Ekspertyza przekrojowa dotycząca ekonomicznych uwarunkowań gospodarowania na Obszarach Natura 2000 Stowarzyszenie Niezależnych Inicjatyw ,,Nasza Natura” Białystok, październik 2012

Zakres opracowania: 1. Pokrycie jednostek administracyjnych obszarami Natura 2000 2. Struktura użytkowania gruntów obszarów Natura 2000 3. Analiza zmian struktury dochodów gmin ,,naturowych” w odniesieniu do pozostałych na przestrzeni wielolecia 4. Natura 2000 w świadomości społecznej 5. Dotychczasowa sytuacja gmin ,,naturowych” 6. Potencjał marketingowy obszarów Natura 2000 7. Świadczenia ekosystemów jako wspólny mianownik gospodarki i ochrony środowiska 8. Działalność gospodarcza pożądana i niepożądana Środki finansowe dla obszarów Natura 2000 10. Przykłady z innych krajów unijnych

Obszary Natura 2000 w Polsce

Struktura użytkowania gruntów na obszarach Natura 2000

Udział obszarów Natura 2000 w powierzchni gmin

Dochody ogółem w gminach per capita średnio latach2001-2004 i 2005-2008 (w zł) Wyszczególnienie 2001-2004 2005-2008 Zmiana (%) Gminy ESE Natura 2000 w kraju 1688 2321 38 Pozostałe gminy w kraju 1557 2120 36 Gminy wiejskie i wiejsko-miejskie razem 1566 2135 Źródło: B. Pięcek Analiza dochodów ogółem per capita - sytuacja gmin ESE Natura 2000 była korzystniejsza od sytuacji przeciętnej gminy, zarówno przed, jak i po roku 2004

Wielkość dochodów ogółem per capita (zł) Liczba oraz struktura gmin ESE Natura 2000 i pozostałych w kraju ze względu na wielkość ogólnych dochodów per capita w latach 2001-2004 i 2005-2008 (w zł) Wielkość dochodów ogółem per capita (zł) 2001-2004 2005-2008 Gminy ESE Natura 2000 Pozostałe gminy liczba % <1,4 tys. 47 30,1 1102 54,8 1,4-1,5 tys. 42 26,9 410 20,3 10 05 1,5-1,6 tys. 22 14,1 206 10,2 2 1,3 68 3,4 1,6-1,8 tys. 18 11,6 172 8,6 23 14,8 466 23,1 1,8-2,3 tys. 20 12,8 72 3,5 78 49,9 1137 56,4 >2,3 tys. 7 4,5 53 2,6 34,0 334 16,6 RAZEM 156 100,0 2015 Źródło: B. Pięcek W gminach ESE Natura 2000 w porównaniu z pozostałymi gminami w większym stopniu zmniejszyła się liczba jednostek o niskim poziomie dochodów, zwiększyła natomiast o wysokim.

Dochody własne gmin per capita średnio w latach 2001-2004 i 2005-2008 (w zł) Wyszczególnienie 2001-2004 2005-2008 Zmiana (%) Gminy ES Natura 2000 w kraju 683 943 38 Pozostałe gminy w kraju 589 783 33 Gminy pozostałej części kraju 611 813 Gminy wiejskie i miejsko-wiejskie razem 596 795 Źródło: B. Pięcek Analiza dochodów własnych gmin – wzrost dochodów dotyczył zarówno gmin EFE Natura 2000, jak i pozostałych gmin w kraju, (chociaż po 2004 roku zwiększył się dystans pomiędzy gminami posiadającymi obszary Natura 2000 w stosunku do pozostałych gmin na korzyść tych pierwszych)

Analiza struktury budżetów jednostek samorządowych nie wskazuje na jednoznacznie niekorzystną sytuację gmin posiadających obszary Natura 2000. Objęcie ich siecią nie wywarło wpływu na finanse czy tempo rozwoju: - wzrost dochodów własnych w gminach ESE Natura 2000 po roku 2004 był wyższy o 5 punktów procentowych w porównaniu z pozostałymi gminami, - wysokość dochodów z podatku PIT per capita gmin ,,naturowych” była wyższa o kilka procent, - analiza wskaźnika – skłonność do inwestycji, czyli udział wydatków majątkowych w ogólnych dochodach gmin, wskazuje, że sytuacja gmin objętych siecią po roku 2004 była lepsza niż pozostałych gmin

