Barbara Przychodzeń Wydział Badań i Analiz OKE w Gdańsku Analiza efektywności kształcenia ogólnego w kontekście wyników egzaminów zewnętrznych I Forum Pomorskiej Edukacji Gdańsk, 14 listopad 2012 roku

Uczestnicy sprawdzianu w województwie pomorskim i w kraju w latach 2010-2012 (zestawy standardowe) Rok Województwo pomorskie Kraj 2010 23 609 383 628 2011 22 725 367 158 2012 22 175 355 285 Sprawdzian 2010-2012 W latach 2010-2012 zmalała populacja zdających sprawdzian województwie pomorskim o 2 355 uczniów.

Różnice między wynikami zdających sprawdzian w danej grupie szkół w województwie pomorskim i w kraju (w punktach procentowych) Rok Zdający ze szkół Ogół zdających wiejskich w miastach do 20 tys. w miastach od 20 tys. do 100 tys. wielkomiejskich 2010 -3 -2 1 -1 2011 2 2012 Sprawdzian 2010-2012 W 2012 roku wyniki ogółu zdających w kraju: najwyższy wynik: mazowieckie +3, najniższy wynik: zachodniopomorskie, wielkopolskie, warmińsko-mazurskie, kujawsko-pomorskie -2 Największe różnice między wynikami zdających z województwa pomorskiego i z kraju występują w grupie szkół wiejskich.

Gminy i miasta w województwie pomorskim, z których uczniowie uzyskali średnie wyniki sprawdzianu powyżej średniej w danej grupie szkół w kraju (uporządkowano malejąco wg wyniku sprawdzianu) Wieś (średnia w kraju – 54%) Miasto do 20 tys. (średnia w kraju – 55%) Miasto 20-100 tys. (średnia w kraju – 58%) Miasto powyżej 100 tys. (średnia w kraju – 62%) Gmina Kolbudy Gmina Kosakowo Gmina Subkowy Gmina Luzino Gmina Przechlewo Gmina Słupsk Gmina Starogard Gd. Gmina Karsin Gmina Mikołajki Pom. Gmina Sierakowice Gmina Wejherowo Miasto Reda Miasto Krynica Morska Miasto Człuchów Miasto i Gmina Dzierzgoń Miasto Ustka Miasto Jastarnia Miasto i Gmina Żukowo Miasto Kwidzyn Miasto Rumia Miasto Sopot Miasto Gdynia Miasto Gdańsk Sprawdzian - kwiecień 2012 Powyżej średniej ogółu zdających w kraju (57%) znalazły się średnie wyniki zdających z 18 miast i gmin. Oprócz podkreślonych w powyższej tabeli są to również: miasto Wejherowo, miasto Pruszcz Gdański, miasto Kościerzyna i miasto Chojnice.

Różnice między wynikami sprawdzianów na wsiach i w miastach o liczbie ludności powyżej 100 tys. mieszkańców w województwie pomorskim i w kraju (w punktach procentowych) Rok Województwo pomorskie Kraj 2010 -12 -7 2011 -10 -6 2012 -8 Sprawdzian 2010-2012 Różnice między wynikami zdających ze szkół wiejskich i zdających ze szkół wielkomiejskich w województwie pomorskim są wyższe niż w kraju.

Normalizacja wyników egzaminacyjnych Wyniki na skali staninowej Stanin Nazwa stanina 1 najniższy 2 bardzo niski 3 niski 4 niżej średni 5 średni 6 wyżej średni 7 wysoki 8 bardzo wysoki 9 najwyższy Skalę staninową wykorzystuje się do porównania wyników uczniów i szkół w danym roku oraz w poszczególnych latach. Przedziały punktowe odpowiadające poszczególnym staninom ustala każdego roku Centralna Komisja Egzaminacyjna na podstawie wyników w kraju. Staniny 1-3 – wyniki niskie. Staniny 4-6 – wyniki średnie. Staniny 7-9 – wyniki wysokie. 6

Rozkłady liczebności wyników ogółu zdających z województwa pomorskiego (lata 2010-2012) Sprawdzian 2010-2012 W 2012 roku w porównaniu do 2011 roku zauważa się wzrost (o 3 punkty procentowe) odsetka uczniów o wynikach niskich i jednocześnie spadek (o 3 punkty procentowe) odsetka uczniów uzyskujących wyniki wysokie.

