AgroKonferencja 2009 „Europejskie Rolnictwo i Gospodarka Żywnościowa w Warunkach Światowego Kryzysu” Kraków, 15 maja 2009r.

Rolnictwo Unii Europejskiej wobec wyzwań reform i kryzysu dr hab. inż. Wiesław Musiał Rolnictwo Unii Europejskiej wobec wyzwań reform i kryzysu

Obecnie poza pojęciem wielofukcyjności wsi (multifunctionality of rural areas) funkcjonuje pojęcie wielofukcyjności rolnictwa (multifunctionality of agriculture) Zainteresowanie wielofunkcyjnością rolnictwa stymulowane było głównie dyskusją wokół ekonomicznych, społecznych i politycznych podstaw legitymizacji wspierania rolnictwa Także w rokowania UE z WTO zwrócono uwagę na pozaprodukcyjne, nierynkowe funkcje rolnictwa

Komercyjne funkcje rolnictwa w gospodarce narodowej

Pozakomercyjne funkcje rolnictwa w gospodarce narodowej

Funkcje zielone: współdziałanie w utrzymaniu obszarów chronionych; kształtowanie i ochrona krajobrazu naturalnego i kulturowego; racjonalna ekologicznie agrotechnika; zapewnienie dobrostanu zwierząt gospodarskich; podtrzymanie bioróżnorodności; wytworzenie energii z biomasy; poprawa obiegu materii i energii

Funkcje białe: zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego; zapewnienie różnorodności żywności; zapewnienie wysokiej jakości zdrowotnej żywności; wytwarzanie żywności funkcjonalnej; produkcja rolna na potrzeby medycyny

Funkcje żółte: utrzymanie spójności i żywotności obszarów wiejskich; podtrzymanie tożsamości wsi; ochrona tradycji i kultury ludowej; rozwój produkcji i usług bezpośrednio związanych z rolnictwem; podtrzymanie i rozwój infrastruktury gospodarczej na obszarach wiejskich

Funkcje błękitne: zarządzanie zasobami wodnymi; poprawa jakości wód; zapobieganie powodziom; wytwarzanie energii wodnej i wiatrowej Takie nowe postrzeganie funkcji rolnictwa jest warunkiem wyjściowym zrozumienia wielu kwestii WPR i dokonujących się reform

Cele prezentacji Wskazanie na istotne charakterystyki rolnictwa UE Wyzwania stojące przed rolnictwem UE wobec koniecznych reform Słabość i zróżnicowanie rolnictwa polskiego i konsekwencje stąd płynące Kryzys nadciąga: jaki kryzys – pierwsze symptomy

Stan i wyzwania stojące przed rolnictwem UE Reformy struktur, instytucji i polityki gospodarczej trwają nieustannie od utworzenia Wspólnot (i UE) Obecnie UE wydaje się ponownie wkraczać w etap intensywnych reform podejmowanych po przeglądzie WPR (Health Check of the CAP) Obszar UE jest wieloaspektowo wysoce zróżnicowany

PKB w krajach UE średnia =100

(saldo = transfery - wpłaty) Rozliczenia między budżetem unijnym a państwami członkowskimi w 2006 roku (saldo = transfery - wpłaty) Wyszczególnienie Mln euro Euro/mieszk. % Austria -379 -45,9 -0,18 Belgia 1469 139,8 0,38 Cypr 86 112,6 0,42 Czechy 295 28,7 0,29 Dania -691 -127,3 -018 Estonia 170 126,2 1,61 Finlandia -280 -53,2 -0,05 Francja -3140 -49,8 0,19 Grecja 5000 449,4 2,41 Hiszpania 3083 70,5 0,95 Holandia -3941 -241,3 -0,65 Irlandia 980 232,8 1,05 Litwa 566 166,3 2,04 Luksemburg 978 2084,1 3,15

(saldo = transfery - wpłaty) Rozliczenia między budżetem unijnym a państwami członkowskimi w 2006 roku (saldo = transfery - wpłaty) Wyszczególnienie Mln euro Euro/mieszk. % Łotwa 248 107,9 1,78 Malta 107 263,7 1,04 Niemcy - 8259 - 100,2 - 0,38 Polska 2859 74,9 0,69 Portugalia 2256 213,5 2,15 Słowacja 295 54,7 0,50 Słowenia 127 63,3 0,42 Szwecja - 1124 - 124,3 - 0,04 Węgry 1060 105,2 - 0,26 W. Brytania - 4086 - 67,7 - 0,22 Włochy - 2585 - 44,0 - 0,25

Wysokość dopłat bezpośrednich w stosunku do poziomu dochodu rolniczego

Koszt wytworzenia 1 euro produkcji w krajach UE w 2006 r. (wg FADN) produkcja opłacalna bez dopłat produkcja nieopłacalna bez dopłat

Rolnictwo to sektor w UE o wyjątkowo rozbudowanym protekcjonizmie dotyczy on sfer: produkcji (dopłaty obszarowe i ONW); obrotu (wspieranie grup producentów); inwestycji (modernizacja gospodarstw rolnych); kształtowania środowiska (zalesianie, programy rolnośrodowiskowe); przemian strukturalnych (renty strukturalne, wsparcie młodych rolników); przekształceń w urządzaniu wsi (scalanie ziem); rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich

Legitymizacja protekcjonizmu i potrzeba reform Od dawna a nawet od początku istnienia WPR jest krytykowana Krytyka ta obecnie nasila się jednak, nie zanosi się na jej likwidacje, a nawet radykalne ograniczenia

„W obecnej sytuacji nie ma żadnego powodu aby w sprawach WPR uczynić znaczący zwrot w lewo czy w prawo. …Rynek ma do spełnienia wielką rolę, ale pozostawiony samemu sobie nie zawsze zadba o nasz krajobraz i nie zaspokoi publicznych potrzeb… Jeżeli pozbawimy rolnictwo ochrony przed przypadkowymi kryzysami, podaż żywności będzie wystawiona na ryzyko.” (Fischer Boel 2008)

Czy polityka ta utrzymana jest głównie poprzez lobby farmerskie (np Czy polityka ta utrzymana jest głównie poprzez lobby farmerskie (np. francuskie)? Czy ma swoje uzasadnienie w wyraźnych celach społecznych? Czy obroni się ekonomicznie? To są główne pytania, wokół których toczą się od wielu lat, zażarte spory!

Ta polityka zdaniem ekonomistów liberalnych jest szkodliwa: Ekonomiści nie krytykują (szczególnie obecnie) istnienia tzw. polityki makroekonomicznej, a wiec potrzeby ograniczonego zakresu funkcjonowania tzw. sterowania o charakterze makroekonomicznym O wiele większe wątpliwości budzi polityka mikroekonomiczna w tym zwłaszcza sektorowa np. przemysłowa, rolna Ta polityka zdaniem ekonomistów liberalnych jest szkodliwa: zniekształca parametry rynkowe; działa szkodliwie na efektywność gospodarowania; umożliwia uzyskiwanie nieuzasadnionych korzyści przez niektóre grupy społeczne

Politykę sektorową UE wobec rolnictwa wyjaśnić można poprzez tzw Politykę sektorową UE wobec rolnictwa wyjaśnić można poprzez tzw. teorię wyboru publicznego (M. Buchanan, S. Coleman): człowiek (home ekonomicus) maksymalizuje swoje cele takie jak: użyteczność, satysfakcja, zysk; grupy interesów uruchamiają mechanizm pogoni za rentą; dążą do osiągnięcia renty politycznej (renty sztucznej) Teoria ta kwestionuje zasadność stosowania polityki protekcjonistycznej z racji nieodzownych tu strat ekonomicznych, strat społecznych, dodatkowych kosztów itd.

Politykę sektorową można interpretować także znacznie bardziej pozytywnie (dotyczy to także ekonomistów liberalnych) Uznają oni: zawodność rynku; potrzebę realizacji wartości, których nie realizuje rynek; potrzebę – nawet ograniczoną – kształtowaniem przyszłości (programowania) Można stwierdzić, że taka interpretacja jest bliższa politykom sprawującym realną władzę wobec rolnictwa (i wsi) w instytucjach UE.

Obecnie potrzeby wspierania rolnictwa i legitymizacji WPR uzasadnia się z następującymi przesłankami: bezpieczeństwem żywnościowym; bezpieczeństwem żywności; niestabilnością rynków (przesłanki przyrodnicze); globalnym zagrożeniem (politycznym, kryzysami); wielofunkcyjnością rolnictwa Kolejną kwestią związaną z legitymizacją WPR jest uzasadnianie zmian w zakresie wspierania finansowego wsi i rolnictwa

Czy ma to być finansowanie: wspólnotowe, czy renacjonalizacja? Za renacjonalizacją opowiadają się m.in. Wielka Brytania Obecna WPR to zubożenie społeczeństwa UE o 100 mld € (w latach 2007-2013) tj. dla przeciętnej rodziny koszt 950 € tylko 10% wsparcia cenowego trafia ostatecznie do rolników Stanowiska przeciwne francuskie (Hiszpania, Węgry, Polska …) Obecna WPR uwzględnia lepiej poza populacyjne funkcje rolnictwa; Lepiej uwzględnia kwestie bezpieczeństwa żywności; Wycenia korzyści i koszty WPR w sposób kompletny

Nowe wyzwania WPR na lata 2007 – 2013 – ustalenia w sprawie reform Zasoby ziemi pozostaną w rękach rolników lecz powinny być traktowane jako dobra mieszane: prywatno-publiczne Poza produkcją rolną ziemia będzie też traktowana jako źródło wartości: przyrodniczych; kulturowych; estetycznych; … ważnych dla całego społeczeństwa

Nowe wyzwania WPR na lata 2007 – 2013 – ustalenia w sprawie reform (2) Zwiększy się ilość ziemi rolniczej na obszarach chronionych, a stąd też powstają nowe obowiązki nakładane na rolników Konkluzje wynikające z Health Check of the CAP (maj 2008) są liczne i są już lub będą wdrażane w najbliższych latach

Nowe wyzwania WPR na lata 2007 – 2013 – ustalenia w sprawie reform (3) Ważniejsze z nich to: rozdzielenie płatności bezpośrednich od produkcji (decouping); powiązanie płatności z ochroną środowiska (cross compliance); zwiększenie znaczenia wspierania obszarów wiejskich w ramach WPR; podtrzymanie i uproszczenie systemu jednolitej płatności (SPS); przedłożenie płatności obszarowej SAPS do końca 2013 r.; zniesienie obowiązkowego odłogowania ziemi; zniesienie płatności do upraw energetycznych od 2010; uelastycznienie możliwości redystrybucji płatności bezpośrednich w danym kraju na inne potrzeby (10% np. ubezpieczenia itp.); ograniczanie funkcjonowania limitów produkcyjnych (kwoty mleczne); zniesienie interwencji na rynkach pszenicy trwałej, ryżu, żywca wieprzowego;