Struktura dochodów gmin Natura 2000 Wyniki badań potwierdzają brak statystycznej zależności pomiędzy obecnością obszarów Natura 2000 a sytuacją ekonomiczną gmin. Stąd wniosek, że środowisko przyrodnicze może być zarówno barierą, jak i bodźcem w kształtowaniu lokalnych warunków życia i gospodarowania mieszkańców obszarów wiejskich ZPP [A. Bołtromiuk] Obecność obszarów Natura 2000 nie wstrzymuje rozwoju gospodarczego gmin, modyfikuje jedynie sposób przygotowania i realizacji inwestycji. Inwestycje muszą być przeprowadzane w taki sposób, aby jak najmniej ingerować w środowisko i negatywnie nie oddziaływać

Natura 2000 w świadomości społecznej Znajomość pojęcia sieć Natura 2000, idei jej wdrażania, warunków funkcjonowania: deklaruje 60% badanych Badania (Bołtromiuk 2010) pokazały, że po kilku latach funkcjonowania sieci Natura 2000 jedynie co trzeci Polak prawidłowo rozumie pojęcie Natura 2000: jako teren chroniony (19,8%) oraz obszary o najwyższych walorach przyrodniczych w Europie (14,6%)

Natura 2000 w świadomości społecznej - wpływ obszarów Natura 2000 zlokalizowanych na terenie gminy na jej rozwój w opinii wójtów i burmistrzów Źródło: A. Bołtromiuk

Pozytywne aspekty wdrożenia sieci: Natura 2000 w świadomości społecznej - wpływ obszarów Natura 2000 zlokalizowanych na terenie gminy na jej rozwój w opinii wójtów i burmistrzów Pozytywne aspekty wdrożenia sieci: Źródło: B. Mickiewicz, W. Gotkiewicz

Negatywne aspekty wdrożenia sieci: Natura 2000 w świadomości społecznej - wpływ obszarów Natura 2000 zlokalizowanych na terenie gminy na jej rozwój w opinii wójtów i burmistrzów Negatywne aspekty wdrożenia sieci: Źródło: B. Mickiewicz, W. Gotkiewicz

Natura 2000 w świadomości społecznej - wpływ obszarów Natura 2000 zlokalizowanych na terenie gminy na jej rozwój w opinii wójtów i burmistrzów Źródła negatywnego postrzegania: - brak pełnej informacji przyrodniczej o obszarach chronionych, - brak udziału społeczeństwa w procesie wyznaczania obszarów, - brak informacji i słaba komunikacja odnośnie zasad ochrony gatunków i siedlisk, - słabe przygotowanie instytucjonalne i finansowe procesu wdrażania obszarów Natura 2000.

Natura 2000 w świadomości społecznej - wpływ obszarów Natura 2000 zlokalizowanych na terenie gminy na jej rozwój w opinii przedsiębiorców Akceptację objęcia siecią Natura 2000 terenów własnej gminy wyrażają: przedsiębiorcy branż turystycznych (48%), usług związanych z edukacją, opieką zdrowotną, finansami i ubezpieczeniami (42%) leśnictwa (38%). Odmienne opinie deklarują: przedstawiciele branży transportowej (50%), budowlanej (42%) leśnej (38%).

Analiza obecnego stanu Według A. Bołtromiuka prawidłowe funkcjonowanie obszarów Natura 2000 w aspekcie społeczno-gospodarczym wymaga współgrania: - Instrumentów prawnych - Rozwiązań organizacyjnych i zarządzania na różnych poziomach - Akceptacji społecznej - Nakładów finansowych

Natura 2000 jako marka Obszary Natura 2000 mogą stanowić, w wielu gminach, klucz do ich rozwoju. Efektywne zagospodarowanie turystyczne, rolnicze czy edukacyjne obszarów ,,naturowych” może podnieść prestiż gminy Dzięki temu może zyskać lokalna gospodarka – w pierwszej kolejności organizatorzy turystyki, ale również branże towarzyszące, okołoturystyczne Przykładami dobrych praktyk wykorzystania potencjału marketingowego marki Natura 2000 do rozwoju działalności gospodarczej są: - Firma ekoturystyczna "Biebrza Eco-Travel„ - Produkt turystyczny "Dolina Baryczy"

