ż chroni ć ś rodowisko człowieka przez negatywnymi skutkami broni nuklearnej i innych broni masowej zagłady.

Konferencja sztokholmska w sprawie środowiska człowieka w 1972 r. W drugim najwa ż niejszym dokumencie przyj ę tym podczas Konferencji sztokholmskiej – Planie działania okre ś lono mechanizmy współpracy na rzecz ochrony ś rodowiska w ramach ONZ i jej wyspecjalizowanych agencji. W Planie zawarto 109 zalece ń dotycz ą cych działa ń na płaszczy ź nie mi ę dzynarodowej, które uj ę to w pi ę ciu grupach tematycznych: 1) planowania i zarz ą dzania ludzkimi osiedlami, 2) ś rodowiskowych aspektów zarz ą dzania zasobami naturalnymi, 3) identyfikacji i kontroli zanieczyszcze ń maj ą cych rozlegle mi ę dzynarodowe znaczenie, 4) edukacyjnych, informacyjnych, społecznych i kulturalnych aspektów problematyki ś rodowiska, 5) relacji mi ę dzy sprawami rozwoju i ś rodowiska. Nale ż y podkre ś li ć, ż e zawarte w Planie działania szczegółowe zalecenia skierowano do organów i Sekretarza Generalnego ONZ, organizacji wyspecjalizowanych i regionalnych, a tak ż e rz ą dów pa ń stw członkowskich ONZ.

Program Narodów Zjednoczonych do spraw Środowiska – UNEP Istotnym efektem Konferencji sztokholmskiej było zainicjowanie w ramach ONZ procesu instytucjonalizacji działa ń na rzecz ochrony ś rodowiska. Na podstawie rezolucji ZO 2997(XXVII) z 15 grudnia 1972 r. utworzono Program Narodów Zjednoczonych do spraw Ś rodowiska (UNEP). Rozpocz ą ł on funkcjonowanie w styczniu 1973 r., a jego główn ą siedzib ę usytuowano w Nairobi (Kenia).

Program Narodów Zjednoczonych do spraw Środowiska – UNEP Do najwa ż niejszych celów Programu, który miał stanowi ć ś wiatowe forum debat i o ś rodek inicjowania działa ń na rzecz ś rodowiska, zaliczono: przyczynianie si ę do rozwoju i upowszechniania wiedzy niezb ę dnej do racjonalnego i zintegrowanego gospodarowania zasobami biosfery, promowanie stosowania metod planowania rozwoju zapewniaj ą cych osi ą ganie korzy ś ci gospodarczych bez powodowania szkód w ś rodowisku, wspieranie pa ń stw, przede wszystkim rozwijaj ą cych si ę, we wszelkich działaniach zmierzaj ą cych do ochrony i poprawy stanu ś rodowiska

Program Narodów Zjednoczonych do spraw Środowiska – UNEP Na podstawie rezolucji ZO 2997(XXVII) została te ż ustanowiona struktura organizacyjna UNEP, któr ą oparto na czterech filarach: Radzie Zarz ą dzaj ą cej UNEP, Radzie Koordynacyjnej Ś rodowiska, Sekretariacie oraz Funduszu na rzecz Ś rodowiska. Rada Zarz ą dzaj ą ca składała si ę z 58 pa ń stw wybieranych na czteroletni ą kadencj ę przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, z uwzgl ę dnieniem ustalonego podziału miejsc dla pa ń stw pi ę ciu geograficznych regionów. Podczas kilkudziesi ę ciu lat funkcjonowania Rady wprowadzano zmiany zmierzaj ą ce do wzmocnienia jej pozycji. Zgodnie z rezolucj ą Zgromadzenia Ogólnego 53/242 z 28 lipca 1999 roku ustalono, ż e corocznie z udziałem Rady Zarz ą dzaj ą cej b ę dzie odbywało si ę na szczeblu ministerialnym globalne forum ś rodowiskowe, organizowane naprzemiennie – w sekwencji dwuletniej – w terminach zwykłych sesji Rady lub jako jej sesja specjalna. Celem forum powinno by ć dokonywanie przegl ą du wa ż nych i wymagaj ą cych pilnych działa ń spraw dotycz ą cych ś rodowiska. Kolejna istotna zmiana dotycz ą ca Rady Zarz ą dzaj ą cej została przewidziana w rezolucji ZO 67/213. Postanowiono, ż e członkostwo w Radzie b ę dzie miało charakter uniwersalny, a pierwsza sesja o charakterze plenarnym odbyła si ę w lutym 2013 roku.

Program Narodów Zjednoczonych do spraw Środowiska – UNEP Drugim elementem struktury wewn ę trznej UNEP była Rada Koordynacyjna, która działała pocz ą tkowo w ramach Administracyjnego Komitetu Koordynacyjnego ONZ. Jej zadaniem było ułatwianie współdziałania licznych organów i agend realizuj ą cych ró ż ne programy dotycz ą ce ochrony ś rodowiska i przygotowywanie raportów. Ponadto utworzono Sekretariat jako stały organ o charakterze administracyjnym, kierowany przez Dyrektora Wykonawczego Programu, nominowanego przez Sekretarza Generalnego ONZ i wybieranego przez Zgromadzenie Ogólne ONZ na czteroletni ą kadencj ę.

Program Narodów Zjednoczonych do spraw Środowiska – UNEP Prowadzona od ponad pół wieku i stale poszerzana działalno ść UNEP wymagała ustanowienia wyspecjalizowanych organów oraz okre ś lenia najwa ż niejszych dziedzin i form ich aktywno ś ci. Oprócz Biura Wykonawczego i Sekretariatu Organów Zarz ą dzaj ą cych funkcjonuje obecnie pi ęć wydziałów: 1) komunikacji i publicznej informacji, 2) implementacji polityki ś rodowiskowej, 3) wczesnego ostrzegania i oceny stanu ś rodowiska, 4) technologii, przemysłu i gospodarki, 5) prawa i konwencji ś rodowiskowych. Ich działania koncentruj ą si ę wokół nast ę puj ą cych problemów: zmian klimatycznych, kl ę sk ż ywiołowych i konfliktów, zarz ą dzania ekosystemami, kierowania sprawami ś rodowiska, chemikaliów i odpadów, efektywnego korzystania z zasobów, zrównowa ż onej konsumpcji i produkcji, oraz dokonywania przegl ą dów ś rodowiskowych.

Program Narodów Zjednoczonych do spraw Środowiska – UNEP W celu zwi ę kszenia efektywno ś ci Programu na płaszczy ź nie regionalnej utworzono sze ść biur dla: Afryki (w Nairobi), Azji i Pacyfiku (w Bangkoku), Ameryki Łaci ń skiej i Karaibów (w Panamie), Ameryki Północnej (w Waszyngtonie), Zachodniej Azji (w Manamie – Bahrajn) i Europy (w Genewie). Ponadto ustanowiono: biuro ds. operacji i zbiorowych usług, biuro ds. ewaluacji, zespół strategii programowania i planowania, Agend ę Rozwoju po 2015 roku, a tak ż e sekretariaty wielu konwencji mi ę dzynarodowych z zakresu ochrony ś rodowiska. D ążą c do zapewnienia prawidłowej implementacji regionalnych konwencji morskich oraz przyj ę tych na ich podstawie planów działa ń w 1974 r. ustanowiono Program Mórz Regionalnych jako forum współpracy na rzecz ochrony i zrównowa ż onego rozwoju ś rodowiska morskiego i przybrze ż nego.