To nie jest rewolucja, a raczej korekta i dostosowanie do nowych warunków zewnętrznych i wewnętrznych dla Polski istotne jest m.in.: zmniejszenie dysproporcji w płatnościach bezpośrednich (+ 90 mln €); kontynuacja wsparcia dla producentów owoców miękkich; wchodzenie systemu cross-compliance odroczono do 2013; wzrost kwoty mlecznej w latach 2009-2013 o ok. 5,5%

Kryzys w rolnictwie – jaki kryzys Kryzys strukturalny rolnika polskiego Zróżnicowanie regionalne rolnictwa – czy w Polsce jest jedno rolnictwo? Rolnictwo w Polsce wykazuje dużą zmienność terytorialną a problemy jakimi żyją gospodarstwa podhalańskie, podrzeszowskie, czy świętokrzyskie w dużej mierze mogą być niezrozumiałe dla rolników pomorskich, sudeckich czy poznańskich. Obecne struktury rolne kształtowały się w procesie przemian historycznych, zaborów, zróżnicowanego prawa agrarnego, kolektywizacji i prywatyzacji W efekcie ukształtowały się różne mezoregiony w rolnictwie np. w zakresie struktury agrarnej: południowo-wschodni – rozdrobniony; centralny (z rozszerzeniem północnym i południowym); ziem zachodnich i północnych (dużych gospodarstw)

Średnia wielkość gospodarstw rolnych* w 2008 r. wg województw Kryzys strukturalny rolnika polskiego Średnia wielkość gospodarstw rolnych* w 2008 r. wg województw *) objętych dopłatami ARiMR w ha gruntów rolnych

Kryzys strukturalny rolnika polskiego Potencjał produkcyjny gospodarstw indywidualnych [%] wg województw (średnia dla Polski = 100) Źródło: Wieś Jutra 6(95) 2006

Pracujący w rolnictwie [osób/100 ha UR] wg województw Kryzys strukturalny rolnika polskiego Pracujący w rolnictwie [osób/100 ha UR] wg województw Źródło: Wieś Jutra 6(95) 2006

Kryzys strukturalny rolnika polskiego Relacja rzeczywistej produkcji roślinnej wyrażonej w jednostkach zbożowych (lata 2003-2005) do realnie możliwej do uzyskania w województwach [%] Źródło: Wieś Jutra 6(95) 2006

Kryzys strukturalny rolnika polskiego Następuje nasilenie zjawisk recesywnych w rolnictwie (upadłościowych i pochodnych) w szczególny sposób dotyczy to gospodarstw geograficznej Małopolski Cechy upadłości rolnictwa lub jego recesywny charakter potwierdzają m.in. takie symptomy jak: nasilone odłogowanie i ugorowanie ziemi (nawet do 30% UR); bardzo istotna redukcja stanu pogłowia inwentarza żywego; malejące znaczenie rolnictwa w ekonomii wsi; spadające zainteresowanie produkcją rolną; szybka dekapitalizacja majątku produkcyjnego (budynków, ciągników, maszyn); podtrzymywane jest pokoleniowe dziedziczenie ziemi, ale nie tradycji i zawodu rolnika

Kryzys strukturalny rolnika polskiego Wynika to zapewne także z procesów dostosowawczych do gospodarki rynkowej i nowej rzeczywistości ekonomicznej Jednak duże tempo i skala tego zjawiska świadczy, że mamy do czynienia z dwoma nowymi zjawiskami tj.: postępującej dezagraryzacji wsi (odrolniczenia); narastającemu upadaniu gospodarstw rodzinnych

Kryzys strukturalny rolnika polskiego Gospodarstw ocenianych jako: rozwojowe (zwiększają majątek produkcyjny, prowadzących racjonalną produkcję, mających następcę …) jest w Małopolsce tylko ok. 13% (niektórzy twierdzą, że to i tak jest ocena optymistyczna) Gospodarstw ocenianych jako potencjalnie rozwojowe (które jeszcze są zainteresowane produkcją, mają znaczny potencjał produkcyjny …) jest ok. 21% Około 60-65% gospodarstw rolnych jest obecnie w różnej fazie defensywnej w zakresie rozwoju, a nawet w upadku Decydującą cechą rolnictwa polskiego jest rozdrobnienie agrarne i stagnacja struktur rolnych

Kryzys strukturalny rolnika polskiego Użytki rolne w przedsiębiorstwach (gospodarstwach > 40 ESU) w Polsce i wybranych krajach UE w 2005 r. (w %) Kraj W tym wg grup Ogółem > 40 ESU 40-100 100-250 >250 Polska 18,5 6,7 4,6 7,2 Dania 77,8 18,7 32,6 26,5 Niemcy 77,7 26,2 23,3 28,2 Francja 76,7 40,5 30,4 5,8 Czechy 84,3 9,3 13,1 61,9 Słowacja 85,4 11,1 19,4 54,9

Udział gospodarstw w przedziale 1-5 ha wg województw Kryzys strukturalny rolnika polskiego Udział gospodarstw w przedziale 1-5 ha wg województw klin małopolski Źródło: Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich. Warszawa 2008

