Wykluczenie społeczne /ekskluzja/ osób starszych dr Beata Bugajska Uniwersytet Szczeciński

Produkcja „ludzi-odpadów”, „ludzi-odrzutów” czy też „ludzi na przemiał” („nadliczbowych” i „zbędnych”), a więc takich na których obecność nie można było albo nie chciało się przystać) jest nieuniknionym skutkiem modernizacji i nieodłącznym składnikiem nowoczesności, (…) Z. Bauman

Świat Ludzkość starzeje się. Od 1950 roku średnia spodziewana długość życia wydłużyła się o 20 lat - do 66 lat. do połowy XXI wieku obecny poziom wydłuży się o kolejne 10 lat. liczba osób starszych na świecie wzrośnie z 600 milionów w 2000 roku do prawie 2 miliardów w 2050 roku. Powyższy trend będzie najbardziej widoczny w krajach rozwijających się, w których populacja osób starszych może wzrosnąć aż o 400% w ciągu następnych 50 lat. za: Strategia Madrycka (2002)

Koncepcja wykluczenia społecznego przeważnie utożsamiana jest z nowym ubóstwem, nierównościami społecznym, dyskryminacją i powstawaniem w strukturze społecznej grupy osób zaliczanych do underclass. Ludzie wykluczeni definiowani są jako osoby, które przynależąc do jakiejś wspólnoty, grupy czy społeczności, nie są w stanie korzystać w pełnym stopniu z uprawnień, przywilejów czy dobrodziejstw, jakie wynikają z tej przynależności.

Świat w 2050 roku ludność świata będzie się składać w takim samym stopniu ze starych, co młodych ludzi. Globalne szacunki mówią o tym, że pomiędzy 2000 a 2050 rokiem odsetek osób w wieku 60 lat i powyżej wzrośnie dwukrotnie (z 10 do 21%), podczas gdy odsetek dzieci zmaleje o 1/3 (z 30 do 21%). W niektórych państwach rozwiniętych i państwach w okresie transformacji liczba osób starszych przewyższa już liczbę dzieci, a przyrost ludności ma wartość ujemną. W kilku takich państwach populacja osób starszych będzie w 2050 roku dwukrotnie większa niż populacja dzieci.

Wszystko wskazuje na to, że starzenie się społeczeństw stanie się jednym z głównych problemów państw rozwijających się. Przewiduje się, że w pierwszej połowie XXI wieku proces starzenia się społeczeństw populacji tych krajów będzie przebiegał bardzo szybko. Do 2050 roku odsetek osób starszych ma wzrosnąć z 8 do 19%, natomiast populacja dzieci powinna skurczyć się z 33 do 22%.

Państwa rozwijające się przechodzą proces starzenia się społeczeństw w różnym tempie. Najszybciej starzeją się społeczeństwa państw azjatyckich i latynoamerykańskich, w których odsetek osób starszych osiągnie do 2050 roku poziom 20 - 25%. O połowę mniejszy będzie odsetek ludzi starszych w krajach subsaharyjskich, które zmagają się z pandemią HIV/AIDS i trudnościami społeczno-gospodarczymi

Rodzaje definicji wykluczenia społecznego definicje analityczne - wskazują na charakterystyczne cechy zjawiska, jego wymiary, mechanizmy, przejawy (A. Giddens, S. Paugam, R. Castel, M. Xiberras). definicje robocze - operacjonalizują kategorię na użytek prowadzonych badań (T.Burchardt, J. Le Granda, D. Piachaud) definicje oficjalne - zawarte w dokumentach w sferze polityki społecznej

Wykluczenie społeczne /Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski/ 1/wykluczenie społeczne „ to brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa, wpływania i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynków, które powinny być dostępne dla wszystkich, a w szczególności dla osób ubogich”

Wykluczenie społeczne /Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski/ 2/ wykluczenie społeczne to „sytuacja uniemożliwiająca lub znacznie utrudniająca jednostce lub grupie, zgodne z prawem pełnienie ról społecznych, korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury społecznej, gromadzenie zasobów i zdobywanie dochodów w godny sposób.