Uczestnicy egzaminu gimnazjalnego w województwie pomorskim i w kraju w latach 2010-2012 (zestawy standardowe) Rok Województwo pomorskie Kraj 2010 25 629 434 365 2011 24 422 409 079 2012 23 570 393 891 Egzamin gimnazjalny 2010-2012 W latach 2010-2012 zmalała populacja zdających egzamin gimnazjalny w województwie pomorskim o 2 059 osób.

Część matematyczno-przyrodnicza Różnice między wynikami egzaminu gimnazjalnego w latach 2009-2011 w danej grupie szkół w województwie pomorskim i w kraju (w punktach procentowych) Część humanistyczna Rok Zdający ze szkół Ogół zdających wiejskich w miastach do 20 tys. w miastach od 20 tys. do 100 tys. wielkomiejskich 2009 -4 -3 -2 2010 -1 2011 -5 Egzamin gimnazjalny 2009-2011 Część matematyczno-przyrodnicza Rok Zdający ze szkół Ogół zdających wiejskich w miastach do 20 tys. w miastach od 20 tys. do 100 tys. wielkomiejskich 2009 -3 -2 1 -1 2010 2011

Część matematyczno-przyrodnicza Różnice między wynikami egzaminu gimnazjalnego na wsiach i w miastach o liczbie ludności powyżej 100 tys. mieszkańców w województwie pomorskim i w kraju (w punktach procentowych) Rok Część humanistyczna Część matematyczno-przyrodnicza Województwo pomorskie Kraj 2010 -8 -5 -10 -6 2011 -7 -9 2012 Egzamin gimnazjalny 2010-2012 Różnice między wynikami zdających ze szkół wiejskich i zdających ze szkół wielkomiejskich w województwie pomorskim są wyższe niż w kraju. W województwie pomorskim występuje większe niż w kraju zjawisko polaryzacji wyników uczniów z egzaminu gimnazjalnego związane z lokalizacją szkoły.

Część humanistyczna Egzamin gimnazjalny 2009-2011 Rozkłady liczebności wyników zdających w województwie pomorskim (lata 2009-2011) Część humanistyczna Część humanistyczna Egzamin gimnazjalny 2009-2011 W 2011 roku w porównaniu do 2009 roku zauważa się spadek (o 3 punkty procentowe) odsetka uczniów uzyskujących wyniki wysokie.

Część matematyczno-przyrodnicza Rozkłady liczebności wyników zdających w województwie pomorskim (lata 2009-2011) Część matematyczno-przyrodnicza Egzamin gimnazjalny 2009-2011 W 2011 roku w porównaniu do 2009 roku zauważa się spadek (o 3 punkty procentowe) odsetka uczniów uzyskujących wyniki wysokie.

Różnice między wynikami egzaminu gimnazjalnego w 2012 roku w danej grupie szkół w województwie pomorskim i w kraju (w punktach procentowych) Część humanistyczna Zakres Szkoły wiejskie Szkoły w miastach do 20 tys. Szkoły w miastach od 20 tys. do 100 tys. Szkoły wielkomiejskie Ogół zdających Język polski -5 -2 -3 Historia i wos -1 Egzamin gimnazjalny 2012 Język polski: najwyższy wynik: małopolskie +4, najniższy wynik: pomorskie, warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie -3 Historia i wiedza o społeczeństwie: najwyższy wynik: małopolskie i mazowieckie +2, najniższy wynik: warmińsko-mazurskie -3

Część humanistyczna – język polski Gminy i miasta w województwie pomorskim, z których gimnazjaliści uzyskali średnie egzaminu powyżej średniej w danej grupie szkół w kraju (uporządkowano malejąco wg wyniku egzaminu) Część humanistyczna – język polski Wieś (średnia w kraju – 64%) Miasto do 20 tys. (średnia w kraju – 63%) Miasto 20-100 tys. (średnia w kraju – 66%) Miasto powyżej 100 tys. (średnia w kraju – 68%) Gmina Kolbudy Gmina Ustka Gmina Koczała Gmina Studzienice Gmina Damnica Gmina Kosakowo Gmina Sztutowo Gmina Kwidzyn Gmina Stegna Gmina Dziemiany Gmina Parchowo Gmina Miłoradz Miasto Krynica Morska* Miasto Jastarnia Miasto i Gmina Czarne Miasto Reda Miasto i Gmina Nowy Staw Miasto Kwidzyn Miasto Kościerzyna Miasto Pruszcz Gd. Miasto Rumia __________ Egzamin gimnazjalny - kwiecień 2012 * Do egzaminu przystąpiło 8 zdających Powyżej średniej ogółu zdających w kraju (65%) znalazły się średnie wyniki zdających z 21 miast i gmin województwa pomorskiego. Oprócz podkreślonych w powyższej tabeli są to również: miasto Gdynia, miasto Sopot, miasto Chojnice, miasto Gdańsk i miasto Wejherowo.