Program Narodów Zjednoczonych do spraw Środowiska – UNEP Istotne znaczenie dla funkcjonowania UNEP maj ą uregulowania finansowe. Ś rodki finansowe na jego działalno ść pochodz ą z trzech zasadniczych ź ródeł: 1) Funduszu na rzecz Ś rodowiska, 2) funduszu obejmuj ą cego wpłaty celowe, przeznaczone na realizacj ę konkretnych przedsi ę wzi ęć, 3) regularnego bud ż etu ONZ. Powinny one zapewni ć Programowi przewidywalne, stabilne i odpowiednie zasoby finansowe. Najwi ę cej ś rodków UNEP pochodzi z Funduszu na rzecz Ś rodowiska. W 2001 r. Rada Zarz ą dzaj ą ca UNEP opracowała Strategi ę Mobilizacji Zasobów i szacowan ą skal ę wpłat. Wpłaty pa ń stw członkowskich nie powinny by ć ni ż sze od kwot przewidzianych w tej skali, przy czym ustalono, ż e minimalna wpłata wynosi 0,001% bud ż etu Funduszu na rzecz Ś rodowiska, a maksymalna nie powinna przekroczy ć 22% tego bud ż etu (maksymalne wpłaty pa ń stw najsłabiej rozwini ę tych ustalono na poziomie 0,01%). Wpłaty celowe s ą dokonywane na fundusz powierniczy współpracy technicznej, a zgromadzone ś rodki przeznacza si ę głównie na wsparcie pa ń stw rozwijaj ą cych si ę, a tak ż e przekazuje si ę do ogólnego funduszu powierniczego. UNEP zarz ą dza te ż wpłatami dokonywanymi przez pa ń stwa-strony konwencji ś rodowiskowych, których sekretariaty nadzoruje. Wydatki administracyjne UNEP s ą pokrywane z regularnego bud ż etu ONZ.

Program Narodów Zjednoczonych do spraw Środowiska – UNEP W ramach UNEP opracowuje si ę i wdra ż a liczne programy dotycz ą ce ochrony ś rodowiska. Szczególne znaczenie przypisuje si ę inicjatywom dotycz ą cym monitoringu i oceny stanu ś rodowiska. Najwa ż niejszymi systemami gromadzenia i wymiany informacji na temat ś rodowiska s ą : Powszechny System Monitorowania Ś rodowiska (GEMS – Global Environmental Monitoring System), Powszechne i Regionalne Zintegrowane Centra Danych (GRID – Global and Regional Integrated Data Centres) oraz Projekt GEO (Global Environment Outlook).

Rozwój inicjatyw na rzecz środowiska po Konferencji sztokholmskiej Konferencja sztokholmska przyczyniła si ę do wzrostu zainteresowania społeczno ś ci mi ę dzynarodowej sprawami ś rodowiska, o czym ś wiadczyły liczne dokumenty przyjmowane na forum ró ż nych organów i agend ONZ oraz współpracuj ą cych z nimi instytucji. W 1980 r. została ogłoszona Ś wiatowa Strategia Ochrony Przyrody, przygotowana przez UNEP, Mi ę dzynarodow ą Uni ę Ochrony Przyrody (IUCN) i Ś wiatowy Fundusz na rzecz Przyrody (WWF). W Strategii podkre ś lono, ż e jej zasadniczym celem jest przyczynienie si ę do osi ą gni ę cia zrównowa ż onego rozwoju, przede wszystkim dzi ę ki zachowaniu ż ywych zasobów Ziemi. W działaniach zmierzaj ą cych do osi ą gni ę cia tego celu powinny by ć uwzgl ę dniane czynniki społeczne, gospodarcze i ekologiczne oraz stan zasobów ż ywych i nieo ż ywionych, a tak ż e korzy ś ci i ujemne skutki działa ń alternatywnych rozpatrywane w perspektywie krótko- i długoterminowej. W ramach wytycznych dotycz ą cych zrównowa ż onego u ż ytkowania ż ywych zasobów zalecono, by eksploatacj ę gatunków i ekosystemów prowadzi ć na poziomie umo ż liwiaj ą cym ich odtwarzanie i zachowanie ró ż norodno ś ci biologicznej, w sposób maksymalnie eliminuj ą cy przypadkowe pozyskiwanie okazów gatunków zagro ż onych. Zalecono równie ż działania na rzecz zachowania siedlisk dzikich zwierz ą t oraz pastwisk, regulowanie handlu dzikimi zwierz ę tami i ro ś linami oraz kontrolowanie gospodarowania surowcami drzewnymi.

Rozwój inicjatyw na rzecz środowiska po Konferencji sztokholmskiej W Strategii podkre ś lono, ż e wa ż n ą rol ę w ochronie przyrody odgrywaj ą uregulowania prawnomi ę dzynarodowe i przyjmowane na ich podstawie ś rodki implementacyjne. Istotne znaczenie ma te ż rozwijanie mi ę dzynarodowej współpracy w zakresie ochrony ż ywych zasobów dzielonych i wyst ę puj ą cych na obszarach niepodlegaj ą cych jurysdykcji pa ń stwowej. Pa ń stwa powinny dokonywa ć okresowych przegl ą dów stosowania konwencji dotycz ą cych ochrony i gospodarowania ż ywymi zasobami przyrody, a tak ż e wspólnie z organizacjami mi ę dzynarodowymi opracowywa ć nowe umowy mi ę dzynarodowe i uczestniczy ć w tworzeniu „mi ę kkiego” prawa ś rodowiska.

Rozwój inicjatyw na rzecz środowiska po Konferencji sztokholmskiej W 1982 r. na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ przyj ę to Ś wiatow ą Kart ę Przyrody. W preambule Karty stwierdzono, ż e ludzie s ą cz ęś ci ą przyrody, a ich ż ycie bezpo ś rednio zale ż y od prawidłowego funkcjonowania naturalnych systemów zaopatruj ą cych ich w energi ę i po ż ywienie. Nadmierna konsumpcja i niewła ś ciwe korzystanie z zasobów oraz brak odpowiedniego ładu ekonomicznego w stosunkach mi ę dzy pa ń stwami oraz narodami powoduje niszczenie ś rodowiska, dlatego człowiek powinien posi ąść wiedz ę i stosowa ć j ą w sposób zapewniaj ą cy zachowanie zasobów tak ż e dla nast ę pnych pokole ń. W cz ęś ci dyspozycyjnej Karty zawarto 24 zasady podzielone na trzy grupy: ogólne, funkcjonalne i implementacyjne. Do zasad o charakterze ogólnym, które sformułowano w formie obowi ą zków, zaliczono: 1) poszanowanie przyrody i nieosłabianie jej istotnych procesów, 2) zachowanie genetycznej zdolno ś ci ż ycia na Ziemi poprzez utrzymywanie populacji wszystkich gatunków na poziomie wystarczaj ą cym co najmniej do ich przetrwania i roztoczenie ochrony nad ich siedliskami, 3) stosowanie zasad zawartych w Karcie do wszystkich obszarów na Ziemi oraz zapewnienie szczególnej ochrony obszarom unikatowym, reprezentatywnym ekosystemom i siedliskom rzadkich lub zagro ż onych gatunków, 4) u ż ytkowanie ekosystemów i organizmów w sposób umo ż liwiaj ą cy utrzymanie ich optymalnej i trwałej produktywno ś ci, bez nara ż ania współistniej ą cych z nimi ekosystemów lub gatunków, 5) ochron ę przyrody przed zniszczeniami wojennymi lub działaniami o podobnych skutkach.

