Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Początek  Cz. 1 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

poprzez Edukację Humanitarną do Zrównoważonego Rozwoju wg AGENDY 21 Krótkie omówienie idei programu EH w kontekście potrzeby efektywnego i powszechnego wdrożenia Zasad Zrównoważonego Rozwoju 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Zrównoważony Rozwój NIECO HISTORII Między tradycyjną społeczno-gospodarczą działalnością człowieka i zasadami zrównoważonego rozwoju występuje wyraźny konflikt interesów. Człowiek przez tysiąclecia eksploatował i niszczył otaczające go środowisko, nie dostrzegając negatywnych skutków swej rabunkowej działalności (przyroda miała wówczas większą zdolność do kompensowania i regeneracji od ludzkiej siły niszczycielskiej) – to utrwaliło powszechne mniemanie, że można tak czynić dla własnej korzyści zupełnie bezkarnie. W miarę rozwoju cywilizacji i techniki oraz przemysłowych technologii człowiek uzyskał w końcu „przewagę” nad przyrodą. Od tej chwili z coraz większą szybkością zaburza jej równowagę i nieuchronnie zmierza do katastrofy ekologicznej. Dlatego opracowano i przyjęto w skali międzynarodowej dokument pt. „Agenda 21”, w którym zapisano Zasady Zrównoważonego Rozwoju. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Zrównoważony Rozwój Podstawy mentalne Jedną z podstawowych Zasad Zrównoważonego Rozwoju jest konieczność samoograniczania się ludzi na wszystkich szczeblach struktury społecznej ludzkości (od jednostek, przez rodziny, społeczności lokalne i narody po relacje międzynarodowe). Samograniczanie się jest równoznaczne z koniecznością ponoszenia trudów i akceptacji wyrzeczeń. Aby człowiek był zdolny do poświęceń konieczne jest by najpierw zrozumiał i zaakceptował powody, dla których powinien z czegoś zrezygnować, ponieść dodatkowe obciążenia lub ograniczyć swoje plany i działania. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Zrównoważony Rozwój Zrozumieniu problemów i akceptacji dla konieczności samoograniczenia się służy przede wszystkim: odpowiednia edukacja, skuteczne systemy informacyjne i właściwa komunikacja interpersonalna 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Zrównoważony Rozwój Warunki skutecznej edukacji: powszechność ciągłość aktywność (obywatelskie zaangażowanie w działanie i rozwiązywanie problemów) wolontariat pozytywna motywacja (nagradzanie) 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Zagrożenia stanu zdrowia Kryzys ekologiczny Zagrożenia stanu zdrowia „[…]Kryzys ekologiczny stał się faktem i, w przeciwieństwie do kryzysów politycznych czy gospodarczych, nie ma on charakteru przejściowego. Kryzys ekologiczny wywołuje (negatywne - przyp. autora) skutki zdrowotne, a cywilizacja industrialna stała się przyczyną zagrożeń w skali globalnej. Człowiek przez swój wyłącznie konsumpcyjny stosunek do przyrody, technokratyzm i wiarę w swoja nadrzędność doprowadził do zagrożenia własnego bytu. Pojawił się problem bezpieczeństwa jednostki wobec zagrożeń cywilizacyjnych, problem prawa do życia w nieskażonym środowisku. […]” ∩ „[…]Człowiek ma bowiem prawo do zdrowia i życia w czystym środowisku. A prawo to nakłada na każdego kategoryczny obowiązek, aby tego zdrowia i życia nie niszczyć. W sytuacjach, gdy prawo jest niepodważalne, a obowiązek kategoryczny, nie może być miejsca na kompromisy.[…]” Kompendium wiedzy ekologicznej - Wydawnictwo Naukowe PWN 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Pojęcie prawa ochrony środowiska cz. I Kryzys ekologiczny Pojęcie prawa ochrony środowiska cz. I „[…]Czasy nowożytne, a zwłaszcza współczesne wprowadziły i ugruntowały w kulturze ogólnoświatowej przeświadczenie, że populacja ludzka nie tylko kształtuje własną historię, ale także swoje środowisko. Człowiek, który niegdyś był nie tylko częścią świata przyrody, ale był od niej w dużym stopniu uzależniony, dzisiaj – praktycznie – osiągnął znaczną niezależność i co więcej, posiadł zdolność jej przekształcania, nie zawsze z korzyścią dla siebie. Emancypacja populacji ludzkiej jest wynikiem długotrwałego procesu dziejowego.[…] Wraz z postępem techniczno-cywilizacyjnym tempo procesów degradujących środowisko wyraźnie wzrasta, mimo zabiegów państw i społeczeństw dla ratowania środowiska i jego zasobów. Kompendium wiedzy ekologicznej - Wydawnictwo Naukowe PWN 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Pojęcie prawa ochrony środowiska cz. II Kryzys ekologiczny Pojęcie prawa ochrony środowiska cz. II Jeżeli populacja ludzka ma skutecznie przezwyciężać zagrożenia środowiskowe i w konsekwencji przetrwać, to pożądane czy wręcz konieczne jest ukształtowanie właściwej etyki proekologicznej, postawy moralnej każdego człowieka, grup społecznych czy całych narodów. Ochronę środowiska należy postrzegać i oceniać nie tylko przez pryzmat norm prawnych, ale także uzasadnień (pobudek) moralnych, wewnętrznych. Środowisko i jego zasoby nie mogą być traktowane jako rzecz niczyja (res nullius), lecz jako własność i dziedzictwo całej ludzkości (res omnium communis).