Koszt przygotowania PZO Szacunkowy koszt utrzymania sieci –6 mld EUR rocznie. W Polsce - 115 mld EUR rocznie Założono, że koszt wykonania jednego planu średnio około 60 tys. zł (od 50 do 100 tys. zł w zależności od powierzchni obszaru i stopnia trudności). Przygotowanie wszystkich planów kosztować będzie około 60 mln zł Do końca 2013 założono sporządzenie 430 PZO, głównie ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego priorytet 5.3 V Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko. Po roku 2013 powstać ma kolejnych 537 PZO. Jednak na chwilę obecną nie wiadomo z jakich środków zostaną sfinansowane. Sytuacja kiedy tylko część obszarów posiada PZO może spowodować trudności we wprowadzeniu jednolitych mechanizmów finansowych.

Koszt przygotowania PZO W UE wprowadzenie planów nie jest zadaniem obligatoryjnym (z uwagi na wysokie koszty). PZO są obowiązkowe tylko w 12 krajach UE, w 5 są sporządzane tylko dla niektórych obszarów Natura 2000 np. w Austrii obszary pogrupowane zostały w regiony i na tym poziomie sporządzane są plany zarządzania. W literaturze pojawiają się zarzuty, że w planach zadań ochronnych brakuje ekonomicznego podejścia.

Świadczenia ekosystemów Pojęcie ,,świadczenia ekosystemów” [J. Kostecka] obejmuje zarówno dobra materialne, jak i niematerialne powstałe w wyniku funkcjonowania ekosystemów, w podziale na cztery rodzaje: - podstawowe, np. fotosynteza, krążenie wody i substancji odżywczych w przyrodzie, tworzenie się gleb - regulacyjne, czyli korzyści z regulacji środowiska, np. klimatu, jakości wód, rozkład odpadów, przepływu wód powierzchniowych i podziemnych - zaopatrujące, np. żywność, woda, drewno, włókna, paliwo, substancje lecznicze, materiały zdobnicze - kulturowe, czyli niematerialne korzyści osiągane dzięki przyrodzie, np. doznania estetyczne, duchowe, edukacyjne, rekreacyjne, wpływ na edukację, usługi wypoczynku, rekreacji.

WOLNOŚĆ WYBORU I DZIAŁANIA FUNKCJE Dobrobyt społeczny Bezpieczeństwo WOLNOŚĆ WYBORU I DZIAŁANIA FUNKCJE Dostarczanie zasobów Dobra podstawowe dla życia Funkcje regulacyjne Zdrowie Funkcje kulturowe Dobre relacje społeczne słaba średnia mocna słaba średnia mocna Kolor strzałki – możliwość pośrednictwa Szerokość strzałki – intensywność wpływu czynników społeczno-ekonomicznych według ekosystemu na dobrobyt ludzki Źródło: B. Dobrzańska

Działalność gospodarcza Natura 2000 nie jest barierą dla aktywności człowieka, pod warunkiem, że będzie to aktywność zgodna z zasadami zrównoważonego rozwoju. Prowadzenie działalności gospodarczej na obszarach Natura 2000 musi być dostosowane do wrażliwości siedlisk i gatunków występujących na danym terenie. Podstawową zasadą jest eliminacja zagrożeń, które doprowadzić mogą do pogorszenia ich stanu oraz niezmienianie dotychczasowych funkcji. Na większości obszarów ,,naturowych” nie wprowadzono restrykcyjnych wymogów ochronnych, jakie na przykład obowiązują w parkach narodowych czy rezerwatach.

Działalność gospodarcza pożądana Katalog działalności przewyższający tradycyjny pogląd na proekologiczną działalność, ograniczaną zwykle do ekoturystyki, zdrowej żywności, ekstensywnego wypasu bydła czy rękodzieła ludowego [A. Liro, Z. Dederko]

Przykłady działalności pożądanej I. Sfera przyrodnicza Produkcja, naprawa, konserwacja i instalowanie urządzeń związanych z ochroną gatunkową Przyrodnicze tablice informacyjne Podpory pod gniazda bociana Paśniki i osłony zimowe Lęgowiska dla owadów (ścianki z gliny dla pszczołowatych) tworzenie miejsc lęgowych dla gadów remonty kryjówek nietoperzy i innych ważnych grup zwierząt w budynkach Działalność usługowa wspierająca ochronę gatunkową Eliminacja obcych, inwazyjnych gatunków roślin i zwierząt Odłów lisów i norek Odłów bezpańskich, wałęsających się zwierząt domowych Schroniska dla zwierząt (azyle) Dokarmianie zwierzyny Reintrodukcja gatunków roślin i zwierząt Przenoszenie cennych przyrodniczo gatunków roślin i zwierząt ze stanowisk niszczonych przez inwestycje