Rozwój inicjatyw na rzecz środowiska po Konferencji sztokholmskiej Reguły funkcjonalne sformułowano w postaci wytycznych, które nale ż y stosowa ć podejmuj ą c działalno ść gospodarcz ą. Zachowanie przyrody powinno stanowi ć integraln ą cz ęść planowania i podejmowania działa ń zmierzaj ą cych do społecznego i gospodarczego rozwoju. W procesach decyzyjnych dotycz ą cych wykorzystania ró ż nych obszarów nale ż y uwzgl ę dnia ć ich fizyczne warunki, produktywno ść i ró ż norodno ść biologiczn ą oraz naturalne pi ę kno. W ramach podejmowanej działalno ś ci trzeba zapewni ć wła ś ciwe i umiarkowane korzystanie z zasobów naturalnych, przeciwdziała ć wprowadzaniu zanieczyszcze ń do naturalnych systemów, zapobiega ć inwazjom szkodników i epidemiom chorób, a tak ż e naturalnym katastrofom oraz ogranicza ć ich negatywne skutki. W my ś l reguł implementacyjnych zasady Karty nale ż y stosowa ć w praktyce oraz wł ą cza ć do uregulowa ń mi ę dzynarodowych i krajowych. Trzeba te ż d ąż y ć do tworzenia funduszy, programów i struktur administracyjnych umo ż liwiaj ą cych zapewnienie wła ś ciwej ochrony zasobów przyrody oraz rozwijanie współpracy w tej dziedzinie. Ś wiatowa Karta Przyrody wprawdzie nie ma prawnie wi ążą cego charakteru, ale jest uznawana za jeden z najwa ż niejszych dokumentów w rozwoju mi ę dzynarodowego prawa ochrony ś rodowiska. Karta wraz z Deklaracj ą sztokholmsk ą i Ś wiatow ą Strategi ą Ochrony Przyrody tworz ą „mi ę dzynarodow ą konstytucj ę dla ś wiatowego ś rodowiska”.

Rozwój inicjatyw na rzecz środowiska po Konferencji sztokholmskiej W latach 80. minionego wieku przyj ę to te ż kolejny wa ż ny dokument dotycz ą cy ochrony ś rodowiska i rozwoju zatytułowany Nasza wspólna przyszło ść. Został on ogłoszony w 1987 r. przez Ś wiatow ą Komisj ę do Spraw Ś rodowiska i Rozwoju (World Commission on Environment and Development – WCED), kierowan ą wówczas przez Gro Harlem Brundtland, dlatego cz ę sto jest nazywany Raportem Brundtland. W Raporcie wyja ś niono poj ę cie zrównowa ż onego rozwoju, okre ś lono jego elementy, wskazano dziedziny i metody realizacji, opatruj ą c poszczególne cz ęś ci tytułami: Wspólne sprawy, Wspólne wyzwania, Wspólne wysiłki. Zgodnie z zawart ą w Raporcie definicj ą pod poj ę ciem zrównowa ż onego rozwoju nale ż y rozumie ć rozwój, który zaspokaja potrzeby obecnych pokole ń, bez nara ż ania mo ż liwo ś ci przyszłych pokole ń na zaspokojenie ich potrzeb. Podstawowymi elementami takiego rozwoju s ą : 1) mi ę dzypokoleniowa sprawiedliwo ść, 2) zrównowa ż one, umiarkowane wykorzystywanie zasobów, 3) wewn ą trzpokoleniowa sprawiedliwo ść, 4) zintegrowanie ochrony ś rodowiska i rozwoju. Zrównowa ż ony rozwój powinien by ć traktowany jako proces zmian, w ramach którego eksploatacja zasobów, ukierunkowanie inwestycji, orientacja post ę pu technologicznego i dostosowanie instytucjonalne zostały podporz ą dkowane zaspokajaniu obecnych i przyszłych potrzeb. Działaniom tym powinna towarzyszy ć odpowiednia wola polityczna. Przypomniano, ż e obecnie nie nale ż y zastanawia ć si ę nad celowo ś ci ą ochrony ś rodowiska – jest ona bowiem oczywista, lecz trzeba ustali ć za pomoc ą jakich metod i ś rodków mo ż na osi ą gn ąć najwi ę ksz ą skuteczno ść działa ń w tym zakresie.

Rozwój inicjatyw na rzecz środowiska po Konferencji sztokholmskiej W Raporcie starano si ę wykaza ć, ż e postaw ę konserwatorsk ą wobec ś rodowiska nale ż y zast ą pi ć nowym podej ś ciem opartym na „przewidywaniu i zapobieganiu”, bowiem zasadniczym celem zrównowa ż onego rozwoju jest dostrzeganie, ujawnianie i wykorzystywanie powi ą za ń mi ę dzy ś rodowiskiem a rozwojem. Działania nale ż y podejmowa ć „u ź ródeł” zagro ż e ń, prowadzi ć polityk ę podatkow ą promuj ą c ą przedsi ę wzi ę cia ochronne, przyj ąć odpowiednie uregulowania dotycz ą ce handlu zasobami przyrody oraz wła ś ciwie planowa ć zagospodarowanie przestrzenne. Raport WCED był wprawdzie dokumentem o charakterze politycznym, ale odegrał wa ż n ą rol ę w procesie kształtowania zasady zrównowa ż onego rozwoju, wskazuj ą c działania integruj ą ce rozwój gospodarczy i społeczny z ochron ą ś rodowiska.

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju Konferencja sztokholmska w 1972 r. zapocz ą tkowała cykl konferencji po ś wi ę conych sprawom ś rodowiska i zrównowa ż onego rozwoju. Pierwsza z nich, zorganizowana po 20 latach od Konferencji sztokholmskiej, odbyła si ę w Rio de Janeiro w dniach 3-14 czerwca 1992 r. W konferencji, której tematem było „ Ś rodowisko i rozwój”, wzi ę li udział przedstawiciele 179 pa ń stw, a tak ż e reprezentanci i obserwatorzy z wielu mi ę dzynarodowych organizacji rz ą dowych i pozarz ą dowych. Podczas obrad przyj ę to Deklaracj ę z Rio w sprawie ś rodowiska i rozwoju, Globalny Program Działa ń – Agend ę 21 oraz Deklaracj ę o ochronie lasów, a tak ż e otwarto do podpisu dwie konwencje: w sprawie zmian klimatu i o ró ż norodno ś ci biologicznej

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju W Deklaracji z Rio, której zamierzano nada ć tytuł „Karta Ziemi”, nawi ą zano w preambule do Deklaracji sztokholmskiej i wyra ż ono przekonanie, ż e w urzeczywistnianiu koncepcji zrównowa ż onego rozwoju istotn ą rol ę powinny odgrywa ć porozumienia mi ę dzynarodowe. Cz ęść dyspozycyjna Deklaracji składa si ę z 27 zasad, które zarówno potwierdzaj ą sformułowane ju ż reguły ochrony, jak te ż ustanawiaj ą nowe wytyczne i standardy działa ń, nieuwzgl ę dnione we wcze ś niejszych dokumentach mi ę dzynarodowych. W Deklaracji powołano si ę równie ż na ustalenia Raportu WCED i podkre ś lono, ż e koniecznym warunkiem zapewnienia zrównowa ż onego rozwoju jest traktowanie ochrony ś rodowiska jako integralnej cz ęś ci procesów rozwojowych. Wskazano tak ż e na istotne elementy zrównowa ż onego rozwoju: sprawiedliwe uwzgl ę dnianie ś rodowiskowych i rozwojowych potrzeb obecnych i przyszłych pokole ń, zmniejszanie ró ż nic w poziomie ż ycia ludzi na ś wiecie i d ąż enie do zaspokojenia ich potrzeb, współdziałanie w duchu ogólno ś wiatowego partnerstwa na rzecz zachowania i ochrony ekosystemu Ziemi oraz przywracania jego dobrego stanu i integralno ś ci, wyeliminowanie modeli produkcji i konsumpcji zakłócaj ą cych rozwój.