[…]” Kompendium wiedzy ekologicznej - Wydawnictwo Naukowe PWN 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Ochrona etyczna i ochrona prawna Kryzys ekologiczny Ochrona etyczna i ochrona prawna „[…]W rozwoju cywilizacyjno-gospodarczym należy zatem dostrzegać znaczenie etyki i to – być może – przed wszystkimi innymi aspektami tej ewolucji. Zwrot „ochrona etyczna” może być użyty, podobnie jak zwrot „ochrona prawna”, i w analogicznym znaczeniu. W odróżnieniu jednak od ochrony prawnej, kiedy mamy do czynienia z określonym przez ustawodawcę zespołem norm prawnych regulujących jakieś stosunki społeczne (czyli z czymś co przychodzi niejako „od zewnątrz”), ochrona etyczna winna wynikać z sumienia człowieka.[…]” Kompendium wiedzy ekologicznej - Wydawnictwo Naukowe PWN 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Upowszechnianie wiedzy ekologicznej i środowiskowej cz. I Kryzys ekologiczny Upowszechnianie wiedzy ekologicznej i środowiskowej cz. I „[…]Narastające problemy ochrony przyrody i ochrony środowiska człowieka stwarzają potrzebę szeroko rozumianej edukacji społeczeństwa. Przez edukację rozumieć należy przekazywanie odpowiedniej wiedzy na tematy związane z ochrona przyrody i kształtowaniem środowiska. Równie ważnym elementem edukacji jest kształcenie umiejętności korzystania z tej wiedzy w praktyce. Służą temu (nabywane w toku edukacji – przyp. autora) umiejętności: systemowego, biologicznego i ekologicznego rozumowania, widzenia przyrody jako złożonej całości i rozumienia konieczności racjonalnego gospodarowania naturalnymi zasobami.[…]” Kompendium wiedzy ekologicznej - Wydawnictwo Naukowe PWN 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Upowszechnianie wiedzy ekologicznej i środowiskowej cz. II Kryzys ekologiczny Upowszechnianie wiedzy ekologicznej i środowiskowej cz. II „[…]Nieodłącznym elementem edukacji są także aspekty wychowawcze, pozwalające na kształtowanie u ludzi postaw i zachowań sprzyjających ochronie przyrody oraz środowiska. Te trzy kierunki równoczesnego działania (edukacyjnego – przyp. autora): poznawczy, kształcący i wychowawczy powinny być w takim samym stopniu uwzględniane w każdym procesie edukacyjnym.[…]” Kompendium wiedzy ekologicznej - Wydawnictwo Naukowe PWN 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Upowszechnianie wiedzy ekologicznej i środowiskowej cz. III Kryzys ekologiczny Upowszechnianie wiedzy ekologicznej i środowiskowej cz. III „[…]Działalność w zakresie edukacji społecznej obejmuje: informowanie, przekonywanie i nakazywanie. Informowanie jest działalnością podstawową, gdyż przez takie pojęcie rozumiemy każdą wiadomość przekazywana odbiorcy i służącą do bardziej sprawnego działania. Przekonywanie ma miejsce, gdy odbiorca informacji nie jest przygotowany do jej zrozumienia lub ma odmienne zdanie. W przypadkach, w których odbiorca informacji nie podporządkuje się i prowadzi działalność sprzeczną z np. interesami ochrony przyrody i środowiska, stosuje się formy nakazowe. Należą do nich przepisy prawne, kontrole, oceny i kary.[…]” Kompendium wiedzy ekologicznej - Wydawnictwo Naukowe PWN 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Upowszechnianie wiedzy ekologicznej i środowiskowej cz. IV Kryzys ekologiczny Upowszechnianie wiedzy ekologicznej i środowiskowej cz. IV „[…]Jedną z podstawowych trudności w edukacji ekologicznej jest brak wiedzy ogólnoprzyrodniczej i nieznajomość funkcjonowania struktur przyrodniczych. Wiąże się to z nieuświadamianiem sobie, że zniszczenie jakiegoś elementu przyrody może doprowadzić do zakłócenia procesów zachodzących w ekosystemach i w rezultacie odbić się ujemnie na środowisku i gospodarce (oraz zdrowiu – przyp. autora) człowieka. Dalszym utrudnieniem edukacji ekologicznej jest konsumpcyjne nastawienie ludzi do tworów i zasobów przyrody. Trudności w tym względzie pogłębia jeszcze całkowicie błędne utożsamianie własnego szczęścia z posiadaniem majątku. Stąd bierze się ogromna aktywność w gromadzeniu majątku, który często okazuje się mało przydatny lub utrudniający życie. Oczywiście nie chodzi o to, aby propagować krańcowe ubóstwo…[…]” Kompendium wiedzy ekologicznej - Wydawnictwo Naukowe PWN 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Upowszechnianie wiedzy ekologicznej i środowiskowej cz. V Kryzys ekologiczny Upowszechnianie wiedzy ekologicznej i środowiskowej cz. V „[…]Oczywiście nie chodzi o to, aby propagować krańcowe ubóstwo, jednak na wszelkiego rodzaju światowych konferencjach, poświęconych ochronie środowiska człowieka, podkreśla się – jako niezbędny warunek skuteczności działań – zmianę mentalności ludzi. Wiąże się to z poczuciem odpowiedzialności za stan środowiska i z zapewnieniem godziwych warunków życia następnym pokoleniom.