Wykluczenie społeczne /Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski/

Sytuacja wykluczająca co/kto wyklucza Sytuacja wykluczająca co/kto wyklucza? Czynniki prowadzące do społecznego wykluczenia Utrata materialnego zabezpieczenia Utrata kontaktu z innymi ludźmi Ograniczony dostęp do usług Utrata możliwości uczestnictwa w aktywności obywatelskiej, sąsiedzkiej… Zmiana ról (utrata pracy, opuszczenie domu przez dzieci, etc) Pogarszające się zdrowie, Śmierć opiekunów i innych bliskich

źródła marginalizacji ludzi starych w Polsce /wg B.Szatur –Jaworskiej/ brak samodzielności w codziennym funkcjonowaniu niski poziom wykształcenia zakwestionowanie przez transformację ustrojową dorobku życiowego starszego pokolenia zła sytuacja na rynku pracy, wywieranie presji na osoby starsze aby odchodziły z pracy uwarunkowanie kultury masowej i społecznej komunikacji -starość jest mało efektywna i niekomercyjna, jest nieobecna w świadomości młodego pokolenia, kult młodości

Świat Wśród populacji osób starszych najszybszy wzrost zachodzi w grupie najstarszych ze starszych, czyli ludzi w wieku 80 lat i powyżęj. W 2000 roku powyższa grupa liczyła 70 milionów ludzi, a szacunki wskazują, że w ciągu następnych 50 lat liczba tych osób wzrośnie pięciokrotnie. Wśród osób starszych przeważają kobiety, a ich liczebna przewaga nad mężczyznami rośnie wraz z wiekiem. za: Strategia Madrycka (2002)

Niektórzy ludzie starzy pozostają wykluczani, podobnie jak miało to miejsce we wcześniejszych okresach ich życia. Inni doświadczają ograniczeń związanych ze starzeniem się i stopniowo podlegają procesowi społecznego wykluczania. Jeszcze inni utrzymują na dobrym poziomie functional capacity, zachowując odpowiadającą im jakość życia.

Indywidualna konfiguracja problemów wyznaczająca zakres wykluczenia Indywidualna interpretacja warunków działania Subiektywne poczucie „bycia wykluczanym lub wykluczonym” autowykluczanie

Indywidualna konfiguracja problemów wyznaczająca zakres wykluczenia

Indywidualna konfiguracja problemów wyznaczająca zakres wykluczenia

Indywidualna konfiguracja problemów wyznaczająca zakres wykluczenia

wymiary społecznego wykluczenia ludzi starych - ekonomiczny obejmujący sferę produkcji i konsumpcji - polityczny -utrudnienia w uczestnictwie w życiu politycznym społeczeństw demokratycznych; - społeczny -i słaba aktywność jednostek, ograniczenie kontaktów w relacjach z rodziną i społecznością; świadomościowy rozumiany jako nieobecność lub niewystarczająca obecność ludzi starych w kulturze masowej, w komunikacji społecznej, w przestrzeni publicznej.

Polska Prognozy GUS przewidują gwałtowne przyspieszenie starzenia polskiej populacji w okresie najbliższych lat. Do 2030 roku odsetek populacji w wieku 65 lat lub starszych ma osiągnąć 23,8%, co w liczbach bezwzględnych wyrazi się liczbą 8,5 mln Rośnie odsetek osób 65+ - w ostatnich 25 latach – około 3,3%, do prognozowanego przyrostu w przyszłych 25 latach – o około 10,5%.

Polska Między 2002 a 2030 rokiem przewiduje się blisko 40% spadek liczności kategorii osób w wieku 0-19 i 39% spadek liczności osób w wieku 20-34 lat, przy 74% wzroście osób w wieku 65 lat i starszych, co pośrednio wyjaśnia ujemny przyrost naturalny w nadchodzących latach

Polska Dodatkowym zjawiskiem będzie wzrost udziału ludzi w późnej starości (75+) kosztem spadku osób we wczesnej starości (65-74). Odsetek „starych starych” w populacji 65+ wzrośnie z 38,5% w 2002 do 47,6% w 2030 roku

W liczbach bezwzględnych najstarsza kategoria wiekowa - najbardziej zagrożona wielochorobowością i niepełnosprawnością - ulegnie podwojeniu: z 1,9mln do 4mln

prognozowany w Polsce spadek liczebności ludności w wieku produkcyjnym z 24,5 mln w 2006 r. do 20,7 mln w 2030 r. oraz jednoczesny wzrost liczebności osób w wieku poprodukcyjnym z 6 mln do 9,6mln, doprowadzi do tego, że w analizowanym okresie czasu przeciętna liczba osób „pracujących” na przeciętnego emeryta (a zarazem stanowiących wobec niego potencjał opiekuńczy) spadnie z 4,1 do 2,2,.