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju Deklaracja z Rio miała du ż y wpływ na kształtowanie si ę zwyczaju mi ę dzynarodowego i uregulowa ń traktatowych dotycz ą cych zrównowa ż onego rozwoju. Jej postanowienia zostały te ż skonkretyzowane w programie działa ń na rzecz ś rodowiska i rozwoju zawartym w Agendzie 21. Agenda 21 jest bardzo obszernym dokumentem, licz ą cym ponad 600 stron. Cało ść ustale ń uj ę to w czterech cz ęś ciach dotycz ą cych: 1) zagadnie ń społecznych i ekonomicznych, 2) ochrony i zarz ą dzania zasobami naturalnymi w celu zapewnienia zrównowa ż onego rozwoju, 3) wzmacniania roli głównych grup społecznych i organizacji, 4) ś rodków realizacji. W ramach ka ż dego z czterdziestu rozdziałów zastosowano jednakowy układ tre ś ci, na który składaj ą si ę : podstawy działania, jego cele, zalecenia dotycz ą ce ś rodków i metod działania oraz mo ż liwo ś ci realizacji, z uwzgl ę dnieniem kosztów i sposobów finansowania.

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju W Agendzie podkre ś lono, ż e w jej wdra ż aniu powinny uczestniczy ć pa ń stwa i organizacje mi ę dzynarodowe. Sprawy ochrony ś rodowiska i rozwoju nale ż y bowiem podejmowa ć w zintegrowany sposób na płaszczy ź nie krajowej, subregionalnej i regionalnej, a tak ż e ogólno ś wiatowej, zwłaszcza w ramach ONZ. Nowe zadania trzeba powierzy ć organom ONZ i funkcjonuj ą cych w jej ramach programom – UNEP i UNDP. Postanowiono te ż utworzy ć Komisj ę do spraw Zrównowa ż onego Rozwoju oraz sekretariat pomocniczy. Podkre ś lono potrzeb ę rozwijania mi ę dzynarodowego prawa ś rodowiska oraz wzmocnienia w przyjmowanych porozumieniach powi ą za ń mi ę dzy sprawami ś rodowiska a kwestiami społecznymi i gospodarczymi. Wskazano te ż na konieczno ść zwi ę kszenia efektywno ś ci uregulowa ń dotycz ą cych zrównowa ż anego rozwoju, m. in. poprzez: ustalenie trudno ś ci w zakresie implementacji porozumie ń ś rodowiskowych i sposobów ich przezwyci ęż ania, okre ś lenie priorytetów w zakresie działa ń prawotwórczych, eliminowanie sprzeczno ś ci mi ę dzy porozumieniami ekologicznymi a gospodarczymi, zwi ę kszanie skuteczno ś ci instytucji, mechanizmów i procedur przewidzianych w tych porozumieniach, dokonywanie okresowych przegl ą dów i ocen dotychczasowych działa ń implementacyjnych oraz tworzenie odpowiednich systemów sprawozdawczo ś ci dotycz ą cych wypełniania przez pa ń stwa zobowi ą za ń mi ę dzynarodowych. W procesie tworzenia prawa mi ę dzynarodowego w zakresie zrównowa ż onego rozwoju powinny uczestniczy ć wszystkie pa ń stwa, równie ż pa ń stwa rozwijaj ą ce si ę, a spory mi ę dzynarodowe w tej dziedzinie powinny by ć rozwi ą zywane ś rodkami pokojowymi, zgodnie z Kart ą NZ.

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju Nale ż y zauwa ż y ć, ż e zawarte w Agendzie wytyczne odnosz ą si ę zarówno do działa ń pa ń stw na płaszczy ź nie krajowej, jak te ż ró ż nych obszarów i form ich mi ę dzynarodowej współpracy. Wytyczne ró ż ni ą si ę stopniem szczegółowo ś ci uregulowa ń – niektóre z nich mog ą by ć stosowane bezpo ś rednio, inne wymagaj ą przyj ę cia odpowiednich aktów wykonawczych oraz wprowadzenia rozwi ą za ń instytucjonalnych i ustanowienia mechanizmów finansowych. Przyj ę ta w Rio de Janeiro Deklaracja o ochronie lasów jest dokumentem konkretyzuj ą cym postanowienia Agendy 21 w odniesieniu do zasobów le ś nych. Wprawdzie w podtytule Deklaracji zaznaczono, ż e zawarte w niej postanowienia nie maj ą charakteru prawnie wi ążą cego, ale jednocze ś nie podkre ś lono, ż e stanowi ona „ ś wiatowe porozumienie w zakresie zagospodarowania, ochrony i zrównowa ż onego rozwoju wszelkiego rodzaju lasów”. W my ś l Deklaracji korzystanie z zasobów i obszarów le ś nych powinno odbywa ć si ę w sposób zapewniaj ą cy ich zachowanie oraz zaspokojenie potrzeb społecznych, gospodarczych, ekologicznych, kulturalnych i duchowych obecnych i przyszłych pokole ń. Szczególn ą uwag ę pa ń stwa powinny zwróci ć na spełnianie przez lasy wielu istotnych funkcji takich jak: dostarczanie drewna i produktów drzewnych, ż ywno ś ci, paszy, opału oraz surowców do produkcji leków, zapewnianie miejsc pracy i warunków do wypoczynku, tworzenie ś rodowiska ż ycia zwierz ą t i ro ś lin, urozmaicanie krajobrazu, oddziaływanie na procesy gospodarowania wod ą i kształtowanie klimatu. Działania na rzecz lasów powinny zapewnia ć utrzymywanie zło ż onych i unikalnych procesów ekologicznych, prawidłowe gospodarowanie ich zasobami, zwi ę kszanie powierzchni obszarów le ś nych („zazielenianie ś wiata”) oraz ich wszechstronn ą ochron ę.

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju Podczas Konferencji otwarto te ż do podpisu dwie konwencje o charakterze ramowym, które zapocz ą tkowały praktyk ę przyjmowania w dziedzinie ochrony ś rodowiska umów mi ę dzynarodowych zawieraj ą cych ogólne uregulowania prawne, nast ę pnie uzupełnianych i modyfikowanych za pomoc ą protokołów i porozumie ń dodatkowych. Konwencja o ró ż norodno ś ci biologicznej z 5 czerwca 1992 r. została przyj ę ta w celu ochrony bioró ż norodno ś ci, umiarkowanego wykorzystywania jej elementów oraz sprawiedliwego i rzetelnego podziału korzy ś ci wynikaj ą cych z u ż ytkowana zasobów genetycznych. Zgodnie z postanowieniami Konwencji bioró ż norodno ść oznacza zró ż nicowanie wszystkich ż ywych organizmów wyst ę puj ą cych w l ą dowych, morskich i innych wodnych ekosystemach oraz w zespołach ekologicznych, których s ą cz ęś ci ą ; obejmuje zatem ró ż norodno ść w obr ę bie gatunku, pomi ę dzy gatunkami i ró ż norodno ść ekosystemów. W celu nadzorowania procesu implementacji Konwencji utworzono autonomiczny system organów, w skład którego wchodz ą : Konferencja Stron, Organ Pomocniczy do spraw Doradztwa Naukowego, Technicznego i Technologicznego oraz Sekretariat. Ustanowiono tak ż e mechanizm umo ż liwiaj ą cy pozyskiwanie ś rodków od pa ń stw rozwini ę tych i z innych ź ródeł oraz przekazywanie ich, na uzgodnionych warunkach, pa ń stwom rozwijaj ą cym si ę na działalno ść na rzecz ś rodowiska. Konwencja weszła w ż ycie 29 grudnia 1993 r., a jej stronami jest 195 pa ń stw i Unia Europejska.