[…]” Kompendium wiedzy ekologicznej - Wydawnictwo Naukowe PWN „AGENDA 21” należy niewątpliwie do dokumentów, o których mowa w cytowanym obszernie Kompendium 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Program Powszechnego Wychowania i Edukacji Humanitarnej „Człowiek-Zwierzę-Środowisko” dla Przedszkoli i Szkół „Nie można oddzielić przyjaźni do zwierząt od poszanowania środowiska, a tym samym pozostać obojętnym na potrzeby innych ludzi.” Szczepan Kawski Wrocław, środa, 7 stycznia 2004 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Powszechnego Wychowania i Edukacji Humanitarnej „Człowiek-Zwierzę-Środowisko” dla Przedszkoli i Szkół Program jest rozprowadzany nieodpłatnie i może być wykorzystywany jedynie do niekomercyjnych celów edukacyjnych. Bez zgody autora nie wolno dokonywać w nim żadnych poprawek, a wszelkie uwagi proszę kierować: Szczepan Kawski szczepan@zigzag.pl tel. kom. 0-602-732-179 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Oddziaływanie Programu Wychowuje i uczy przez działanie na rzecz INNYCH ISTOT Aktywizuje oraz inspiruje nauczycieli i uczniów Wyzwala wrażliwość, współczucie i znosi obojętność oraz pobudza chęć do niesienia pomocy Uczy zasad humanitaryzmu wobec słabszych Przynosi korzyści ludziom, zwierzętom i środowisku Praktycznie nic nie kosztuje 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Możliwości jakie daje Program Pozwala nauczycielom i wychowawcom, na bazie Pakietu Edukacyjnego, tworzyć autorskie indywidualne i zespołowe programy edukacji humanitarnej Daje nauczycielom i wychowawcom szansę na szybszy rozwój kariery zawodowej Stanowi bazę dla organizowania ciekawych i emocjonujących zajęć oraz działań przynoszących nie tylko wiedzę i umiejętności ale również satysfakcję z efektów osiągniętych w stosunku do innych ludzi, zwierząt, naszych mniejszych braci i naszego wspólnego środowiska Jest Programem „otwartym”, czyli takim, do którego każdy, za zgodą autora, może i powinien dodać coś od siebie w celu wzbogacenia Pakietu, np. nagrodzone programy autorskie, które w latach następnych powinny ułatwiać i inspirować do jeszcze lepszej pracy z dziećmi >>>>> 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Struktura Programu 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Realizatorzy Nauczyciele i wychowawcy Animatorzy kultury Samorządy gminne Organizacje społeczne (pozarządowe) Inni, w tym rodzice, instytucje publiczne itp. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Adresaci (uczestnicy) BEZPOŚREDNI – dzieci i młodzież od przedszkola do szkoły wyższej. POŚREDNI – całe społeczeństwo (nauczyciele, rodzice i inni). W rezultacie adresatami są wszelkie placówki oświatowo-wychowawcze oraz ośrodki szkolno-wychowawcze, domy kultury, ośrodki resocjalizacji, ośrodki opieki dla niedostosowanych społecznie, bezdomnych oraz różne organizacje społeczne w tym również ZHP, itp. Program ten kierowany jest również do nauczycieli i wychowawców, dla których również przewidziano nagrody za najlepsze autorskie programy edukacji humanitarnej opracowane dla poszczególnych etapów nauki i wychowania w nagrodzonych placówkach. Bohaterami projektu są też same gminy, dla których bodźcem do zaangażowania się powinien być nadawany tytuł "Humanitarna Gmina". 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Zakres Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że Program zakłada konieczność rozwoju jednostek ludzkich i całych społeczeństw w harmonii z otaczającym światem i ich zrównoważonego ukierunkowania mentalnego na trzy najważniejsze elementy (PODMIOTY) naszej rzeczywistości, czyli na: drugiego człowieka i jego potrzeby, szczególnie dotyczące osób starszych, chorych, niepełnosprawnych i dzieci, zwierzęta, zarówno domowe (nam towarzyszące), jak i pozostałe, w tym wolno żyjące (ich prawa i potrzeby oraz konieczność zapewnienia im dobrostanu), środowisko, w tym przyrodę i zasoby naturalne (potrzeba jego ochrony i zachowania równowagi biologicznej oraz wynikająca z tego doktryna zrównoważonego rozwoju czyli ekorozwoju). 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Warunki konieczne sukcesu Powszechność działań wychowawczo-edukacyjnych i objęcie nimi całej młodzieży oraz wszystkich dorosłych daje pewność osiągnięcia sukcesu w krótkim czasie, co jest niezwykle pożądane z punktu widzenia dobra społecznego i celów PrEH. Aktywność uczestników i ich zaangażowanie na co dzień jest wymagana dla wczucia się w problematykę PrEH i zrozumienie istoty problemów oraz akceptacja konieczności zmiany własnych postaw życiowych (osoby bierne nigdy nie ulegną pozytywnej transformacji). Wolontariat osób zaangażowanych w Program – jako podstawowa forma aktywności i aktywizacji społecznej Nagradzanie uczestników – jako system pozytywnych bodźców (docenianie postaw i osiągnięć poprzez: wyróżnienia, rankingi na WWW, informacje w mediach i na szkolnych tablicach ogłoszeń, nagrody rzeczowe itd.). 