Działalność gospodarcza niepożądana Przedsięwzięcia mogące znacząco oddziaływać na środowisko wskazane zostały w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. (Dz. U. Nr 213 Poz. 1397). Kwalifikacja przedsięwzięć zawarta została również w Dyrektywie 85/337/EWG oraz wytycznych Komisji Europejskiej z 2008 r. dot. kwalifikacji przedsięwzięć.

Działalność gospodarcza niepożądana Do przedsięwzięć mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko zaliczono m.in. następujące przedsięwzięcia: - elektrownie konwencjonalne, jądrowe, wiatrowe spełniające określone w rozporządzeniu warunki, - rafinerie ropy naftowej, z wyjątkiem określonym w rozporządzeniu, - lotniska o podstawowej długości drogi startowej nie mniejszej niż 2 100 m, - autostrady i drogi ekspresowe, - składowiska odpadów, mogące przyjmować odpady w ilości nie mniejszej niż 10 t na dobę lub o całkowitej pojemności nie mniejszej niż 25 000 t, - chów lub hodowla zwierząt w liczbie nie mniejszej niż 210 dużych jednostek przeliczeniowych inwentarza.

Działalność gospodarcza niepożądana Do przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko zaliczono m.in: - elektrownie wodne, - tartaki i stolarnie posiadające instalacje do impregnacji drewna lub o zdolności produkcyjnej nie mniejszej niż 10 000 m3 drewna na rok, - trasy narciarskie, tory bobslejowe, wyciągi narciarskie, w tym wyciągi do narciarstwa wodnego, skocznie narciarskie, oraz urządzenia im towarzyszące - ośrodki wypoczynkowe lub hotele, zlokalizowane poza terenami mieszkaniowymi, terenami przemysłowymi, innymi terenami zabudowanymi i zurbanizowanymi terenami niezabudowanymi, - stałe pola kempingowe lub karawaningowe, spełniające określone w rozporządzeniu warunki,

Środki finansowe dla obszarów Natura 2000 W ramach PROW 2007-2013 znaczenie dla rolników z obszarów Natura 2000 stanowią: Programy rolnośrowiskowe Pakiet 3. Ekstensywne trwałe użytki zielone Pakiet 5. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000 W ramach programów rolnośrodowiskowych rolnicy otrzymują środki finansowe jako wynagrodzenie za podejmowanie ściśle określonych działań na rzecz ochrony środowiska (w tym szczególnie na rzecz ochrony przyrody) lub ochrony walorów krajobrazu wiejskiego, albo jako rekompensatę za utracone dochody w wyniku ekstensyfikacji ich produkcji rolnej

Rolnictwo zrównoważone 1. S02 Rolnictwo ekologiczne 2. P01 PROW 2004-2006 PROW 2007-2013 Kod Nazwa pakietu Pakiet S01 Rolnictwo zrównoważone 1. S02 Rolnictwo ekologiczne 2. P01 Utrzymanie łąk ekstensywnych 3. Ekstensywne trwałe użytki zielone P02 Utrzymanie pastwisk ekstensywnych nowe pakiety 4. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000 5. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000 6. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie G01 Ochrona lokalnych ras zwierząt gospodarskich 7. K01 Ochrona gleb i wód 8. K02 Tworzenie stref buforowych 9. Strefy buforowe

Program rolnośrodowiskowy 2004-2006 Podstawy prawne 1257/99/WE 1698/2005/WE Źródło finansowania EFOiGR EFRROW Zasięg Strefy priorytetowe lub cały kraj Cały kraj Zasady łączenia pakietów Max 3 pakiety Dowolność limitowana kwotą płatności Minimum rolnośrodowiskowe Zwykła dobra Praktyka Rolnicza Podstawowe wymagania Pakiety rolnośrodowiskowe (warianty) 7 (40) 9 (49) Dygresywność S01. Rolnictwo zrównoważone S02. Rolnictwo ekologiczne Pakiet 1. Rolnictwo zrównoważone Pakiet 2. Rolnictwo ekologiczne Pakiet 3. Ekstensywne trwałe użytki zielone Pakiet 8. Ochrona gleb i wód Koszty transakcyjne Brak Pakiety przyrodnicze (Pakiet 4 i 5) Obszary Natura 2000 W ramach programu (+20%) Pakiet 5. - podwyższona płatność Budżet 218,9 mln euro 2 314 861 111 euro