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju Do Konwencji przyj ę to: Protokół Kartage ń ski o bezpiecze ń stwie biologicznym z 29 stycznia 2000 r., Protokół z Nagoi o dost ę pie do zasobów genetycznych oraz sprawiedliwym i równym podziale korzy ś ci wynikaj ą cych z wykorzystania tych zasobów z 29 pa ź dziernika 2010 r., Protokół uzupełniaj ą cy z Nagoi-Kuala Lumpur o odpowiedzialno ś ci i zado ść uczynieniu za szkody do Protokołu Kartage ń skiego o bezpiecze ń stwie biologicznym z 15 pa ź dziernika 2010 r.

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju Drug ą umow ą mi ę dzynarodow ą otwart ą do podpisu podczas Konferencji w Rio de Janeiro była Ramowa Konwencja NZ w sprawie zmian klimatu z 9 maja 1992 r.. Jako główny cel Konwencji wskazano doprowadzenie do ustabilizowania koncentracji gazów cieplarnianych w atmosferze na takim poziomie, który zapobiegałby niebezpiecznej ingerencji o charakterze antropogenicznym w system klimatyczny na ś wiecie. Pa ń stwa- strony zobowi ą zały si ę do ochrony tego systemu dla obecnych i przyszłych pokole ń oraz uwzgl ę dniania w podejmowanych działaniach specyficznych potrzeb i szczególnej sytuacji pa ń stw rozwijaj ą cych si ę. Pa ń stwa powinny podejmowa ć ś rodki zmierzaj ą ce do zapobiegania i minimalizowania przyczyn zmian klimatu i łagodzenia ich negatywnych skutków. Powinny te ż promowa ć zrównowa ż ony rozwój i współdziała ć na rzecz jego wdro ż enia. W Konwencji przewidziano ustanowienie Konferencji Stron, Sekretariatu, Pomocniczego Organu do spraw Doradztwa Naukowego i Technicznego oraz Pomocniczego Organu do spraw Wdra ż ania, a tak ż e utworzenie odpowiedniego mechanizmu finansowego. Do Konwencji przyj ę to Protokół z Kioto z 11 grudnia 1997 r.

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju Do cyklu konferencji po ś wi ę conych sprawom ś rodowiska, organizowanych pod auspicjami ONZ, nale ż y te ż zaliczy ć 19. specjaln ą sesj ę Zgromadzenia Ogólnego, która odbyła si ę w Nowym Jorku w dniach czerwca 1997 r., a okre ś lana była mianem „Szczytu Ziemi +5”. Podczas sesji dokonano przegl ą du i oceny procesu implementacji Agendy 21. Analizowano przyczyny niepowodze ń w jej wdra ż aniu i sposoby ich przezwyci ęż ania, podkre ś lano osi ą gni ę cia i mo ż liwo ś ci ich utrwalenia, dyskutowano na tematy niewystarczaj ą co zaprezentowane podczas Konferencji w Rio de Janeiro oraz ustalano priorytety działa ń na okres po 1997 r.

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju Najwa ż niejszym dokumentem przyj ę tym podczas sesji był Program na rzecz dalszej implementacji Agendy 21. Zaznaczono w nim, ż e Agenda pozostaje podstawowym programem działa ń na rzecz zrównowa ż onego rozwoju, a ich zasadniczym celem powinno by ć integrowanie czynników ś rodowiskowych, ekonomicznych i społecznych. Podsumowuj ą c pi ę cioletnie dokonania w tej dziedzinie stwierdzono, ż e niektóre pa ń stwa wprowadziły ju ż rozwi ą zania prawne i organizacyjne umo ż liwiaj ą ce wdra ż anie Agendy, jednak pa ń stwa rozwijaj ą ce si ę, a zwłaszcza najsłabiej rozwini ę te, potrzebuj ą pomocy mi ę dzynarodowej, by wypełnia ć zadania przewidziane dla nich w Agendzie. Do priorytetowych przedsi ę wzi ęć zaliczono: zachowanie zasobów genetycznych, gatunków i ekosystemów, wł ą czanie programów ochrony bioró ż norodno ś ci i zrównowa ż onego wykorzystania zasobów biologicznych do krajowych planów rozwoju, promowanie współpracy mi ę dzynarodowej oraz wspieranie działa ń pa ń stw rozwijaj ą cych si ę w tej dziedzinie. Podkre ś lono te ż istotne znaczenie rozwi ą za ń instytucjonalnych i mechanizmów finansowych oraz transferu technologii korzystnych dla ś rodowiska. Do czynników, które powinny by ć uwzgl ę dniane w implementacji Agendy, zaliczono rozwój nauki i edukacji, przyczynianie si ę do wzrostu ś wiadomo ś ci ekologicznej oraz zapewnienie szerokiej wymiany informacji. W ramach zada ń na płaszczy ź nie mi ę dzynarodowej zwrócono uwag ę na konieczno ść koordynowania działa ń ró ż nych organizacji mi ę dzynarodowych, wzmacnianie pozycji organów ONZ i instytucji współpracuj ą cych oraz sekretariatów konwencji mi ę dzynarodowych dotycz ą cych spraw ś rodowiska.

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju W 2000 r. odbył si ę Milenijny Szczyt ONZ z udziałem najwy ż szych przedstawicieli 189 pa ń stw, podczas którego Zgromadzenie Ogólne uchwaliło Deklaracj ę Milenijn ą odnosz ą c ą si ę w wielu postanowieniach do spraw ś rodowiska i rozwoju. W my ś l Deklaracji głównym wyzwaniem współczesno ś ci jest zapewnienie wszystkim mieszka ń com Ziemi korzy ś ci wynikaj ą cych z procesu globalizacji. Wskazuj ą c warto ś ci, które powinny kształtowa ć stosunki mi ę dzynarodowe w XXI wieku, oprócz wolno ś ci, równo ś ci, solidarno ś ci, tolerancji i wspólnie ponoszonej odpowiedzialno ś ci, wymieniono tak ż e poszanowanie ś rodowiska. Podkre ś lono, ż e nale ż y rozwa ż nie gospodarowa ć wszystkimi ż ywymi istotami i zasobami naturalnymi, gdy ż tylko wtedy „niezmierzone bogactwa, jakimi obdarowała nas natura mog ą by ć zachowane i przekazane naszym nast ę pcom” (pkt 6). W Deklaracji sformułowano Milenijne Cele Rozwoju obejmuj ą ce: 1) wyeliminowanie skrajnego ubóstwa i głodu, 2) zapewnienie powszechnego nauczania na poziomie podstawowym, 3) promowanie równo ś ci płci i awansu społecznego kobiet, 4) ograniczenie umieralno ś ci dzieci, 5) poprawienie opieki zdrowotnej nad matkami, 6) ograniczenie rozprzestrzeniania si ę HIV/AIDS, malarii i innych chorób, 7) stosowanie zrównowa ż onych metod gospodarowania zasobami naturalnymi, 8) stworzenie globalnego partnerskiego porozumienia na rzecz rozwoju. Realizacja tych celów powinna nast ą pi ć w 2015 r. Mimo znacznego stopnia ogólno ś ci postanowie ń, Deklaracja była dokumentem odzwierciedlaj ą cym d ąż enia społeczno ś ci mi ę dzynarodowej i prezentuj ą cym zało ż enia o charakterze prognostycznym. Nawi ą zywano do niej cz ę sto w ró ż nych dokumentach przyjmowanych na płaszczy ź nie mi ę dzynarodowej w obecnym stuleciu.