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Program Powszechnego Wychowania i Edukacji Humanitarnej „Człowiek-Zwierzę-Środowisko” dla Przedszkoli i Szkół Program wychowuje i uczy: „...przez poszanowanie oraz ochronę dla zwierząt i całej przyrody do miłości dla bliźniego...” Szczepan Kawski 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Program Powszechnego Wychowania i Edukacji Humanitarnej „Człowiek-Zwierzę-Środowisko” dla Przedszkoli i Szkół a zatem: „...niniejszy Program stanowi inicjatywę na rzecz szlachetnej dobroci, skromności, empatii i życzliwości wobec świata, w którym żyjemy i żyć musimy...” Szczepan Kawski 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Funkcje społeczne programu Program Powszechnego Wychowania i Edukacji Humanitarnej „Człowiek-Zwierzę-Środowisko” dla Przedszkoli i Szkół (PrEH): Wprowadza nowy styl wychowania społecznego. Łączy przekaz humanistycznych idei i wartości z pragmatyką współczesnego świata. Stanowi praktyczną naukę etycznego i skutecznego działania dla dobra własnego i innych. Zajmuje się uwrażliwianiem na potrzeby wszystkich istot żywych i uczy równego poszanowania ludzi, zwierząt i przyrody. Kształtuje całkiem nowe spojrzenie na edukację i wychowanie społeczeństwa – jako proces powszechnego i kompleksowego (wielokanałowego i multimedialnego) oddziaływania na ludzi systemem pozytywnych bodźców od najmłodszych lat. Uczy być dobrym dla innych bez przymusu, spontanicznie, jakby mimochodem – „bezboleśnie” dla ludzi niechętnych własnym przemianom wewnętrznym. Służy temu odpowiednia strategia i metodyka PrEH. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Cele Zrównoważone uwrażliwianie każdego człowieka, a szczególnie dzieci i młodzieży, na prawa i potrzeby „INNYCH ISTOT” – „PODMIOTÓW”, oraz nasze obowiązki wobec „NICH” tzn.: ludzi, zwierząt i środowiska. Poszerzanie grona ludzi mających ekologiczno-humanitarne spojrzenie na otaczający świat. Powstrzymanie wszechogarniającej ludzkość fali przemocy, okrucieństwa i zbrodni oraz panoszących się: bezwzględnego egoizmu i znieczulicy. Weryfikacja rozpowszechniającego się konsumpcyjnego systemu wartości i celów życiowych na rzecz, powszechnie uznawanych za szlachetne, zasad moralnych i etycznych, tworzących filar człowieczeństwa. Stworzenie sprzyjającego klimatu w palcówkach oświatowych do rozszerzenia współpracy z organizacjami społecznymi o celach statutowych i projektach edukacyjnych zbieżnych z celami PrEH. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Reasumując, celem podstawowym PrEH jest zaszczepianie w ludziach podstaw człowieczeństwa (dobroci), do których należą: wrażliwość na los innych istot żywych, współczucie dla cierpienia bliźnich i zwierząt, poszanowanie dla prawa i wszelkiego życia, samarytanizm czyli gotowość niesienia pomocy i poświęcania się dla dobra innych. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Zadania i efekty działań – cz. 1 Organizowanie w każdej placówce oświatowo-wychowawczej, na terenie wszystkich gmin w Polsce, działań wychowawczo-oświatowych mających wymiar zarówno teoretyczny jak i praktyczny (działalność na rzecz innych istot i społeczności lokalnej). Przeprowadzanie akcji konkursowych (dotyczących działań praktycznych) i konkursów wiedzy na poziomie placówki. Organizowanie rywalizacji pomiędzy różnymi placówkami oraz zdobywanie środków na wyróżnienia i nagrody dla laureatów (gmina, granty, sponsorzy). Organizowanie zajęć i działań, w kilku kategoriach tematycznych, dostosowanych do różnych poziomów nauczania. (stopień trudności dostosowany do wieku uczestników), w których, chcąc nie chcąc, zaangażują się również, w poszczególnych konkursach, rodzice młodych uczestników. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Zadania i efekty działań – cz. 2 Efektem tej edukacji powinny być sprawozdania z aktywności w ramach PrEH, tj. „prezentacja 4-ro planszowa” zarówno z dokonań na niwie artystycznej, jak przede wszystkim z działań młodzieży na rzecz lokalnych środowisk i otaczającej ich przyrody, środowiska i żyjących wokół nich zwierząt, zarówno wolno żyjących wymagających pomocy, jak i zwierząt bezdomnych i zaniedbywanych albo okrutnie traktowanych. Młodzież w ramach PrEH powinna odkryć istniejące lokalnie problemy, przeanalizować je i znaleźć na nie najlepsze "lekarstwo", a następnie zrealizować opracowane rozwiązania – całość będzie oceniona, a najlepsze pomysły i ich wykonania - nagrodzone. Najważniejsze będą jednak pozytywne skutki tych działań. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Zadania i efekty działań – cz. 3 Rezultatem wdrożenia programu powinno być stworzenie autorskich (oryginalnych pomysłów młodzieży) rozwiązań korzystnych dla społeczności lokalnych, zwierząt i środowiska oraz wsparcie dla ludzi w potrzebie, a w tym osób i organizacji niosących pomoc zwierzętom bezdomnym, chorym i rannym oraz samodzielne zaangażowanie się młodzieży w taką pomoc. Organizowanie konkursu "Daj złociaka dla Zwierzaka" w placówce i w skali gminy powinno przynieść wymierne wsparcie finansowe dla lokalnych schronisk i azyli dla zwierząt, a konkurs selektywnej zbiórki surowców wtórnych (domowa i „placówkowa” segregacja odpadów) powinien zmniejszyć ilość śmieci trafiających na gminne składowiska. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Program Powszechnego Wychowania i Edukacji Humanitarnej „Człowiek-Zwierzę-Środowisko” dla Przedszkoli i Szkół „Zawsze takie Rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie” Jan Zamoyski – 1600 r. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Wykaz zadań edukacyjnych – cz. 1 PROGRAM „CZŁOWIEK-ZWIERZĘ-ŚRODOWISKO” przebiega w następujących kategoriach działania: KATEGORIA 1* – „Zwierzęta i Ludzie” oraz „Człowiek-Zwierzę-Środowisko”, KATEGORIA 2* – „My środowisku, zwierzętom i ich Przyjaciołom” KATEGORIA 3* – „Bliźni mój Brat” KATEGORIA 4 – „Daj złociaka dla zwierzaka” 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Wykaz zadań edukacyjnych – cz. 2 KATEGORIA 5* – „Środowisko moje siedlisko” oraz „Zwierzęta żyją wokół nas! – Czy wiesz jak? - Nie bądź obojętny na ich los” KATEGORIA 6* – „Szacunek dla środowiska i dobroć dla zwierząt” oraz „Nie zaśmiecam i segreguję odpady” KATEGORIA 7* – Konkurs/Olimpiada Wiedzy Humanitarnej „Człowiek-Zwierzę-Środowisko” 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Wykaz zadań edukacyjnych – cz. 3 KATEGORIA 8 – „Mistrz wychowania i edukacji humanitarnej” KATEGORIA 9 – „Humanitarna gmina” KATEGORIA 10 – „Nasza WWWizytówka w Sieci” * kategorie zaznaczone gwiazdką stanowią podstawową i obowiązkową część Programu w ramach jego części konkursowej, ze względu na ich wymierność i szczególnie cenne oddziaływanie wychowawczo-edukacyjne. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Powszechnego Wychowania i Edukacji Humanitarnej „Człowiek-Zwierzę-Środowisko” dla Przedszkoli i Szkół Program jest rozprowadzany nieodpłatnie i może być wykorzystywany jedynie do niekomercyjnych celów edukacyjnych. Bez zgody autora nie wolno dokonywać w nim żadnych poprawek, a wszelkie uwagi proszę kierować: Szczepan Kawski szczepan@zigzag.pl tel. kom. 0-602-732-179 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Na zakończenie Pragnę serdecznie podziękować Państwu za uwagę i poświęcony edukacji czas. Równocześnie życzę Państwu sukcesów w pracy z dziećmi i młodzieżą oraz realnych dowodów pozytywnego oddziaływania Programu na nasze społeczeństwo poprzez naszych najmłodszych obywateli. lekarz weterynarii Szczepan Kawski 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Koniec  Cz. 1 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Uśmiechaj się co najmniej 36 razy dziennie  2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Początek  Cz. 2 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Program Powszechnego Wychowania i Edukacji Humanitarnej „Człowiek-Zwierzę-Środowisko” dla Przedszkoli i Szkół „Nie można oddzielić przyjaźni do zwierząt od poszanowania środowiska, a tym samym pozostać obojętnym na potrzeby innych ludzi.” Szczepan Kawski Wrocław, środa, 7 stycznia 2004 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Powszechnego Wychowania i Edukacji Humanitarnej „Człowiek-Zwierzę-Środowisko” dla Przedszkoli i Szkół Program jest rozprowadzany nieodpłatnie i może być wykorzystywany jedynie do niekomercyjnych celów edukacyjnych. Bez zgody autora nie wolno dokonywać w nim żadnych poprawek, a wszelkie uwagi proszę kierować: Szczepan Kawski szczepan@zigzag.pl tel. kom. 0-602-732-179 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Program prezentacji Oddziaływanie Programu Możliwości jakie daje Program Struktura Programu Realizatorzy Adresaci Zakres Warunki konieczne sukcesu Program wychowuje i uczy Zawartość Pakietu Edukacyjnego – opis ogólny Zawartość CD-ROM Funkcje społeczne programu Cele Podsumowanie celów Zadania i efekty działań Wykaz zadań edukacyjnych Na zakończenie 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Oddziaływanie Programu Wychowuje i uczy przez działanie na rzecz INNYCH ISTOT Aktywizuje oraz inspiruje nauczycieli i uczniów Wyzwala wrażliwość, współczucie i znosi obojętność oraz pobudza chęć do niesienia pomocy Uczy zasad humanitaryzmu wobec słabszych Przynosi korzyści ludziom, zwierzętom i środowisku Praktycznie nic nie kosztuje 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Możliwości jakie daje Program Pozwala nauczycielom i wychowawcom, na bazie Pakietu Edukacyjnego, tworzyć autorskie indywidualne i zespołowe programy edukacji humanitarnej Daje nauczycielom i