Kryzys strukturalny rolnika polskiego Przykładowo na obszarze całych Karpat Polskich, na którym jest ok. 340 tys. gospodarstw, udział gospodarstw, które w obecnych realiach można uznać jako towarowe a więc powyżej: 10 ha  1,51% 20 ha  0,47% 50 ha  0,03% są gminy w których nie ma ani jednego gospodarstwa o powierzchni użytków rolnych powyżej 20 ha

Kryzys wynikający z cyklu koniunkturalnego Symptomy recesji w rolnictwie: pierwsze oznaki spadku popytu na rynku m.in. zbóż i owoców; spadek cen skupu mleka i produktów mlecznych; spadek eksportu produktów rolno-spożywczych; spadek zużycia nawozów sztucznych i innych środków plonotwórczych; wzrost zasobów nadwyżkowej siły roboczej w gospodarstwach rolnych; pogorszenie relacji ekonomicznych nakład: produkt (dalsze rozwieranie nożyc cenowych); pogorszenie nastrojów inwestycyjnych w gospodarce żywnościowej

Kryzys wynikający z cyklu koniunkturalnego Działania antykryzysowe: uruchomienie wszystkich działań zawartych w PROW; obniżenie oprocentowania kredytów preferencyjnych (z 3,5% do 2%); zwiększenie dostępu do gwarancji i poręczeń kredytowych; intensyfikacja działań promocyjnych na rzecz eksportu; wsparcie eksportu poręczeniami i gwarancjami Skarbu Państwa; wsparcie systemu bankowego uczestniczącego w systemie poręczeń i gwarancji dla gospodarki żywnościowej oraz MŚP; wsparcie rozwoju odnawialnych źródeł energii w tym biogazu pochodzenia rolniczego; wsparcie spółdzielczości rolniczej i organizacji producentów rolnych; …

Kryzys wynikający z cyklu koniunkturalnego Propozycje działań antykryzysowych w rolnictwie zaproponowane przez Unię Europejską

Podsumowanie Stanowisko polskie wobec reform WPR (także po roku 2013) prezentowane przez MRiRW: Pozostawić politykę wspólnotową zarówno w zakresie instrumentów jak też i budżetu (państwa nie mogą konkurować między sobą o wysokość subsydiów dla sektora rolnego i wsi) Uwolnić WPR od anachronizmów tj. m.in. nie wyrównywać stawki wsparcia w skali UE, nie faworyzować produkcji intensywnej Powinna być polityką możliwie prostą i stabilną – eliminować wielość rozwiązań w zakresie np. ONW, dopłat (niemal każde państwo stosuje inną WPR) Powinna wzmacniać spójność i solidarność w ramach UE – zachować wspólny rynek, solidarne wzmocnienie krajów słabych spójność ekonomiczną regionów Dla realizacji nakreślonych celów i skuteczności reform niezbędna jest ciągła debata publiczna i polityczna w ramach UE dotycząca nie tylko problemów wsi rolnictwa

Konkurencyjność Polskiego Sektora Rolno – Spożywczego Dariusz Winek Konkurencyjność Polskiego Sektora Rolno – Spożywczego

Podejścia do pojęcia konkurencyjności Konspekt prezentacji Podejścia do pojęcia konkurencyjności Czynniki kształtujące konkurencyjność Analiza kosztów czynników produkcji kształtujących konkurencyjność: ziemia praca kapitał Ujawnione przewagi komparatywne znaczenie kursu walutowego ujawnione przewagi komparatywne a pracochłonność Udziały w rynku krajowym Wnioski

Podejścia do pojęcia konkurencyjności Podejście Makro Mikro Handel zagraniczny Pojęcie konkurencyjności Konkurencyjność jako posiadanie większej zdolności do rozwoju. Konkurencyjność jako zdolność do konkurowania Konkurencyjność jako pozycja w międzynarodowej wymianie handlowej (bilans handlowy, specjalizacja). Miary Wskaźnik ogólnego rozwoju sektora, na tle całej gospodarki. Wskaźnik ogólnego rozwoju sektora, na tle zmian w analogicznych sektorach innych państw. Pokrycie konsumpcji krajową produkcją Zmiany w wielkości i strukturze czynników produkcji. Wskaźniki efektywności wykorzystania czynników produkcji. Miary zyskowności. Miary zmian instytucjonalnych określających swobodę alokacji czynników produkcji. Miary międzynarodowej pozycji konkurencyjnej (np. RCA). Miary zmian instytucjonalnych określających swobodę wymiany handlowej.