Różnice między wynikami egzaminu gimnazjalnego w 2012 roku w danej grupie szkół w województwie pomorskim i w kraju (w punktach procentowych) Część matematyczno-przyrodnicza Zakres Szkoły wiejskie Szkoły w miastach do 20 tys. Szkoły w miastach od 20 tys. do 100 tys. Szkoły wielkomiejskie Ogół zdających Matematyka -2 -1 1 Przedmioty przyrodnicze -3 Egzamin gimnazjalny 2012 Matematyka: najwyższy wynik: małopolskie i mazowieckie +3, najniższy wynik: zachodniopomorskie -2 Przedmioty przyrodnicze: najwyższy wynik: mazowieckie +2, najniższy wynik: warmińsko-mazurskie -2

Część matematyczno-przyrodnicza – matematyka Gminy i miasta w województwie pomorskim, z których gimnazjaliści uzyskali średnie wyniki egzaminu powyżej średniej w danej grupie szkół w kraju (uporządkowano malejąco wg wyniku egzaminu) Część matematyczno-przyrodnicza – matematyka Wieś (średnia w kraju – 45%) Miasto do 20 tys. Miasto 20-100 tys. (średnia w kraju – 48%) Miasto powyżej 100 tys. (średnia w kraju – 52%) Gmina Stara Kiszewa Gmina Koczała Gmina Trzebielino Gmina Studzienice Gmina Sulęczyno Gmina Lubichowo Gmina Kolbudy Gmina Pszczółki Gmina Damnica Gmina Sierakowice Gmina Kwidzyn Gmina Kaliska Gmina Lipnica Gmina Nowa Karczma Gmina Rzeczenica Gmina Stężyca Gmina Tuchomie Gmina Kosakowo Gmina Przechlewo Gmina Słupsk Gmina Chmielno Gmina Karsin Gmina Wicko Gmina Liniewo Gmina Parchowo Gmina Kobylmica Gmina Borzytuchom Gmina Nowa Wieś Lęborsk Miasto Krynica Morska* Miasto Reda Miasto Łeba Miasto Skórcz Miasto Czarna Woda Miasto i Gmina Żukowo Miasto Kwidzyn Miasto Rumia Miasto Kościerzyna Miasto i Gmina Kartuzy Miasto Pruszcz Gd. Miasto Starogard Gd. Miasto Gdynia Miasto Sopot Egzamin gimnazjalny - kwiecień 2012 * Do egzaminu przystąpiło 8 zdających Powyżej średniej ogółu zdających w kraju (47%) znalazły się średnie wyniki zdających z 31 miast i gmin. Oprócz podkreślonych w powyższej tabeli są to również miasto Gdańsk i miasto Chojnice.

Różnice między wynikami egzaminu gimnazjalnego w 2012 roku w województwie pomorskim i w kraju w poszczególnych grupach szkół (w punktach procentowych) Język angielski Poziom Szkoły wiejskie Szkoły w miastach do 20 tys. Szkoły w miastach od 20 tys. do 100 tys. Szkoły wielkomiejskie Ogół Podstawowy -4 -1 1 Rozszerzony 2 Egzamin gimnazjalny 2012 Poziom podstawowy: najwyższy wynik: mazowieckie +3, najniższy wynik: warmińsko-mazurskie -4 Poziom rozszerzony: najwyższy wynik: lubuskie i dolnośląskie +3, najniższy wynik: świętokrzyskie -4

Segregację uczniów do klas na podstawie wyników sprawdzianu Co pokazuje edukacyjna wartość dodana (EWD)? Potencjał edukacyjny uczniów „na wejściu” Segregację uczniów do klas na podstawie wyników sprawdzianu

Porównanie EWD z zakresu języka polskiego i matematyki według osiągnięć „na wejściu”