wychowawcom szansę na szybszy rozwój kariery zawodowej Stanowi bazę dla organizowania ciekawych i emocjonujących zajęć oraz działań przynoszących nie tylko wiedzę i umiejętności ale również satysfakcję z efektów osiągniętych w stosunku do innych ludzi, zwierząt, naszych mniejszych braci i naszego wspólnego środowiska Jest Programem „otwartym”, czyli takim, do którego każdy, za zgodą autora, może i powinien dodać coś od siebie w celu wzbogacenia Pakietu, np. nagrodzone programy autorskie, które w latach następnych powinny ułatwiać i inspirować do jeszcze lepszej pracy z dziećmi >>>>> 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Możliwości jakie daje Program >>>>> Daje gminom gotowe rozwiązania w zakresie pokonywania problemu bezdomności zwierząt humanitarnymi metodami Stanowi podstawowy element Koncepcji Kompleksowego Zapobiegania i Rozwiązywania Problemu Bezdomności Zwierząt oraz Przeciwdziałania Okrucieństwu Wobec Zwierząt 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Struktura Programu 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Realizatorzy Nauczyciele i wychowawcy Animatorzy kultury Samorządy gminne Organizacje społeczne (pozarządowe) Inni, w tym rodzice, instytucje publiczne itp. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Adresaci (uczestnicy) BEZPOŚREDNI – dzieci i młodzież od przedszkola do szkoły wyższej. POŚREDNI – całe społeczeństwo (nauczyciele, rodzice i inni). W rezultacie adresatami są wszelkie placówki oświatowo-wychowawcze oraz ośrodki szkolno-wychowawcze, domy kultury, ośrodki resocjalizacji, ośrodki opieki dla niedostosowanych społecznie, bezdomnych oraz różne organizacje społeczne w tym również ZHP, itp. Program ten kierowany jest również do nauczycieli i wychowawców, dla których również przewidziano nagrody za najlepsze autorskie programy edukacji humanitarnej opracowane dla poszczególnych etapów nauki i wychowania w nagrodzonych placówkach. Bohaterami projektu są też same gminy, dla których bodźcem do zaangażowania się powinien być nadawany tytuł "Humanitarna Gmina". 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Zakres Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że Program zakłada konieczność rozwoju jednostek ludzkich i całych społeczeństw w harmonii z otaczającym światem i ich zrównoważonego ukierunkowania mentalnego na trzy najważniejsze elementy (PODMIOTY) naszej rzeczywistości, czyli na: drugiego człowieka i jego potrzeby, szczególnie dotyczące osób starszych, chorych, niepełnosprawnych i dzieci, zwierzęta, zarówno domowe (nam towarzyszące), jak i pozostałe, w tym wolno żyjące (ich prawa i potrzeby oraz konieczność zapewnienia im dobrostanu), środowisko, w tym przyrodę i zasoby naturalne (potrzeba jego ochrony i zachowania równowagi biologicznej oraz wynikająca z tego doktryna zrównoważonego rozwoju czyli ekorozwoju). 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Warunki konieczne sukcesu Powszechność działań wychowawczo-edukacyjnych i objęcie nimi całej młodzieży oraz wszystkich dorosłych daje pewność osiągnięcia sukcesu w krótkim czasie, co jest niezwykle pożądane z punktu widzenia dobra społecznego i celów PrEH. Aktywność uczestników i ich zaangażowanie na co dzień jest wymagana dla wczucia się w problematykę PrEH i zrozumienie istoty problemów oraz akceptacja konieczności zmiany własnych postaw życiowych (osoby bierne nigdy nie ulegną pozytywnej transformacji). Wolontariat osób zaangażowanych w Program – jako podstawowa forma aktywności i aktywizacji społecznej Nagradzanie uczestników – jako system pozytywnych bodźców (docenianie postaw i osiągnięć poprzez: wyróżnienia, rankingi na WWW, informacje w mediach i na szkolnych tablicach ogłoszeń, nagrody rzeczowe itd.). 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Program Powszechnego Wychowania i Edukacji Humanitarnej „Człowiek-Zwierzę-Środowisko” dla Przedszkoli i Szkół Program wychowuje i uczy: „...przez poszanowanie oraz ochronę dla zwierząt i całej przyrody do miłości dla bliźniego...” Szczepan Kawski 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Program Powszechnego Wychowania i Edukacji Humanitarnej „Człowiek-Zwierzę-Środowisko” dla Przedszkoli i Szkół a zatem: „...niniejszy Program stanowi inicjatywę na rzecz szlachetnej dobroci, skromności, empatii i życzliwości wobec świata, w którym żyjemy i żyć musimy...” Szczepan Kawski 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Zawartość Pakietu Edukacyjnego opis ogólny Materiały podstawowe Programu Materiały uzupełniające do Programu Materiały pomocnicze do organizowania lekcji Materiały organizacyjne do prowadzenia Szkolnych Kół/Klubów Przyjaciół Zwierząt Materiały informacyjne i instruktażowe dla Gmin 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Zawartość CD-ROM – cz. 1 Pakiet Edukacyjny na płycie CD został następująco skatalogowany i zawiera