Czynniki kształtujące konkurencyjność Konkurencyjność polskiego sektora rolno-spożywczego uwarunkowana jest dwiema grupami czynników Instytucjonalne Rynkowe Regulacje w zakresie wymiany handlowej jednolity rynek UE; bariery taryfowe i pozataryfowe w handlu z państwami trzecimi Wspólna Polityka Rolna wyrównywanie warunków konkurencji na jednolitym rynku UE; wsparcie cen surowców rolnych i dochodów rolniczych; wsparcie eksportu wybranych surowców rolnych Polityka fiskalna i monetarna Promocja produktów rolno-spożywczych przez poszczególne państwa Koszty czynników produkcji Wydajność czynników produkcji Płynny kurs walutowy Zasięg geograficzny i stopień integracji łańcucha produkcji i dystrybucji żywności Stopień koncentracji produkcji (efekty skali produkcji)

Koszty czynników produkcji - ziemia Przeciętne ceny gruntów ornych w Polsce kształtują się znacznie poniżej cen takich krajów jak Wielka Brytania czy Holandia, jednocześnie znacznie powyżej cen notowanych m.in. w Czechach i na Węgrzech. Analizując ceny gruntów rolnych w Polsce na tle krajów UE należy uwzględnić różnice pomiędzy warunkami klimatycznymi, uwarunkowaniami glebowymi oraz kierunkach produkcji. W 2008r. ceny ziemi w Polsce osiągnęły średni poziom równy: - Rynek prywatny: 3 998 - Zasoby WRSP: 3 257 (wyliczone po kursie EUR/ PLN= 3,85) Źródło: IERiGŻ; Opracowanie BGŻ

Koszty czynników produkcji – ziemia (2) Wydajność produkcji w rolnictwie Średnio 2005-2007 Polska UE-27 UE=100% Pszenica (t/ha) 3,7 5,3 70% Jabłka (t/ha) 10,8 19,6 55% Cebula (t/ha) 19,8 27,6 72% Mleko (l/krowę) 4100 6150 67% Trzoda chlewna (ton żywca/lochę) 1,17 1,53 76% Roczny przychód wobec kosztu zakupu ziemi (bez uwzględnienia przychodów z płatności bezpośrednich)

Koszty czynników produkcji - praca (1) Wydajność pracy, PKB PPS/os. zatrudniona (UE-27=100) 2002 2004 2006 Miesięczne koszty pracy na osobę pełnozatrudnioną w przemyśle przetwórczym (EUR) Polska 681,7 607,3 785,0 UE-10 678,9 685,2 840,1 UE-15 3 351,2 3 670,0 3 718,4 Miesięczne koszty pracy w przemyśle przetwórczym (UE-27=100) 24 21 27 23 29 120 124 130 UE-27 100 Dynamika wzrostu kosztów pracy w EUR w przemyśle przetwórczym (2002-2006) 15% 24% 11% Źródło: EUROSTAT; Opracowanie BGŻ

Koszty czynników produkcji - praca (2) Średnioroczna stopu wzrostu (CAGR) Koszty wynagrodzeń w stosunku do produkcji sprzedanej przemysłu przetwórczego

Koszty czynników produkcji - kapitał W Polsce koszt pozyskania kapitału jest relatywnie wyższy niż w krajach strefy euro, co wynika zarówno z wyższych stóp procentowych banku centralnego, jak też i wyższych marż na kredytach ROE w sektorze spożywczym w latach 2002-2004 wyniosło 8,62%; 2005-2008 – 10,44%; ROA odpowiednio 4,73% i 6,88% Po rozszerzeniu UE wzrosła rentowność kapitału, spadły koszty odsetkowe, co spowodowało wzrost zainteresowania inwestycjami w przetwórstwo rolno-spożywcze Źródło: NBP, ECB; Opracowanie BGŻ

Ujawnione przewagi komparatywne Wskaźnik relatywnej przewagi w handlu dla polskiego sektora rolno-spożywczego, zarówno przed wejściem do UE, jak i po, utrzymywał się powyżej 0. Oznacza to, iż Polska posiada ujawnione przewagi komparatywne w handlu rolno-spożywczym w stosunku do pozostałych państw członkowskich UE, zarówno na rynku wspólnotowym, jak i światowym. Po włączeniu Polski do jednolitego rynku UE nastąpiło przesunięcie strumieni w handlu z państw pozaunijnych do krajów członkowskich UE. Po zniesieniu barier w handlu z pozostałymi państwami członkowskimi UE, zostały ujawnione w pełni przewagi komparatywne polskiego sektora rolno-spożywczego na rynku wspólnotowym. Wskaźnik relatywnej przewagi eksportu (XRCA) od akcesji Polski do UE jest wyższy od 1. Udział eksportu rolno-spożywczego, w całkowitym eksporcie z Polski do państw trzecich, jest o 42% wyższy, aniżeli przeciętny udział tego sektora w całkowitym eksporcie poza UE w innych państwach członkowskich. Relatywne przewagi w handlu polskiego sektora rolno-spożywczego Wskaźnik relatywnej przewagi handlu RTAij = XRCAij-MRCAij XRCA – Wsk. relatywnej przewagi eksportu MRCA – Wsk. relatywnej chłonności importu gdzie: X – eksport, M – import, i- produkty rolno-spożywcze j– Polska k -wszystkie produkty w tym rolno-spożywcze m-UE

Nazwy produktów i kody CN Najbardziej konkurencyjne produkty z Polski w handlu z UE i państwami trzecimi w 2007r. Największe przewagi w handlu wewnątrz UE odnotowano w przypadku makucha z rzepaku, mrożonych truskawek i szyszek chmielowych, natomiast w przypadku handlu poza UE – mrożonych truskawek, śledzi, gofrów i wafli. Nazwy produktów i kody CN CN – Scalona Nomenklatura Towarowa handlu Zagranicznego