Region – woj. zachodniopomorskie Ogólna liczba ludności powyżej 60 r.życia w zachodniopomorskim wynosiła w 2009 18,2 % ogółu ludności ( w Polsce 19,1%),

Do 2020 r w zachodniopomorskim liczba ludności względem roku 2009 zmniejszy się o 113 tyś osób W 2035 liczba osób w wieku poprodukcyjnym osiągnie 26,8% ogółu mieszkańców

Nowe wyzwania Ekskluzja, choroby, niezaspokojone potrzeby nie muszą być konsekwencją starzenia się. Dobre samopoczucie, wysoki poziom usług i pozytywny stosunek do starości redukuje czynniki prowadzące do ekskluzji ludzi starych. Wczesna interwencja może prowadzić do większej jakości życia Kreowanie środowiskowego wsparcia Excluded Older People – Social Exclusion Unit Interim Report

PRZECIWDZIAŁANIE EKSKLUZJI osób starszych Współczesny świat dysponuje nieosiągalnymi dotąd zasobami i technologicznym potencjałem i oferuje niezwykłe perspektywy w zakresie: a) umożliwienia ludziom osiągnięcia podeszłego wieku w lepszym zdrowiu i z większym poczuciem zadowolenia z poziomu życia, b) starań o pełną przynależność i uczestnictwo osób starszych w życiu społeczeństw, c) zapewnienia osobom starszym możliwości wniesienia bardziej efektywnego wkładu w życie lokalnych społeczności i rozwój społeczeństw d) ciągłej poprawy metod opieki i pomocy osobom starszym w zależności od ich potrzeb.

Przeciwdziałanie społecznemu wykluczaniu można rozpatrywać z perspektywy globalnej, perspektywy państwa i perspektywy organizacji pozarządowych

Do perspektywy globalnej przeciwdziałania marginalizacji zaliczyć można deklaracje, plany działań przyjęte i podpisane przez rządy państw.

Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 55-64 lat dla UE wynosi 46% /Eurostat 2009/ Szwecja – 70%; Estonia – 64%Wlk. Brytania -58%, Dania -58%, Niemcy 56%.... Polska 32%

Unia Europejska sformułowała dziesięć podstawowych zasad włączana społecznego (integracji społecznej): pomocniczość; holistyczne podejście; przejrzystość i przewidywalność; usługi przyjazne dla klienta; skuteczność; solidarność i partnerstwo; zapewnienie godności i przestrzeganie praw człowieka; uczestnictwo; wzmacnianie niezależności i rozwoju osobistego; usprawnianie i stabilność.

Cel strategii Europa 2020 – 75% wskaźnik zatrudnienia w grupie 20-64 lat Sytuacja w 2009: 46% zatrudnienia w grupie wiekowej 55-64 lat

Rola państwa w procesie przeciwdziałania wykluczeniu polega na kreowaniu systemów zabezpieczenia społecznego, których zadaniem jest utrzymanie spokoju społecznego.

Do prób przeciwdziałania społecznemu wykluczeniu można też zaliczyć powstawanie specjalnych agend rządowych, które mają za zadanie podejmowanie działań wpływających na dynamikę tego zjawiska. Mają one przeważnie status ciał doradczych, promocyjnych i funkcjonują przy określonych ministerstwach

W procesie inkluzji, włączania osób wykluczonych do społeczeństwa ważną rolę odgrywają też programy, które mają na celu integrację danej grupy ze społeczeństwem.

2012 rok Europejski Rok Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej http://ec.europa.eu

Polska 2012 Rok Uniwersytetów Trzeciego Wieku

http://www.age-platform.eu