Porównanie EWD z zakresu języka polskiego i matematyki klasach

Trzyletnie EWD w gimnazjum (ewd.edu.pl) GH GM

Nauczanie jest efektywne, gdy przynosi rozwój osiągnięć uczniów. Jakie czynniki warunkują osiągnięcia edukacyjne uczniów na podstawie badań w gimnazjach wiejskich i wielkomiejskich? Pytania badawcze m. in. 1. Jak przyrost osiągnięć uczniów w gimnazjach zależy od organizacji pracy szkoły i działań edukacyjnych nauczycieli? 2. Jak rozwój osiągnięć uczniów gimnazjów zależy od cech indywidualnych uczniów i środowiska rodzinnego? Ekspertem i recenzentem projektów badań był prof. dr hab. Bolesław Niemierko Nauczanie jest efektywne, gdy przynosi rozwój osiągnięć uczniów.

Metody i narzędzia badań Pomiar dydaktyczny (sprawdzian i egzamin gimnazjalny) Ankieta (uczniowie, ich wychowawcy klas i dyrektorzy szkół) Wywiad indywidualny (dyrektorzy szkół, przedstawiciele organów prowadzących szkoły) Obserwacja (sprawdzian, egzamin gimnazjalny, podczas badania ankietowego) Analiza dokumentów (zgromadzone w OKE dokumentacja egzaminacyjna) Badanie w gimnazjach wiejskich objęło 502 uczniów. Badania w gimnazjach wielkomiejskich objęło 618 uczniów.

Czynniki osiągnięć uczniów BLOK 1: Uczeń i jego środowisko (Między innymi: płeć, zdolności, zainteresowania i postawy ucznia oraz pozycja społeczno-ekonomiczna jego rodziny.) BLOK 2: Szkoła (Między innymi: program i organizacja kształcenia oraz styl kierowania szkołą , wyposażenie szkoły.) BLOK 3: Nauczyciel (Między innymi: postawy pedagogiczne, metody kształcenia, i wykorzystywane środki dydaktyczne.) Opis bloków łączących zmienne oddziałujące na efekty uczenia się: Niemierko B.: Zachodni wiatr w edukacji. Od unijnego prelegenta do wspólnych badań [w:] Kwartalnik EDUKACJA Nr 1 (109) 2010, IBE, Warszawa 2010

Podobieństwa pomiędzy gimnazjami wiejskimi i wielkomiejskimi WYBRANE WYNIKI BADAŃ Podobieństwa pomiędzy gimnazjami wiejskimi i wielkomiejskimi Część humanistyczna Część matematyczno-przyrodnicza Strefy wyników Liczba uczniów Szkoły wiejskie Szkoły wielkomiejskie Strefa I Wyniki niskie „na wejściu” 2 395 813 Strefa II Wyniki średnie „na wejściu” 4 335 3 325 Strefa III Wyniki wysokie „na wejściu” 1 091 1 788

Szkoły wielkomiejskie Zróżnicowanie postępu edukacyjnego uczniów w zakresie przedmiotów humanistycznych o różnym poziomie osiągnięć „na wejściu” Szkoły wiejskie Szkoły wielkomiejskie   strefa I strefa II strefa III Razem W EWD 70 804 892 1766 Ś EWD 213 1225 888 2326 N EWD 329 1405 560 2294 612 3434 2340 6386   strefa I strefa II strefa III Razem W EWD 229 425 102 756 Ś EWD 904 1927 560 3391 N EWD 1005 2123 638 3766 2138 4475 1300 7913

Oceny zaangażowania we własną naukę Blok 1. Uczeń i jego środowisko Cechy indywidualne gimnazjalistów w opinii wychowawców klas Oceny zaangażowania we własną naukę Do grupy czynników charakteryzujących „dojrzałość” zaliczono: zaangażowanie we własną naukę zaangażowanie uczniów w życie klasy frekwencja na zajęciach szkolnych zachowanie Współczynniki korelacji zmiennych (1-4) z EWD (w szkołach wiejskich): rGH = 0,67; rGM = 0,62 Średnia ocena „dojrzałości” badanej młodzieży z Trójmiasta wyniosła 3,5 (zadowalająca) i była taka sama jak u młodzieży wiejskiej.

