Jan Herbst, Stowarzyszenie Klon/Jawor Polski sektor pozarządowy w czasach „ekonomii społecznej” Portret przemian po trzech latach badań

Skąd organizacje biorą pieniądze? Stowarzyszenie Klon/Jawor Przemiany sektora pozarządowego w czasach „ekonomii społecznej” Struktura prezentacji O badaniach Klon/Jawor Sektor pozarządowy, trzeci sektor, ekonomia społeczna, przedsiębiorczość społeczna – o zmieniającym się języku opisu sektora; Pole rozwoju ekonomii społecznej w Polsce – punkt wyjścia AD Przemiany sektora Rozwój organizacji Strategie finansowe w sektorze pozarządowym a przedsiębiorczość społeczna.

Skąd organizacje biorą pieniądze? Stowarzyszenie Klon/Jawor Przemiany sektora pozarządowego w czasach „ekonomii społecznej” Pole ekonomii społecznej 2008 Typy organizacji Liczba jednostek Zatrudnienie (N. stałych pracowników) Członkostwa “ Stara ” ES Stowarzyszenia, fundacje i org. społ.90,000130, ,000,000 Organizacje otoczenia biznesu6,00033,0001,100,000 Związki zawodowe19,418?2,000,000 Spółdzielnie12,343440,0008,000,000 Z tego: spółdzielnie inwalidów35055,00030,000 Tow. Ubezpieczeń Wzajemnych9500? Inne organizacje wzajemnościowe900?? >Nowa ” ES Spółdzielnie socjalne Zakłady Aktywności Zawodowej Centra i Kluby Integracji Społecznej RazemOk Ok Ok Źródła: GUS I kw. 2008, Klon 2008, CBOS, IPS PAN

Skąd organizacje biorą pieniądze? Stowarzyszenie Klon/Jawor Przemiany sektora pozarządowego w czasach „ekonomii społecznej” Zróżnicowanie ekonomii społecznej Z punktu widzenia postulatów przedsiębiorczości społecznej, trzeci sektor jest bardzo niejednolity (EMES) Kryterium aktywności ekonomicznej Źródło danych: Klon 2006

Skąd organizacje biorą pieniądze? Stowarzyszenie Klon/Jawor Przemiany sektora pozarządowego w czasach „ekonomii społecznej” Kryterium aktywności członków Źródło danych: Klon 2006

Skąd organizacje biorą pieniądze? Stowarzyszenie Klon/Jawor Przemiany sektora pozarządowego w czasach „ekonomii społecznej” Pole przedsiębiorczości społecznej Źródło: Klon 2006

Skąd organizacje biorą pieniądze? Stowarzyszenie Klon/Jawor Przemiany sektora pozarządowego w czasach „ekonomii społecznej” PES w sektorze pozarządowym – SQ 2006 Ze względu na doświadczenia płynące zza granicy, ze względu na liczebność trzeciego sektora, ze względu na jego specyfikę – z różnych powodów za „bazę” dla rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Polsce uznaje się tu przede wszystkim organizacje pozarządowe. Działacze i promotorzy ruchu pozarządowego traktowali też „ekonomizację” jako rodzaj szansy na pokonanie słabości sektora, uczynienie go bardziej efektywnym i mniej uzależnionym od środków publicznych. Jak te postulaty mają się do rzeczywistości? (liczba i cechy pes 2006, zmiany 2008 PES performance. Czy sobie lepiej radzą? Co oznacza dla organizacji działalność ekonomiczna (ryzyko, wizerunek, pochylenie się w rynek) Typy organizacji i kultury organizacji (jak się różnią gdy chodzi o wartości, ale także jeśli chodzi o stosunek do aktywności ekonomicznej, ryzyka, inne takie..))