Znaczenie kursu walutowego Kurs EUR/PLN a RTA w handlu wewnątrzunijnym Kurs EUR/PLN a saldo Polski w handlu z UE Istnieje dodatnia korelacja pomiędzy kursem walutowym a RTA i saldem bilansu handlowego Po wstąpieniu Polski do UE na znaczeniu zyskały czynniki instytucjonalne – usunięcie barier w handlu rolno-spożywczym (bariery w handlu towarami przemysłowymi były usunięte wcześniej) spowodowało skokowy wzrost RTA i dodatniego bilansu handlu zagranicznego Wraz z oddalaniem się w czasie od momentu wstąpienia do UE wzrasta znaczenie czynników rynkowych (w tym: kursu walutowego) Obecny kryzys i osłabienie złotego spowoduje wzrost RTA i salda bilansu handlowego (w okresie I-II 2009 r. eksport rolno-spożywczy wzrósł o 3% r/r, podczas gdy eksport ogółem spadł o 25% r/r Źródło: BGŻ na podstawie danych Eurostat i NBP, Prognoza kursu BGŻ z dnia 5.05.2009

Ujawnione przewagi komparatywne a pracochłonność – handel wewnątrz UE Przeciętne XRCA: 2004: 1,1 2008: 1,4 Różnice w poziomie ujawnionych przewag komparatywnych w handlu wewnątrzunijnym są w 52% tłumaczone różnicami w poziomie pracochłonności. Po wyłączeniu ze zbioru danych dla produktów zbożowych, współczynnik R-kwadrat wzrasta do 0,74 (w 2008 roku) Ujawnione przewagi w handlu wewnątrzunijnym są generalnie niższe niż w handlu pozaunijnym. Prawdopodobnie wynika to z relatywnie słabszej konkurencyjności polskiego eksportu kapitałochłonnych produktów przemysłowych w stosunku do eksportu z pozostałych krajów UE (czyli większa relatywna konkurencyjność eksportu żywności). W handlu wewnątrzunijnym w przypadku aż trzech na siedem sektorów Polska nie ma przewag w eksporcie! Im większa jest pracochłonność w danym sektorze, tym większa ujawniona przewaga komparatywna w eksporcie (XRCA) produktów tego sektora (w porównaniu z pozostałymi krajami UE) Polska uzyskała przewagi komparatywne w eksporcie produktów czterech na siedem analizowanych branż przemysłu spożywczego – są to branże relatywnie pracochłonne

Ujawnione przewagi komparatywne a pracochłonność – handel poza UE Przeciętne XRCA: 2004: 2,8 2008: 2,1 Różnice w poziomie ujawnionych przewag komparatywnych w handlu wewnątrzunijnym są w 52% tłumaczone różnicami w poziomie pracochłonności. Po wyłączeniu ze zbioru danych dla produktów zbożowych, współczynnik R-kwadrat wzrasta do 0,74. Ujawnione przewagi w handlu wewnątrzunijnym są generalnie niższe niż w handlu pozaunijnym. Prawdopodobnie wynika to z relatywnie słabszej konkurencyjności polskiego eksportu kapitałochłonnych produktów przemysłowych w stosunku do eksportu z pozostałych krajów UE (czyli większa relatywna konkurencyjność eksportu żywności). W handlu wewnątrzunijnym w przypadku aż trzech na siedem sektorów Polska nie ma przewag w eksporcie! Ujawnione przewagi komparatywne w handlu poza UE są wyższe niż w przypadku handlu wewnątrz UE, choć od momentu wstąpienia Polski do UE zmalały

Pokrycie konsumpcji krajową produkcją Zmiana udziałów produkcji krajowej na rynku wewnętrznym Produkty 2004 2005 2006 2007 mrożone owoce 88,1% 72,0% 76,6% 66,1% marynaty 90,6% 88,9% 89,7% 80,3% makarony 83,7% 80,5% 77,4% 73,6% trzody chlewnej 89,5% 83,4% 85,2% 80,6% mięso drobiowe 92,0% 93,6% 93,8% 95,1% mleko w proszku 89,0% 82,5% 80,8% sery 98,3% 97,1% 96,5% 95,2% Po akcesji obniżyło się znaczenie produkcji krajowej w zaspokajaniu konsumpcji w Polsce, co mogło być konsekwencją: chęci urozmaicenia oferty, zmiany nawyków żywieniowych (np. wzrost spożycia owoców egzotycznych); rosnącej opłacalności eksportu względem sprzedaży na rynku krajowym (np. makaron); rosnącej konkurencji na rynku wewnętrznym ze strony importu (np. sery, jogurty, mięso wieprzowe)

Wnioski Konkurencyjność polskiego sektora rolno-spożywczego jest uwarunkowana przede wszystkim czynnikami instytucjonalnymi Wstąpienie Polski do UE pozwoliło na pełne ujawnienie przewag komparatywnych przemysłu rolno-spożywczego na rynku wspólnotowym Niższe w porównaniu z innymi krajami UE koszty czynników produkcji (praca, ziemia) powodują, iż obecnie im większa jest pracochłonność w danym sektorze, tym większa ujawniona przewaga komparatywna w eksporcie produktów tego sektora (w porównaniu z pozostałymi krajami UE) Niemniej, pracochłonne branże charakteryzujące się niską wydajnością pracy (przetwórstwo zbóż, mięsa) mogą w przyszłości utracić swoje przewagi komparatywne, jeżeli nie będą zwiększać produktywności Po akcesji zależności pomiędzy pracochłonnością a ujawnionymi przewagami komparatywnymi uległy zmniejszeniu. Stopniowo wzrasta znaczenie czynników ekonomicznych (w tym: kursu walutowego) Spadek XRCA w latach 2004-2008 oznacza, że eksport produktów nie rolnych do UE i na rynki państw trzecich rośnie szybciej niż rolnych. To z kolei może świadczyć, że będzie to główny determinant zmian kursu walutowego w przyszłości, który będzie osłabiał cenowe przewagi konkurencyjne sektora rolnego