Klimat społeczny szkoły Szkoły wielkomiejskie Blok 2. Szkoła Klimat społeczny szkoły Stwierdzenie Szkoły wiejskie Szkoły wielkomiejskie Chętnie chodzę do szkoły 3,4 3,6 W szkole czuję się bezpiecznie 4,2 4,1 W szkole panuje właściwa atmosfera 3,9 3,7 Relacje między uczniami są dobre 3,5 Relacje między uczniami a nauczycielami są dobre Na podstawie opinii ankietowanych gimnazjalistów można stwierdzić, że dobra atmosfera panująca w szkole wpływa pozytywnie na przyrost osiągnięć uczniów w gimnazjum. Średnia ocena „klimatu społecznego szkoły” w szkołach wielkomiejskich: od 3,1 w G2 o niskim EWD do 4,4 w G5 o wysokim EWD. rGH=0,99, rGM= 0,88

Blok 3. Nauczyciel Klimat społeczny klasy Do grupy czynników charakteryzujących klimat społeczny klasy zaliczono: Lubię koleżanki i kolegów z mojej klasy Mogę liczyć na pomoc koleżanek i kolegów z mojej klasy w nauce Mogę liczyć na pomoc koleżanek i kolegów z mojej klasy w innych sprawach niż nauka Relacje pomiędzy uczniami są dobre. Średni wskaźnik w szkołach wiejskich 4,2 (wysoki), w wielkomiejskich 3,9 ( wyżej zadowalający) „Mogę liczyć na pomoc koleżanek i kolegów z mojej klasy w nauce” Analiza statystyczna odpowiedzi uczniów wykazała dodatnią zależność między średnimi wskaźnikami EWD szkoły i średnią zmiennych charakteryzujących klimat społeczny klasy. Spośród zmiennych z tej grupy najsilniejszy związek wystąpił dla możliwości uzyskania pomocy koleżeńskiej w nauce.

Różnice pomiędzy gimnazjami wiejskimi i wielkomiejskimi Warunki organizacyjne szkół Gimnazja wielkomiejskie cechuje duże zróżnicowanie pod względem liczby oddziałów, natomiast większość gimnazjów wiejskich liczy mniej oddziałów. Gimnazja wielkomiejskie częściej są szkołami „samodzielnymi”, a w wypadku zespołów szkół - również w połączeniu z liceum ogólnokształcącym, zaś wiejskie z reguły stanowią zespół ze szkołą podstawową. Osiągnięcia „na wejściu” W gimnazjach wielkomiejskich naukę podejmuje około 14% uczniów z wynikami niskimi ze sprawdzianu i około 34% uczniów z wynikami wysokimi. W gimnazjach wiejskich naukę podejmuje około 30% uczniów z wynikami niskimi ze sprawdzianu i około 14% uczniów z wynikami wysokimi

wykształcenie rodziców Blok 1. Uczeń i jego środowisko Sytuacja społeczno-ekonomiczna rodzin gimnazjalistów w ocenie wychowawców klas Do grupy czynników charakteryzujących pozycję społeczną rodzin zaliczono: wykształcenie rodziców sytuacja materialna rodzin wydolność wychowawcza zainteresowanie rodziców nauką dziecka zaangażowanie rodziców w życie klasy Największy związek na przyrost osiągnięć uczniów miało wykształcenie rodziców, a pozostałe zmienne okazały się pośrednio z nim związane. (współczynniki korelacji z EWD (w szkołach wiejskich): rGIM = 0,64) Często rodzice nie pracują, nie interesują się edukacją dzieci, a jedynie skupiają swój wysiłek na pozyskiwanie środków finansowych (m.in. od szkoły, z gminy). Małe jest zainteresowanie nauką dziecka, co powoduje słabą motywację do nauki. Niskie wykształcenie rodziców powoduje słabe możliwości pomocy uczniom w domu.

Szkoły wielkomiejskie „Czytam lektury szkolne” Blok 1. Uczeń i jego środowisko „Pilność” - odpowiedzialność gimnazjalistów za własny rozwój Stwierdzenie Szkoły wiejskie Szkoły wielkomiejskie Odrabiam lekcje i uczę się 4,1 3,7 Czytam lektury szkolne 3,2 3,4 Czytam inne książki niż lektury 3,1 3,5 Korzystam z komputera w celach edukacyjnych 3,8 „Czytam lektury szkolne” Największy związek na przyrost osiągnięć uczniów miało: czytanie lektur szkolnych odrabianie lekcji/uczenie się.