Skąd organizacje biorą pieniądze? Stowarzyszenie Klon/Jawor Przemiany sektora pozarządowego w czasach „ekonomii społecznej” PES w sektorze pozarządowym 2006

Skąd organizacje biorą pieniądze? Stowarzyszenie Klon/Jawor Przemiany sektora pozarządowego w czasach „ekonomii społecznej” Dynamika przyrostu organizacji Źródło: REGON GUS I kw. 2008

Skąd organizacje biorą pieniądze? Stowarzyszenie Klon/Jawor Przemiany sektora pozarządowego w czasach „ekonomii społecznej” Potencjał finansowy Liczba nowych organizacji maleje, ale zwiększa się – po raz pierwszy od lat – finansowy potencjał sektora pozarządowego. Źródło: Klon 2008

Skąd organizacje biorą pieniądze? Stowarzyszenie Klon/Jawor Przemiany sektora pozarządowego w czasach „ekonomii społecznej” Potencjał finansowy Wraz z budżetami organizacji nie zwiększa się odsetek tych z nich, które dysponują rezerwami finansowymi umożliwiającymi im przetrwanie w razie kłopotów (deklaruje je tylko 25% organizacji). Tym, które takimi rezerwami dysponują, wystarczyłyby one przeciętnie na 8 miesięcy działalności. Nieco zwiększył się za to odsetek organizacji, które twierdzą, że posiadają „istotny” majątek (lokale, grunty, udziały, kapitał rezerwowy itp.) – twierdzi tak co czwarta z nich. Wciąż jednak, majątek taki deklaruje mniej organizacji niż jeszcze 4 lata temu (30%). Mimo to, hipoteza: Organizacje „robią” więcej, ale nie „mają” więcej. Problem ABCD, reguł rządzących rozliczaniem środków (publicznych) oraz barier rozwoju instytucjonalnego organizacji.

Skąd organizacje biorą pieniądze? Stowarzyszenie Klon/Jawor Przemiany sektora pozarządowego w czasach „ekonomii społecznej” Potencjał finansowy Wciąż pogłębia się rozwarstwienie sektora. Mniej zamożne organizacje dysponują podobnymi środkami jak w roku finansowym Organizacje zamożniejsze – znacznie większymi. Źródło: Klon 2008

Skąd organizacje biorą pieniądze? Stowarzyszenie Klon/Jawor Przemiany sektora pozarządowego w czasach „ekonomii społecznej” „Dieta” organizacji: ekonomia społeczna? Mówimy o ekonomizacji sektora. Tymczasem świeże dane sugerują, że mamy do czynienia z jego „de-ekonomizacją”, poprzez zalew publicznych pieniędzy. Według bardzo wstępnych szacunków, udział środków publicznych w ogólnej kwocie przychodów sektora pozarządowego rośnie lawinowo. Po części to kwestia dostępu do środków europejskich. Po części – niezwykłego przyrostu transferów z administracji rządowej. Na poziomie samorządów, przyrostu nie odnotowano. Od roku 2003 do 2007, udział środków publicznych (krajowych i zagranicznych) w przychodach sektora wzrósł liniowo z 33% do 56%. Tym samym zmalała rola składek. Znaczenie działalności gospodarczej spadło w tym czasie 4 – krotnie! (20% w 2003 roku, 14% w 2005 i zaledwie 5% w 2007).Rozwija się za to działalność odpłatna nie dla zysku.

Skąd organizacje biorą pieniądze? Stowarzyszenie Klon/Jawor Przemiany sektora pozarządowego w czasach „ekonomii społecznej” Źródło: Klon 2008

Skąd organizacje biorą pieniądze? Stowarzyszenie Klon/Jawor Przemiany sektora pozarządowego w czasach „ekonomii społecznej” Typy organizacji Hipoteza: przechył w kierunku środków publicznych to strategia racjonalna. Organizacje nie mają przekonania ani mocy przerobowych do „ekonomizowania się”. Nie są też w stanie pokonać barier prawnych i biurokracji skarbowej. Jeśli chcą, wybierają odpłatną działalność nie dla zysku lub zwracają się ku środkom publicznym. Pytanie: jak wiele z usług świadczonych stronie publicznej to ukryta forma działalności gospodarczej, na zasadzie third-party payments? Analizując dane na temat źródeł finansowania działań organizacji, da się wyodrębnić trzy podstawowe ich typy. Pierwszy z nich to organizacje o charakterze „klubowym” świadczące odpłatne usługi na rzecz swoich członków. Organizacje te opierają się wyłącznie lub niemal w całości na przychodach ze składek (stanowią 17% sektora). Typ drugi to organizacje polegające na dotacjach z samorządu (stanowiących średnio ponad 80% ich budżetu). Ten typ reprezentuje co piąta organizacja w Polsce. Typ trzeci to organizacje o bardziej zróżnicowanej „diecie”.