dokumenty zapisane w formacie PDF, co oznacza, że można je przeglądać za pomocą darmowych programów firmy ADOBE. Programy te są gotowe do zainstalowania z płyty. Dla posiadaczy „słabszych” komputerów poleca się wersje Acrobat Reader 4.0, a dla korzystających z „lepszych” pecetów poleca się Adobe Reader 6.0. Programy te znajdują się na płycie w katalogach nazwanych analogicznie. Na płycie znajdują się następujące katalogi, zawierające pliki edukacyjne ułożone tematycznie zgodnie z tytułami katalogów: >>>>>>> 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Zawartość CD-ROM – cz. 2 EDU-START INFO – zawiera informacje wstępne, uzupełniające niniejszą prezentację EDU-PAK-BAZA – zawiera opis Programu i przewodnik dla nauczycieli (ten ostatni wymaga jeszcze uzupełnienia) EDU-PAK-SUPL – zawiera załączniki do Programu i dokumenty wspierające uczestników oraz osoby zainteresowane tematyka – w załącznikach obok aktów prawnych, referatów z konferencji i rozprawek etyczno-filozoficznych, znajdują się także artykuły polemiczne, zbiory cytatów, kalendarium imprez na cały rok i wykaz źródeł informacji, czyli szeroko pojętej bibliografii niniejszego Programu Edukacji Humanitarnej EDU-PAK-Z gmina – zawiera skatalogowany zbiór dokumentów, poświeconych edukacji, bezdomności zwierząt i ochronie zwierząt, które są niezbędne władzom samorządowym do rozwiązywania problemów dotyczących zwierząt w gminie i do aktywnej organizacji Programu Edukacji w gminie 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Zawartość CD-ROM – cz. 3 EDU-PAK-Z szkoła – zawiera zbiór dokumentów niezbędnych placówce biorącej udział w Programie EDU-Z biblioteka – zawiera wskazówki do pracy bibliotecznej w zakresie edukacji humanitarnej EDU-Z lekcje – zawiera skatalogowany zbiór dokumentów pogrupowanych tematycznie, w którym znajdują się gotowe teksty do pracy problemowej z dziećmi i młodzieżą oraz przykładowe plansze-plakaty do omówienia na lekcjach i wykorzystania do ilustrowania omawianych zagadnień, a także zawiera opracowania lub teksty znacznie poszerzające horyzonty myślenia czytelników EDU-Z nauczyciel – zawiera podręczny zbiór dokumentów ułatwiających pracę samodoskonalenia się i poszerzania wiedzy własnej na tematy humanitarne 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Zawartość CD-ROM – cz. 4 EDU-Z rodzice – zawiera informacje dla rodziców przedszkolaków EDU-Z Szk Koło PrzZw – zawiera zbiór dokumentów wspierających działania młodzieży i materiały organizacyjne dla Szkolnego Koła/Klubu Przyjaciół Zwierząt LOGO Programu – zawiera logo programu Adobe Acrobat Reader 4.0 – zawiera starszą wersję programów firmy Adobe, która na „słabszych” komputerach na pewno się sprawdzi Adobe Reader 6.0 – zawiera najnowszą wersje programów firmy Adobe 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Funkcje społeczne programu Program Powszechnego Wychowania i Edukacji Humanitarnej „Człowiek-Zwierzę-Środowisko” dla Przedszkoli i Szkół (PrEH): Wprowadza nowy styl wychowania społecznego. Łączy przekaz humanistycznych idei i wartości z pragmatyką współczesnego świata. Stanowi praktyczną naukę etycznego i skutecznego działania dla dobra własnego i innych. Zajmuje się uwrażliwianiem na potrzeby wszystkich istot żywych i uczy równego poszanowania ludzi, zwierząt i przyrody. Kształtuje całkiem nowe spojrzenie na edukację i wychowanie społeczeństwa – jako proces powszechnego i kompleksowego (wielokanałowego i multimedialnego) oddziaływania na ludzi systemem pozytywnych bodźców od najmłodszych lat. Uczy być dobrym dla innych bez przymusu, spontanicznie, jakby mimochodem – „bezboleśnie” dla ludzi niechętnych własnym przemianom wewnętrznym. Służy temu odpowiednia strategia i metodyka PrEH. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Cele Zrównoważone uwrażliwianie każdego człowieka, a szczególnie dzieci i młodzieży, na prawa i potrzeby „INNYCH ISTOT” – „PODMIOTÓW”, oraz nasze obowiązki wobec „NICH” tzn.: ludzi, zwierząt i środowiska. Poszerzanie grona ludzi mających ekologiczno-humanitarne spojrzenie na otaczający świat. Powstrzymanie wszechogarniającej ludzkość fali przemocy, okrucieństwa i zbrodni oraz panoszących się: bezwzględnego egoizmu i znieczulicy. Weryfikacja rozpowszechniającego się konsumpcyjnego systemu wartości i celów życiowych na rzecz, powszechnie uznawanych za szlachetne, zasad moralnych i etycznych, tworzących filar człowieczeństwa. Stworzenie sprzyjającego klimatu w palcówkach oświatowych do rozszerzenia współpracy z organizacjami społecznymi o celach statutowych i projektach edukacyjnych zbieżnych z celami PrEH. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Celem podstawowym PrEH jest zaszczepianie w ludziach podstaw człowieczeństwa (dobroci): wrażliwość na los innych istot żywych, współczucie dla cierpienia bliźnich i zwierząt, poszanowanie dla prawa i wszelkiego życia, samarytanizm czyli gotowość niesienia pomocy i poświęcania się dla dobra innych. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Zadania i efekty działań – cz. 1 Organizowanie w każdej placówce oświatowo-wychowawczej, na terenie wszystkich gmin w Polsce, działań wychowawczo-oświatowych mających wymiar zarówno teoretyczny jak i praktyczny (działalność na rzecz innych istot i społeczności lokalnej). Przeprowadzanie akcji konkursowych (dotyczących działań praktycznych) i konkursów wiedzy na poziomie placówki. Organizowanie rywalizacji pomiędzy różnymi placówkami oraz zdobywanie środków na wyróżnienia i nagrody dla laureatów (gmina, granty, sponsorzy). Organizowanie zajęć i działań, w kilku kategoriach tematycznych, dostosowanych do różnych poziomów nauczania. (stopień trudności dostosowany do wieku uczestników), w których, chcąc nie chcąc, zaangażują się również, w poszczególnych konkursach, rodzice młodych uczestników. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Zadania i efekty działań – cz. 2 Efektem tej edukacji powinny być sprawozdania z aktywności w ramach PrEH, tj. „prezentacja 4-ro planszowa” zarówno z dokonań na niwie artystycznej, jak przede wszystkim z działań młodzieży na rzecz lokalnych środowisk i otaczającej ich przyrody, środowiska i żyjących wokół nich zwierząt, zarówno wolno żyjących wymagających pomocy, jak i zwierząt bezdomnych i zaniedbywanych albo okrutnie traktowanych. Młodzież w ramach PrEH powinna odkryć istniejące lokalnie problemy, przeanalizować je i znaleźć na nie najlepsze "lekarstwo", a następnie zrealizować opracowane rozwiązania – całość będzie oceniona, a najlepsze pomysły i ich wykonania - nagrodzone. Najważniejsze będą jednak pozytywne skutki tych działań. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Zadania i efekty działań – cz. 3 Rezultatem wdrożenia programu powinno być stworzenie autorskich (oryginalnych pomysłów młodzieży) rozwiązań korzystnych dla społeczności lokalnych, zwierząt i środowiska oraz wsparcie dla ludzi w potrzebie, a w tym osób i organizacji niosących pomoc zwierzętom bezdomnym, chorym i rannym oraz samodzielne zaangażowanie się młodzieży w taką pomoc. Organizowanie konkursu "Daj złociaka dla Zwierzaka" w placówce i w skali gminy powinno przynieść wymierne wsparcie finansowe dla lokalnych schronisk i azyli dla zwierząt, a konkurs selektywnej zbiórki surowców wtórnych (domowa i „placówkowa” segregacja odpadów) powinien zmniejszyć ilość śmieci trafiających na gminne składowiska. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Program Powszechnego Wychowania i Edukacji Humanitarnej „Człowiek-Zwierzę-Środowisko” dla Przedszkoli i Szkół „Zawsze takie Rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie” Jan Zamoyski – 1600 r. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Wykaz zadań edukacyjnych – cz. 1 PROGRAM „CZŁOWIEK-ZWIERZĘ-ŚRODOWISKO” przebiega w następujących kategoriach działania: KATEGORIA 1* – „Zwierzęta i Ludzie” oraz „Człowiek-Zwierzę-Środowisko”, KATEGORIA 2* – „My środowisku, zwierzętom i ich Przyjaciołom” KATEGORIA 3* – „Bliźni mój Brat” KATEGORIA 4 – „Daj złociaka dla zwierzaka” 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Wykaz zadań edukacyjnych – cz. 2 KATEGORIA 5* – „Środowisko moje siedlisko” oraz „Zwierzęta żyją wokół nas! – Czy wiesz jak? - Nie bądź obojętny na ich los” KATEGORIA 6* – „Szacunek dla środowiska i dobroć dla zwierząt” oraz „Nie zaśmiecam i segreguję odpady” KATEGORIA 7* – Konkurs/Olimpiada Wiedzy Humanitarnej „Człowiek-Zwierzę-Środowisko” 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Wykaz zadań edukacyjnych – cz. 3 KATEGORIA 8 – „Mistrz wychowania i edukacji humanitarnej” KATEGORIA 9 – „Humanitarna gmina” KATEGORIA 10 – „Nasza WWWizytówka w Sieci” * kategorie zaznaczone gwiazdką stanowią podstawową i obowiązkową część Programu w ramach jego części konkursowej, ze względu na ich wymierność i szczególnie cenne oddziaływanie wychowawczo-edukacyjne. 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program jest rozprowadzany nieodpłatnie i może być wykorzystywany jedynie do niekomercyjnych celów edukacyjnych. Bez zgody autora nie wolno dokonywać w nim żadnych poprawek, a wszelkie uwagi proszę kierować: Szczepan Kawski szczepan@zigzag.pl tel. kom. 0-602-732-179 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Na zakończenie Pragnę serdecznie podziękować Państwu za uwagę i poświęcony edukacji czas. Równocześnie życzę Państwu sukcesów w pracy z dziećmi i młodzieżą oraz realnych dowodów pozytywnego oddziaływania Programu na nasze społeczeństwo poprzez naszych najmłodszych obywateli. lekarz weterynarii Szczepan Kawski 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski

Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski Koniec  Cz. 2 2004-11-06 Program Edukacji Humanitarnej Copyright by Szczepan Kawski