Blok 3. Nauczyciel Ocena „profesjonalizm” nauczycieli przez uczniów Do grupy czynników charakteryzujących „profesjonalizm” nauczycieli zaliczono: Nauczyciele interesowali się tym, jak radzę sobie ze stawianymi mi wymaganiami Nauczyciele udzielali wskazówek, jak uczyć się skutecznie Na zajęciach wykorzystywaliśmy informacje z różnych źródeł Zdobytą wiedzę stosowaliśmy w praktyce Średnia ocena profesjonalizmu nauczycieli w gimnazjach wielkomiejskich była zadowalająca – 3,3 i miała dodatni związek z przyrostem osiągnięć uczniów. Średnia ocena profesjonalizmu nauczycieli w gimnazjach wiejskich była wyżej zadowalająca – 3,9, jednak jej związek z EWD okazał się bardzo słaby. Nauczyciele na wsiach cieszą się większym autorytetem wśród uczniów i jest bardziej doceniany ich wkład w efekty kształcenia niż w szkołach wielkomiejskich.

Blok 3. Nauczyciel (Odsetek uczniów, którzy potwierdzili stwierdzenia dotyczące lekcji) języka polskiego matematyki Stwierdzenie Wieś Trójmiasto Najczęściej lekcje były dla mnie ciekawe 24% 34% 20% 16% Zagadnienia z tego przedmiotu były dla mnie szczególnie łatwe 31% 38% 25% Najczęściej rozumiałem, co tłumaczył nauczyciel na lekcjach 44% 59% 39% 37% Nauczyciel naprowadzał mnie, kiedy miałem problem z wykonaniem zadania 36% 49% 42% Nauczyciel często zachęcał mnie do nauki 43% 40% 26% Nauczyciel często chwalił mnie za wykonanie zadań domowych 29% 14%

Co pisali uczniowie o nauce w gimnazjum? Wrażenia pozytywne Nauka w gimnazjum sprawiała mi przyjemność.; Nauka w gimnazjum była fascynującym rozdziałem w moim życiu.; W gimnazjum wiele się nauczyłam i bardzo mi się podoba.; Nauka w gimnazjum powiększyła moją wiedzę.; W szkole jest sympatyczna atmosfera.; Szkoda mi odchodzić z gimnazjum, boję się iść do nowej szkoły.; Będę odwiedzał swoją szkołę, bo jest otwarta na odwiedziny absolwentów. Wrażenia negatywne Uczymy się tylko teorii, a nie umiemy tego zastosować w praktyce.; Potrzebne byłyby jakieś eksperymenty, prezentacje, filmy związane z przedmiotem, by zainteresować uczniów.; Nie rozwiązujemy na lekcjach żadnych ciekawych zadań, nie robimy też doświadczeń.; Niektórzy nauczyciele nie potrafią wytłumaczyć zadania; Nauka w gimnazjum byłaby o wiele ciekawsza, gdyby nauczyciele potrafili do niej zachęcić; Nauczyciele nie doceniają moich wysiłków. Nawet nie zwracają na to uwagi.

Podsumowanie Uczenie się , gdy jest właściwie kierowane , przynosi rozwój osiągnięć uczniów. Na rozwój osiągnięć wpływają: kontekst, osiągnięcia „na wejściu” i działania edukacyjne Ocena skuteczności kształcenia w gimnazjum na podstawie surowych wyników egzaminu nie jest obiektywna, gdyż wyniki te w znacznym stopniu są zależne od poziomu osiągnięć „na wejściu”. Miarą postępu uczniów w określonym czasie uczenia się jest edukacyjna wartość dodana (EWD), która jest jednym ze wskaźników oceny efektywności kształcenia. Analizując wskaźniki EWD trzeba pamiętać, że nie obrazują one całej pracy szkoły, a jedynie efektywność nauczania i osiągnięcia mierzone zadaniami zawartymi w zestawach egzaminacyjnych. Praca szkół często jest zorientowana na wzrost osiągnięć uczniów „słabych”, jednak o ogólnym tempie rozwoju decydują uczniowie „przeciętni”. Segregacja uczniów do klas według miejsca zamieszkania nie sprzyja wyrównywaniu szans edukacyjnych. Efektywność nauczania w gimnazjach wiejskich i miejskich nie różni się istotnie, jest mniejsza dla przedmiotów humanistycznych. 36