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju Kolejny Szczyt Ziemi zorganizowano w dniach 26 sierpnia – 4 wrze ś nia 2002 r. w Johannesburgu. Zgodnie z rezolucj ą Zgromadzenia Ogólnego ONZ 55/199 jego celem było dokonanie przegl ą du 10-letniego okresu wdra ż ania Agendy 21 i innych dokumentów Konferencji w Rio de Janeiro. W Szczycie uczestniczyli delegaci reprezentuj ą cy 193 pa ń stwa, a tak ż e przedstawiciele i obserwatorzy z wielu mi ę dzynarodowych organizacji rz ą dowych i pozarz ą dowych. Podobnie jak przed dziesi ę ciu laty w Rio de Janeiro, głównym tematem obrad były sprawy zrównowa ż onego rozwoju. Podczas jednego z posiedze ń plenarnych ówczesny Sekretarz Generalny ONZ Kofi Annan przedstawił now ą inicjatyw ę ONZ w zakresie działa ń na rzecz ś rodowiska okre ś lan ą skrótem WEHAB – od pierwszych liter angielskich wyrazów: water, energy, health, agriculture, biodiversity, wskazuj ą cych główne obszary aktywno ś ci. Głównymi dokumentami przyj ę tymi w Johannesburgu były: Deklaracja polityczna oraz Plan implementacji Ś wiatowego Szczytu w sprawie zrównowa ż onego rozwoju.

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju Deklaracja Polityczna z 2002 roku ró ż ni si ę od deklaracji przyj ę tych podczas konferencji w Sztokholmie i Rio de Janeiro. Nie zawiera bowiem zasad, lecz prezentuje wspólne stanowisko uczestników Szczytu dotycz ą ce wyzwa ń i perspektyw realizacji koncepcji zrównowa ż onego rozwoju. Wyra ż ono w niej wol ę umacniania trzech filarów tej koncepcji, które stanowi ą : rozwój gospodarczy, post ę p społeczny i ochrona ś rodowiska. Podkre ś lono, ż e działania na ich rzecz nale ż y podejmowa ć na płaszczyznach: powszechnej, regionalnej, krajowej i lokalnej. Wskazano te ż główne zagro ż enia dla ś rodowiska: utrat ę niektórych elementów bioró ż norodno ś ci, ubo ż enie łowisk, pustynnienie, zmiany klimatyczne, kl ę ski ż ywiołowe, zanieczyszczanie wód i powietrzna. Zaapelowano do społeczno ś ci mi ę dzynarodowej o wi ę ksze zaanga ż owanie we wdra ż aniu Agendy 21, zgodnie z przyj ę tym w Johannesburgu Planie implementacji.

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju W Planie tym w 170 punktach przedstawiono szeroki zestaw działa ń implementacyjnych na rzecz zrównowa ż onego rozwoju i terminy ich realizacji. Podkre ś lono, ż e wa ż n ą rol ę odrywaj ą prawidłowe procesy zarz ą dzania na poziomie krajowym i mi ę dzynarodowym, inicjatywy zmierzaj ą ce do wykorzenienia ubóstwa oraz wprowadzanie odpowiednich zmian w modelach produkcji i konsumpcji. Zwrócono te ż uwag ę na zintegrowane gospodarowanie zasobami naturalnymi na obszarach morskich i przybrze ż nych, ochron ę i rozwój obszarów górskich, wła ś ciwe wykorzystywanie i ochron ę terenów le ś nych, szczególne potrzeby małych wyspiarskich pa ń stw rozwijaj ą cych si ę, zapobieganie zanikaniu bioró ż norodno ś ci, zapewnienie wła ś ciwego dost ę pu i sprawiedliwego korzystania z zasobów genetycznych. W ramach instytucjonalizacji działa ń wskazano na konieczno ść wzmocnienia organów uczestnicz ą cych w realizacji koncepcji zrównowa ż onego rozwoju na poziomie mi ę dzynarodowym, regionalnym i krajowym, rol ę Zgromadzenia Ogólnego oraz Rady Gospodarczej i Społecznej ONZ, poszerzenie zakresu funkcji Komisji do spraw Zrównowa ż onego Rozwoju. Działalno ść tej Komisji powinna koncentrowa ć si ę na sprawach monitoringu stanu ś rodowiska oraz wymiany informacji, do ś wiadcze ń i najlepszych praktyk dotycz ą cych jego ochrony, inicjowaniu nowych przedsi ę wzi ęć uwzgl ę dniaj ą cych w wi ę kszym stopniu osi ą gni ę cia nauki i wspomaganie o ś wiaty, organizowaniu regularnych negocjacji mi ę dzynarodowych dotycz ą cych ró ż nych problemów zrównowa ż onego rozwoju.

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju Do konferencji podejmuj ą cych problemy ś rodowiska i rozwoju nale ż y te ż zaliczy ć specjalny Szczyt ONZ zorganizowany z okazji sze ść dziesi ą tej rocznicy utworzenia organizacji w dniach wrze ś nia 2005 r. W dokumencie przyj ę tym podczas tego Szczytu przypomniano zobowi ą zanie pa ń stw członkowskich ONZ do osi ą gania zrównowa ż onego rozwoju poprzez wprowadzanie w ż ycie zalece ń Agendy 21 i Planu Implementacji z Johannesburga W ś ród istotnych przesłanek urzeczywistniania zrównowa ż onego rozwoju wymieniono: eliminowanie ubóstwa, zmian ę nieprawidłowych wzorców produkcji i konsumpcji oraz ochron ę i odpowiednie gospodarowanie zasobami naturalnymi. Podkre ś lono znaczenie wypełniania przez pa ń stwa-strony zobowi ą za ń wynikaj ą cych z Konwencji w sprawie zmian klimatu i Protokołu z Kioto, a tak ż e innych konwencji ś rodowiskowych. W ramach współpracy mi ę dzynarodowej pa ń stwa powinny promowa ć innowacyjno ść oraz korzystanie z czystych technologii i energii, popiera ć transfer technologii do pa ń stw rozwijaj ą cych si ę oraz udziela ć im pomocy, zwłaszcza małym pa ń stwom wyspiarskim zagro ż onym skutkami zmian klimatycznych. Wskazano równie ż na potrzeb ę stosowania koncepcji zrównowa ż onego rozwoju wobec ludów tubylczych i ich wspólnot oraz poszanowania ich wiedzy, tradycyjnych praktyk i stylu ż ycia. Do działa ń, które powinny by ć podejmowane przez pa ń stwa i organizacje mi ę dzynarodowe, zaliczono: ustanowienie ś wiatowego systemu wczesnego ostrzegania o zagro ż eniach, przeciwdziałanie kl ę skom ż ywiołowym i redukowanie ich skutków, ochron ę i wła ś ciwe gospodarowanie zasobami wodnymi i wszystkimi rodzajami lasów, zapobieganie ska ż eniu ś rodowiska i zanieczyszczaniu wód morskich, podnoszenie poziomu ż ycia, zapewnienie bezpiecznego transportowania substancji radioaktywnych.

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju Nast ę pna ś wiatowa konferencja dotycz ą c ą spraw ś rodowiska i zrównowa ż onego rozwoju, okre ś lana jako Rio+20 lub Szczyt Ziemi 2012, odbyła si ę w Rio de Janeiro w dniach czerwca 2012 r. Została ona zorganizowana przez Departament Spraw Gospodarczych i Społecznych ONZ, a uczestniczyli w niej przedstawiciele 192 pa ń stw (w sesji plenarnej brało udział 57 głów pa ń stw i 31 szefów rz ą dów), reprezentanci mi ę dzynarodowych organizacji rz ą dowych, a tak ż e delegacje organizacji pozarz ą dowych oraz prywatnych kompanii i instytucji.