Wnioski W tej sytuacji kryzys gospodarczy i będące jego konsekwencją osłabienie złotego może stanowić szansę dla polskich producentów zbudowania silnej pozycji na rynkach zagranicznych, wypromowania marki i przejścia do konkurowania jakością Ujawnione przewagi w handlu wewnątrzunijnym są generalnie niższe niż w handlu pozaunijnym. Prawdopodobnie wynika to z relatywnie słabszej konkurencyjności polskiego eksportu kapitałochłonnych produktów przemysłowych w stosunku do eksportu z pozostałych krajów UE (czyli większa relatywna konkurencyjność eksportu żywności) Utrata przewag cenowych na rynku światowym może być również konsekwencją dostosowania Polski do regulacji unijnych (np. wymagań jakościowych) Po akcesji obniżyło się znaczenie produkcji krajowej w zaspokajaniu konsumpcji w Polsce, co poza rosnącą konkurencją ze strony importu mogło wynikać z chęci urozmaicenia oferty oraz rosnącej opłacalności eksportu względem sprzedaży na rynku krajowym Barierę dla dalszego wzrostu przewag komparatywnych polskiego sektora Agro na jednolitym rynku może stanowić włączenie UE w globalny proces liberalizacji handlu produktami rolno-spożywczymi W tym kontekście istotne jest, aby polskie firmy koncentrowały się na wzmacnianiu pozycji konkurencyjnej nie tylko na rynku unijnym, ale także na dynamicznie rozwijających się rynkach krajów trzecich (np. Rosja, Ukraina)

Prof. dr hab. Jerzy Hausner Perspektywy Polskiej Gospodarki Wobec Światowego Kryzysu

Sytuacja gospodarcza na przełomie poprzedniej i obecnej dekady bardzo wysokie i gwałtownie rosnące bezrobocie; bardzo niska stopa aktywności zawodowej; niska i spadająca stopa inwestycji; wysoki udział wydatków socjalnych stanowiących wydatki sztywne budżetu; szybko pogarszający się stan finansów publicznych; spowolnienie gospodarcze; wysoka nierównowaga w obrotach zagranicznych; syndrom: gospodarczej stagnacji, dezaktywizacji zawodowej i zadłużenia publicznego

Syndrom „miękkiego państwa” znaczne niedostatki w ustawodawstwie niski poziom dyscypliny społecznej nieskuteczność w egzekwowaniu prawa niska skuteczność we wprowadzaniu reform sprzyjających rozwojowi gospodarczemu i większej sprawiedliwości społecznej rozpowszechniona korupcja wykorzystywanie władzy politycznej i gospodarczej do realizacji partykularnych interesów jednostek i małych grup niska efektywność wykorzystywania funduszy publicznych samowola i niezdyscyplinowanie urzędników

Syndrom „zinstytucjonalizowanej nie-odpowiedzialności” Nie-odpowiedzialność społeczna to: przerzucanie odpowiedzialności za kształt życia społecznego na państwo, przy jednoczesnym dążeniu jednostek i grup do prywatyzacji zysków i upubliczniania strat; Nie-odpowiedzialność polityczna to: partyjna kolonizacja aparatu państwa, klientelizm polityczny, „obojętność” klasy politycznej wobec patologii życia publicznego, uznawanie przez polityków prawa do „renty politycznej”, instytucjonalna korupcja i powszechność quasi funduszy publicznych, nie kontrolowanych przez parlament; Nie-odpowiedzialność administracyjna to: urzędnicza uznaniowość, brak osobistej odpowiedzialności urzędników, niska jakość decyzji administracyjnych, niska sprawność i nieprzejrzystość procedur administracyjnych

Bariery instytucjonalne rozdarcie między publiczną niemocą a rozwojową szansą; dominacja układów resortowo-korporacyjnych; niesprawność administracji publicznej; niska jakość ustawodawstwa; bardzo niski poziom kapitału społecznego; nienowoczesne przywództwo

Program gospodarczy i jego wiarygodność ludzie – kompetencja i komunikacja; centrum polityki gospodarczej – odpowiedzialność i skuteczność; spójność działań doraźnych (koniunkturalnych), strukturalnych i instytucjonalnych oraz wizji państwa; suwerenność a integracja europejska i globalizacja

Polskie podejście do kryzysu „Aktywną politykę przeciwdziałania skutkom kryzysu prowadzono na całym świecie. Stosowano w związku z tym najróżnorodniejsze rozwiązania mające wpływać na zahamowanie depresji. Polska była w początkowych latach kryzysu wyjątkiem – rząd głosił hasła nie walki z kryzysem, lecz przystosowania się do niego. Przystosowanie polegało na zmniejszeniu produkcji przemysłowej, spadku cen, obniżeniu realnych dochodów ludności. Była to polityka chowania głowy w piasek, obliczona na szybkie zakończenie kryzysu i automatyczny powrót do warunków przedkryzysowych” (Z Landau, J. Tomaszewski: Zarys historii gospodarczej Polski 1918-1939. Książka i Wiedza: Warszawa 1986, s. 234-5)