Skąd organizacje biorą pieniądze? Stowarzyszenie Klon/Jawor Przemiany sektora pozarządowego w czasach „ekonomii społecznej” Co z przedsiębiorcami społecznymi? Można zauważyć, że organizacje angażujące się w formalną aktywność ekonomiczną nie wyróżniają się na tle innych pod względem kompozycji budżetu. Aktywność ekonomiczna jest więc, statystycznie rzecz biorąc, strategią „oportunistyczną” nie zaś „deterministyczną” (działalność gosp. jako jedna z opcji, nie zaś jako sposób działania). Gdzie więc są przedsiębiorcy społeczni i ilu ich jest? Źródło: Klon 2008

Skąd organizacje biorą pieniądze? Stowarzyszenie Klon/Jawor Przemiany sektora pozarządowego w czasach „ekonomii społecznej” PES 2008 Rozważmy kryteria ekonomiczne EMES Zatrudnienie. PES mają zatrudniać, ale także działać na rzecz zatrudnienia. Według ostatnich danych, odsetek organizacji korzystających z płatnej pracy sięga prawie 48%, przy czym jednak tylko 28% czyni to w sposób stały (27 na etat – to o 7% więcej niż 2 lata temu). Etatowi pracownicy to ok. 120 tysięcy osób. Znaczny postęp. Jednocześnie jednak znaczna część organizacji (i społeczeństwa) uznaje, że w sektorze pozarządowym należy pracować „społecznie”. Mniej więcej 10% organizacji deklaruje działania w sferze usług rynku pracy, a dla 2% to najistotniejszy obszar działań. Podobnie było w 2006 roku. Sektor pozarządowy a grupy doświadczające trudności na rynku pracy.

Skąd organizacje biorą pieniądze? Stowarzyszenie Klon/Jawor Przemiany sektora pozarządowego w czasach „ekonomii społecznej” PES 2008 Działalność ekonomiczna: Wycofywanie się organizacji z działalności gospodarczej (7%), popularyzacja odpłatnej działalności nie dla zysku (19,1%, z 14%). Jednak w praktyce niemal połowa organizacji (więcej niż w 2006 roku) pobiera opłaty za usługi (najczęściej w postaci składek, nieco rzadziej w postaci odpłatności za usługi nie związanej z członkostwem). Kultura grantu i składki zamiast kontraktu i sprzedaży „na rynku”. Niewielki margines organizacji (– przeważnie dużych) „żyjących” z działalności ekonomicznej. Źródło: Klon 2008

Skąd organizacje biorą pieniądze? Stowarzyszenie Klon/Jawor Przemiany sektora pozarządowego w czasach „ekonomii społecznej” … Ile jest dziś potencjalnych PES – według kryteriów EMES) w stosunku do 2006 roku? Nie więcej niż było (4%). Liczba to nie rzeczywisty problem. Istotne jest pytanie, ile jest PES w „potencjalnych” PES? To pytanie o motywacje podejmowania działalności ekonomicznej, o angażowanie uczestników, o stosunek do „przedsiębiorczości nie dla zysku”. Badania – zarówno jakościowe jak i ilościowe – nie pozostawiają złudzeń, że zdecydowana większość z pozarządowych „firm” to albo zwykłe przedsiębiorstwa, albo „proto-przedsiębiorstwa społeczne”. Jednak świadome tego konceptu. Prawie 80% organizacji słyszało o „ekonomii społecznej”, a połowa z nich uważa, że to określenie odnosi się także do nich. 2 na 3 organizacje słyszały już też o przedsiębiorstwach społecznych. Co trzecia z nich (11% ogółu) nazwałoby tak siebie. Problemy: segmentyzacja sektora (potencjał finansowy i źródła finansowania). Potrzebna jest „zniuansowana” infrastruktura finansowa i szkoleniowa. Utrwalony wizerunek organizacji pozarządowych jako nie sprzedajacych usług. Ryzyko uzależnienia od środków publicznych – remedium:bardziej elastyczny system kontraktowania usług.

Jan Herbst, Stowarzyszenie Klon/Jawor Dziękuję. Jan Herbst Stowarzyszenie Klon/Jawor Ul. Szpitalna 5/ Warszawa