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju Debata podczas tego Szczytu dotyczyła przede wszystkim spraw zwi ą zanych z budowaniem „zielonej gospodarki” w celu realizacji zrównowa ż onego rozwoju i ograniczenia ubóstwa na ś wiecie oraz kwestii dotycz ą cych instytucjonalizacji i koordynacji globalnej współpracy na rzecz ś rodowiska i rozwoju, by doprowadzi ć do wi ę kszej harmonizacji i efektywno ś ci podejmowanych działa ń. Jako obszary priorytetowe dla społeczno ś ci mi ę dzynarodowej wskazano: miejsca pracy, energi ę, zrównowa ż ony rozwój miast, bezpiecze ń stwo ż ywno ś ciowe i zrównowa ż one rolnictwo, wod ę, ochron ę oceanów, reagowanie na katastrofy naturalne. Podczas Konferencji przyj ę to deklaracj ę pt. Przyszło ść jakiej chcemy (Future We Want), zło ż on ą z 283 punktów uj ę tych w sze ś ciu cz ęś ciach. Głównym przesłaniem tego dokumentu było potwierdzenie woli odnowienia zobowi ą za ń dotycz ą cych zrównowa ż onego rozwoju oraz realizacji idei zrównowa ż onej przyszło ś ci na płaszczy ź nie gospodarczej, społecznej i ś rodowiskowej.

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju Pierwsza cz ęść deklaracji dotyczy sprawy eliminacji ubóstwa, któr ą uznano za najwa ż niejsze wyzwanie globalnej gospodarki. Nawi ą zano te ż do Milenijnych Celów Rozwoju i podkre ś lono zaanga ż owanie na rzecz osi ą gania zrównowa ż onego rozwoju. W drugiej cz ęś ci odnosz ą cej si ę do politycznej odpowiedzialno ś ci wskazano na konieczno ść podejmowania spójnych działa ń w zakresie realizacji postanowie ń dokumentów przyj ę tych podczas kolejnych szczytów Ziemi, a tak ż e wł ą czenia w te działania organizacji publicznych i legislacyjnych, korporacji i innych interesariuszy. Trzecia cz ęść deklaracji została po ś wi ę cona sprawom „zielonej” gospodarki, której model i instrumenty realizacji powinny by ć ustalane przez poszczególne pa ń stwa, z uwzgl ę dnieniem ich narodowych priorytetów i specyficznych uwarunkowa ń. Tematem czwartej cz ęś ci s ą kwestie instytucjonalne zrównowa ż onego rozwoju. Zwrócono w niej uwag ę na konieczno ść wzmocnienia działa ń instytucjonalnych na płaszczy ź nie mi ę dzynarodowej, wł ą czenia w nie mi ę dzynarodowych instytucji finansowych, a tak ż e instytucji regionalnych, krajowych i lokalnych uczestnicz ą cych w ró ż nych przedsi ę wzi ę ciach na rzecz ś rodowiska i rozwoju. Cz ęść pi ą ta zawiera przegl ą d realizacji dotychczasowych postanowie ń ś wiatowych konferencji i zobowi ą zanie do osi ą gania wyznaczonych przez nie celów oraz formułowania nowych zada ń tylko w odniesieniu do obszarów priorytetowych – w sposób konkretny i zwi ę zły. Ostatnia cz ęść dotyczy realizacji podejmowanych zada ń na rzecz zrównowa ż onego rozwoju w kontek ś cie ich finansowania. Pa ń stwa wysoko rozwini ę te zadeklarowały przeznaczenie 0,7% PNB na oficjaln ą pomoc rozwojow ą dla krajów rozwijaj ą cych si ę.

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju Analiza dokumentu zatytułowanego Przyszło ść jakiej chcemy prowadzi do wniosku, ż e ustalenia ko ń cowe Szczytu w 2012 r. zdominowały deklaracje i zapewnienia o gotowo ś ci do podejmowania ró ż nych inicjatyw, a nie zobowi ą zania dotycz ą ce realizacji konkretnych działa ń. W ocenie konferencji podkre ś lano, ż e wyst ą piły znaczne dysproporcje mi ę dzy zwi ą zanymi z ni ą du ż ymi oczekiwaniami a skromnymi rezultatami, ale przyj ę ta deklaracja mo ż e by ć punktem wyj ś cia do intensyfikacji wysiłków skierowanych na osi ą ganie zrównowa ż onego rozwoju.

Konferencje ONZ dotyczące ochrony środowiska i rozwoju Ś wiatowe konferencje dotycz ą ce spraw ś rodowiska i rozwoju wyznaczały kolejne etapy aktywno ś ci ONZ w tej dziedzinie. Zarówno w fazie przygotowa ń do konferencji, jak te ż podczas ich trwania opinia publiczna uzyskiwała aktualne informacje na temat stanu ś rodowiska oraz obecnych i przyszłych zagro ż e ń. Dla pa ń stw i organizacji mi ę dzynarodowych konferencje te stanowiły inspiracj ę do podejmowania kolejnych działa ń harmonizuj ą cych ochron ę ś rodowiska z d ąż eniem do osi ą gania post ę pu gospodarczego i społecznego. Dokumenty przyjmowane podczas konferencji, w formie deklaracji i konwencji, ustanawiały mi ę dzynarodowe standardy i wzorce działa ń, wskazywały kierunki po żą danych zmian oraz pobudzały aktywno ść i zaanga ż owanie ró ż nych podmiotów w działania na rzecz zrównowa ż onego rozwoju.

Instytucjonalizacja działań na rzecz środowiska w ramach ONZ Szczyty Ziemi i ś wiatowe konferencje miały te ż istotny wpływ na tworzenie organów i instytucji mi ę dzynarodowych zaanga ż owanych w sprawy ochrony ś rodowiska w ramach ONZ. Oprócz UNEP istotn ą rol ę odegrała zwłaszcza Komisja Zrównowa ż onego Rozwoju. Została ona ustanowiona jako komisja funkcjonalna Rady Gospodarczej i Społecznej, na podstawie uchwały Rady 1993/207 z 12 lutego 1993 r.. Komisja była organem mi ę dzyrz ą dowym, a w jej skład wchodziły 53 pa ń stwa wybierane przez Rad ę na trzyletni ą kadencj ę. Komisja działała w trybie sesyjnym, odbywaj ą c corocznie dwu- lub trzytygodniow ą sesj ę. Funkcje Komisji zostały okre ś lone w rezolucji ZO z 47/191 z 22 grudnia 1992 r. Do jej głównych zada ń nale ż ało dokonywanie przegl ą du implementacji zalece ń przyj ę tych podczas Konferencji w Rio de Janeiro, a tak ż e popieranie dialogu i budowanie partnerstwa na rzecz zrównowa ż onego rozwoju z udziałem ró ż nych podmiotów wymienionych w Agendzie 21.

Instytucjonalizacja działań na rzecz środowiska w ramach ONZ Zgodnie z ustaleniami przyj ę tymi podczas Szczytu w Rio de Janeiro w 2012 r. postanowiono przekształci ć Komisj ę w polityczne forum wysokiego szczebla ds. zrównowa ż onego rozwoju. Inauguracyjne posiedzenie tego forum pod auspicjami Zgromadzenia Ogólnego ONZ odbyło si ę 24 wrze ś nia 2013 r. Natomiast pierwsze spotkanie forum pod auspicjami Rady Gospodarczej i Społecznej zorganizowano w dniach 30 czerwca – 9 lipca 2014 r.