Wewnętrzne przyczyny spowolnienia gospodarczego 1. Narastanie nierównowagi makroekonomicznej w latach 2006-2008, w tym: pogarszanie się bilansu handlowego; wzrost deficytu na rachunku obrotów bieżących; gwałtowne zadłużanie się zagraniczne przedsiębiorstw i gospodarstw domowych; nadmierny wzrost wydatków publicznych; wzrost zadłużenia publicznego;

Wewnętrzne przyczyny spowolnienia gospodarczego (2) 2. Pogarszanie się warunków prowadzenia działalności gospodarczej, w tym: wzrost kosztów pracy; niekorzystne terms of trade; wzrost kosztów pozyskania kredytu; wysokie stopy procentowe; wzrost kosztów energii i nośników energii

Wewnętrzne przyczyny spowolnienia gospodarczego (3) 3. Zaniechanie działań na rzecz wejścia Polski do strefy euro; 4. Rezygnacja z programu naprawy finansów publicznych; 5. Szereg niekorzystnych decyzji w obszarze restrukturyzacji sektorowej i prywatyzacji; 6. Brak efektywnego zarządzania majątkiem państwowym i nadzoru właścicielskiego w sektorze publicznym; 7. Złe zarządzanie długiem publicznym

Podstawowe elementy prognozy gospodarczej dla Polski na lata 2009-2011 PKB: -2,2 0,5 2,5 Wartość dodana: przemysł: -10,4 0,2 4,7 rolnictwo: 1,9 0,9 2,0 budownictwo: - 7,4 -8,2 -3,6 Stopa bezrobocia rejestrowanego: 15,0 17,9 18,2 Popyt krajowy: -2,9 -1,1 2,6

Podstawowe elementy prognozy gospodarczej (2) Eksport: -12,9 -2,6 8,1 Import: -13,6 -6,4 8,3 Udział inwestycji w PKB: 17,6 14,9 14,3 Udział oszczędności krajowych w PKB: 15,1 14,1 13,3 Deficyt budżetowy (%PKB): -5,2 -5,6 -3,9 Dług sektora publicznego (%PKB): 52,4 56,0 58,0

Kierunek potrzebnych działań w polityce gospodarczej otwieranie rynków wschodnich poprzez dyplomację; odblokowywanie kanałów finansowania działalności gospodarczej; stymulowanie aktywności inwestycyjnej; promocja zatrudnienia i aktywizacja zasobów pracy

Odblokowywanie kanałów finansowania działalności gospodarczej poprawa zarządzania długiem publicznym; sterylizacja „toksycznych aktywów” w polskim systemie bankowym; dokapitalizowanie BGK i prowadzenie działań specjalnych przez ten Bank, pośrednich i bezpośrednich

Stymulowanie aktywności inwestycyjnej włączenie do obiegu gospodarczego i uproduktywnienie niepracujących aktywów Skarbu Państwa; miejskie programy rewitalizacyjne; remonty obiektów użyteczności publicznej; publiczne inwestycje w energooszczędność

Promocja zatrudnienia i aktywizacja zasobów pracy aktywne programy utrzymywania miejsc pracy; ekonomia i przedsiębiorczość społeczna; uelastycznienie prawa pracy

Wnioski głównym czynnikiem recesyjnym jest spadek eksportu do tego dojdzie znaczący spadek inwestycji najlepiej będzie wyglądać konsumpcja, także ze względu na zmniejszenie skłonności do oszczędzania odbudowanie wysokiego wzrostu potrwa dłużej o tyle, o ile dopuścimy do większego spadku inwestycji ogromne znaczenie ma w tej sytuacji dobre wykorzystanie unijnych środków strukturalnych, zwłaszcza pod kątem utrzymania procesu inwestycyjnego istotne jest jednak, aby inwestycje publiczne pobudzały inwestycje prywatne

Wnioski (2) ogromnym problemem wkrótce stanie się krajowe współfinansowanie programów i projektów unijnych, tak na poziomie krajowym, jak i w odniesieniu do poszczególnych samorządów terytorialnych środki unijne powinny być uruchamianie z myślą o rozwiązywaniu podstawowych problemów strukturalnych i budowaniu przyszłej przewagi konkurencyjnej globalny kryzys gospodarczy doprowadzi do nowej struktury i geografii handlu światowego trzeba się liczyć z przejściową „deglobalizacją” w latach pokryzysowych wystąpi znacznie silniejsza presja inflacyjna polityka monetarna będzie musiała być ostrzejsza

Wnioski (3) to też będzie hamowało wzrost inwestycji kluczowe znaczenie będzie miało zapewnienie napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych już teraz trzeba myśleć o wykreowaniu czynników przyszłej atrakcyjności inwestycyjnej przez szereg lat finanse publiczne pozostawać będą w stanie niebezpiecznej nierównowagi deficyt budżetowy będzie znacznie wyższy niż zakłada to rząd problem w tym jaki poziom aktywności gospodarczej uda się nam utrzymać oraz co jaka będzie jej struktura, pod kątem przyszłego wzrostu gospodarczego

Dyskusja panelowa Europejskie Rolnictwo i Gospodarka Żywnościowa w Warunkach Światowego Kryzysu – szanse i zagrożenia