Wsparcie z tytułu położenia gospodarstwa na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (Płatności ONW) Trzy typy obszarów ONW: 1. Nizinne – charakteryzujące się niską jakością gleb, niekorzystnymi warunkami klimatycznymi, wodnymi, niekorzystną rzeźbą terenu czy wskaźnikami demograficznymi powodującymi ograniczenia w produktywnym gospodarowaniu. 2. Górskie – obejmują gminy i obręby ewidencyjne, w których co najmniej 50% użytków rolnych położona jest na wysokości powyżej 500 m n.p.m. 3. Obszary ze specyficznymi naturalnymi utrudnieniami – obejmują gminy i obręby ewidencyjne rejonów podgórskich, w których ponad połowa użytków rolnych położona jest na wysokości powyżej 350 m n.p.m. i które spełniają przynajmniej dwa z poniższych kryteriów: - wielkość gospodarstwa nie przekracza 7,5 ha; - gleby zagrożone są erozją wodną; - zaprzestano działalności rolniczej w co najmniej 1/4 gospodarstw rolnych; - trwałe użytki zielone stanowią co najmniej 40% w strukturze użytków rolnych.

Środki finansowe dla obszarów Natura 2000 - Europejski Fundusz Społeczny (ESF) - Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego - Fundusz Spójności - Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko - Europejski Fundusz Rybacki (EFR) - Europejski Fundusz Gwarancji Rolnych (EFGR) - Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 (PROW 2007-2013) - Regionalne Programy Operacyjne - Instrument Finansowy LIFE+ - Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

Kwota zrealizowanych płatności w programie rolnośrodowiskowym w podziale na pakiety i kampanie w latach 2008-2011

Kwota zrealizowanych płatności w programie rolnośrodowiskowym łącznie w czterech kampaniach w podziale na pakiety

Nowa perspektywa finansowa 2014-2020 PAF – Priorytetowy Plan Działań Zgodnie z artykułem 8 dyrektywy siedliskowej państwa członkowskie muszą opracować “priorytetowe ramy działania”, jako kolejny etap po zakończeniu wyznaczania obszarów Natura 2000. W Polsce są one w trakcie opracowywania przez grupę roboczą, którą powołał w listopadzie 2011 r. Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska. Prace powinny zostać zakończone na koniec 2012 r. W PAF’s przewidziano dotychczasowe wsparcie oraz włączenie nowych instrumentów finansowych, tj.: - płatności za usługi ekosystemowe (czyli działania przyczyniające do zachowania zasobów środowiskowych), - offseting różnorodności biologicznej (rekompensowanie strat przyrodniczych wynikających z prowadzenia inwestycji) oraz związana z tym tzw. bankowość siedlisk (zachęcenie do odtwarzania zdegradowanych terenów i ochrony siedlisk naturalnych)

Przykłady z innych krajów unijnych Holandia oszacowała korzyści płynące z sieci na 4000 euro/ha/rok, czyli 4,5 mld euro rocznie. W Szkocji krajowe korzyści siedem razy przewyższają koszty ponoszone w związku z funkcjonowaniem sieci. We Francji przeprowadzono badania na obszarze Natura 2000“Plaine de la Crau”, z wyliczeń których wynika, że korzyści netto wynoszą 142 euro/ha/rok, czyli siedem razy wyżej niż koszty. W Irlandii wyliczono korzyści ekonomiczne dostarczane przez Burren (rozległe tereny chodników wapiennych i bogate łąki orchidei) w granicach 64,6 euro a 67,93 milionów rocznie. Dodatkowo suma przychodów (np. przemnożone efekty) w związku z ruchem turystycznym wyniosła 71,47 euro/ha/rok. Całkowitą stopę zwrotu rządowego wsparcia dla tego obszaru oszacowano na około 353% (bez turystyki) i 383% (z turystyką). Fińskie usługi dziedzictwa naturalnego (Metsahallitus) oraz Fiński Instytut Leśnictwa (Metla) w 2009 r. oszacowały że 1 euro ze środków publicznych zainwestowane przyniosło 25 euro korzyści.

Dziękuje za uwagę