Instytucjonalizacja działań na rzecz środowiska w ramach ONZ Proces instytucjonalizacji działa ń dotycz ą cych ochrony ś rodowiska w ramach ONZ obj ą ł tak ż e globaln ą polityk ę ONZ na rzecz lasów. Zgodnie z postanowieniami Deklaracji o lasach z 1992 r. oraz ustaleniami zawartymi w rozdziałach 11 i 12 Agendy 21 utworzono pocz ą tkowo Mi ę dzyrz ą dowy Panel do spraw Lasów ( ), a nast ę pnie Mi ę dzyrz ą dowe Forum do spraw Lasów ( ). W celu kontynuowania prac tych gremiów, na podstawie rezolucji 2000/35 Rady Gospodarczej i Społecznej z 18 pa ź dziernika 2000 r. ustanowiono – jako pomocniczy organ Rady – Forum NZ do spraw Lasów. W skład Forum wchodz ą wszystkie pa ń stwa członkowskie ONZ, a jego głównym celem jest wspieranie procesów zarz ą dzania, zachowania i zrównowa ż onego rozwoju wszystkich typów lasów i wzmacnianie długoterminowych politycznych uzgodnie ń w tej dziedzinie.

Instytucjonalizacja działań na rzecz środowiska w ramach ONZ W ś ród organów zajmuj ą cych si ę sprawami ś rodowiska w ramach ONZ nale ż y te ż wymieni ć Biuro NZ ds. Zmniejszania Ryzyka Zwi ą zanego z Kl ę skami Ż ywiołowymi. Jego mandat został okre ś lony w Mi ę dzynarodowej Strategii na rzecz zmniejszania ryzyka zwi ą zanego z kl ę skami ż ywiołowymi. Podczas konferencji dotycz ą cej tych problemów, która odbyła si ę w Sendai w Japonii w dniach marca 2015 r. przyj ę to dwa wa ż ne dokumenty dotycz ą ce ograniczenia ryzyka tego rodzaju katastrof. W Deklaracji politycznej z Sendai uczestnicy konferencji zobowi ą zali si ę do zwi ę kszenia wysiłków na rzecz ograniczenia ryzyka kl ę sk ż ywiołowych, a w Ramowym Programie Działa ń na lata w sprawie ograniczenia ryzyka kl ę sk ż ywiołowych wskazali główne cele, które nale ż y osi ą gn ąć podczas 15 lat: istotne zmniejszenie ś miertelno ś ci wskutek tych kl ę sk i liczby osób nimi dotkni ę tych, zmniejszenie strat gospodarczych w stosunku do ś wiatowego PKB, szkód infrastrukturalnych i zakłóce ń w dostawie podstawowych usług, w szczególno ś ci w zakresie opieki zdrowotnej i edukacji, zwi ę kszenie liczby pa ń stw posiadaj ą cych krajowe i lokalne strategie ograniczania ryzyka zwi ą zanego z katastrofami, zacie ś nianie współpracy mi ę dzynarodowej oraz zapewnienie lepszego dost ę pu do systemów wczesnego ostrzegania i informacji dotycz ą cych ryzyka zwi ą zanego z kl ę skami ż ywiołowymi

Instytucjonalizacja działań na rzecz środowiska w ramach ONZ Oprócz organów ONZ działaj ą cych na płaszczy ź nie powszechnej istotn ą rol ę w sprawach ochrony ś rodowiska odgrywaj ą tak ż e organy o charakterze regionalnym. Jako przykład mo ż na wskaza ć Europejsk ą Komisj ę Gospodarcz ą ONZ, która ma du ż e osi ą gni ę cia w przygotowywaniu tekstów konwencji dotycz ą cych kwestii ś rodowiskowych. Do tych konwencji nale ż y zaliczy ć : Konwencj ę genewsk ą w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległo ś ci z 13 listopada 1979 r., Konwencj ę z Espoo o ocenach oddziaływania na ś rodowisko w kontek ś cie transgranicznym z 25 lutego 1991 r., Konwencj ę helsi ń sk ą w sprawie transgranicznych skutków awarii przemysłowych z 17 marca 1992 r., Konwencj ę helsi ń sk ą o ochronie i u ż ytkowaniu cieków transgranicznych i jezior mi ę dzynarodowych z 17 marca 1992 r., Konwencj ę z Aarhus o dost ę pie do informacji, udziale społecze ń stwa w podejmowaniu decyzji oraz dost ę pie do sprawiedliwo ś ci w sprawach dotycz ą cych ś rodowiska z 25 czerwca 1998 r.

Uwagi końcowe Sprawy ochrony ś rodowiska i zrównowa ż onego rozwoju zajmuj ą wa ż ne miejsce w debacie na temat przyszło ś ci ONZ i jej reformy. W dyskusjach dotycz ą cych przeprowadzenia kompleksowej reformy w zakresie zarz ą dzania ś rodowiskiem na płaszczy ź nie mi ę dzynarodowej rozwa ż ana jest te ż kwestia utworzenia nowej organizacji – Ś wiatowej Organizacji Ś rodowiska lub wprowadzenia bardziej efektywnych mechanizmów umo ż liwiaj ą cych lepsz ą koordynacj ę działa ń. Wybór pierwszej koncepcji wymagałby rozwa ż enia charakteru nowej organizacji i okre ś lenia zakresu jej kompetencji. Pa ń stwa musiałyby zdecydowa ć, czy b ę dzie to organizacja stanowi ą ca forum debat ś rodowiskowych, czy organizacja o charakterze koordynacyjnym, niemaj ą ca uprawnie ń do podejmowania uchwał wi ążą cych, czy te ż organizacja wyposa ż ona w kompetencje władcze, obejmuj ą ce prawo do uchwalania wi ążą cych aktów prawnych i rozległe uprawnienia kontrolne. W wypadku wyboru wariantu zakładaj ą cego udoskonalenie istniej ą cego systemu instytucjonalnego nale ż ałoby rozwa ż y ć utworzenie wspólnych sekretariatów i organów wykonawczych dla konwencji zbli ż onych pod wzgl ę dem tematycznym, przyznanie kompleksowych kompetencji np. w zakresie regulowania sporów mi ę dzynarodowych lub oceny stanu ś rodowiska istniej ą cym organom odpowiednio – s ą dowym i monitoruj ą cym, roztoczenie kompleksowej ochrony nad okre ś lonymi rodzajowo zasobami i obiektami, ustanowienie prawnych i organizacyjnych ram współdziałania w odniesieniu do geograficznie wyodr ę bnionych obszarów.

Uwagi końcowe Najwa ż niejszym zadaniem, jakie powinna spełni ć Organizacja Narodów Zjednoczonych, jest skoncentrowanie wysiłków pa ń stw wokół realizacji konkretnych zada ń w zakresie ochrony ś rodowiska i zrównowa ż onego rozwoju. Organizacja powinna umocni ć swoj ą pozycj ę inicjatora i koordynatora działa ń, a tak ż e zapewni ć sobie mo ż liwo ś ci odgrywania wi ę kszej roli jako forum wypracowywania kompromisowych rozwi ą za ń oraz centrum przygotowywania umów mi ę dzynarodowych i innych instrumentów prawnych dotycz ą cych spraw ś rodowiska. Tym staraniom musi towarzyszy ć troska o zapewnienie finansowego i instytucjonalnego wsparcia dla podejmowanych przedsi ę wzi ęć. Ponadto trzeba te ż d ąż y ć do mo ż liwie najszerszego anga ż owania w działania na rzecz ś rodowiska nie tylko pa ń stw i organizacji mi ę dzynarodowych, ale te ż innych podmiotów: ludów tubylczych, ruchów ekologicznych, ró ż nych korporacji i stowarzysze ń, przedstawicieli biznesu i polityki, instytucji naukowych i o ś wiatowych, reprezentantów ś rodków przekazu.