EDUKACYJNE WARTOŚCI SZACHÓW „64 pola szachownicy otwierają w umyśle ogrom możliwości, podobnie jak 32 litery alfabetu w kulturze.”

WARTOŚCI W ŻYCIU CZŁOWIEKA Wartości można określić jako te wszystkie cele, normy i zasady postępowania, które umożliwiają rozwój oraz osiągnięcie trwałej satysfakcji życiowej. Świat, w którym żyjemy, jest światem wartości. Aksjologia (nauka o wartościach) wskazuje, że życie człowieka jest procesem ich realizowania. Odkrywanie, przyjmowanie i prowadzenie życia zgodnego z przyjętym systemem wartości jest celem wychowania i samowychowania. Przyjęty system wartości wypełnia osobowość, nadaje kształt życiu człowieka, sens jego egzystencji.

WSPÓŁCZESNY ŚWIAT WARTOŚCI Sprawia, że: rozwijają się nowe wartości, dotychczas istniejące zyskują nowy profil lub podlegają procesom destabilizacji, zmieniają się nie tylko pojedyncze wartości, ale także całe ich systemy. Wielu młodych ludzi staje przed problemem wyboru, które wartości traktować jako pierwszoplanowe: wartości konsumpcyjne, materialne, czy wartości moralne – wyznaczające stosunek do drugiego człowieka i do siebie samego. Perspektywa czasowa wyraźnie pokazuje, iż ludzie: w czasach Arystotelesa – podziwiali otaczający ich świat; za Kartezjusza – powątpiewali w niego, zaś dziś – muszą starać się budować wartości stałe w tak szybko zmieniającym się świecie.

WSPÓŁCZESNY ŚWIAT WARTOŚCI Rozróżnienie tego, co jest właściwe, a co nie jest właściwe, jest długim procesem, który obejmuje lata od wczesnego dzieciństwa aż po osiągnięcie dorosłości. To, w jaki sposób proces ten będzie przebiegał, jakim wartościom w życiu człowieka dorosłego będzie hołdował młody człowiek, zależy w dużym stopniu od rodziców i nauczycieli. Dzieci i młodzież potrzebuje wartości dla swojego zdrowego rozwoju, normalnego, prawidłowego funkcjonowania w życiu dorosłym, a nawet dla dawania sobie rady z problemami dnia codziennego. Niezaspokojenie tych potrzeb prowadzić może do zaburzeń w zachowaniu, trudności w nauce, kłopotów z koncentracją, agresji, braku aspiracji czy nieudanych kontaktów z innymi.

POCZĄTEK EDUKACJI Dziecko na początku edukacji = radość, ufność, indywidualność Nauczyciel = świadomość (dylematy, szukanie najlepszych rozwiązań)

NAJCZĘŚCIEJ STAWIANE PYTANIA Jak wspierać rozwój różnorodnych, nieukształtowanych osobowości? Jakie stosować formy, metody pracy, środki pomocnicze? Jak wyjść naprzeciw potrzebom psychologicznym ucznia? Jak pobudzić jego aktywność? Jak rozpoznać i rozwinąć jego zdolności?

NAUKA I WYCHOWANIE POPRZEZ GRĘ Teoretycy, jak i praktycy oświatowi podkreślają dobitnie, że sukces dziecka w szkole zależy od: sposobu zdobywania umiejętności poziomu emocjonalnego i intelektualnego

GRA – DLACZEGO NIE? I TO JESZCZE DYDAKTYCZNA! Zalety gier dydaktycznych: podnoszą efektywność procesu kształcenia, służą poszanowaniu norm (zasad), zwiększają trwałość i operatywność zdobytych wiadomości, mają znaczący wpływ na kształtowanie odpowiednich postaw (m. in. przyzwyczają do zwycięstw oraz porażek), skuteczniej przygotowują do praktycznej działalności (np. sprzyjają podstawom przedsiębiorczości), udoskonalają wykonywane przez uczniów operacje intelektualne poprzez rozwijanie ich spostrzegawczości, wyobraźni i koncentracji uwagi, umożliwiają wykorzystanie w praktyce zdobytych wiadomości oraz umiejętności, są dla uczniów niezwykle atrakcyjną formą nauczania, przez co dostarczają im przyjemnych doświadczeń i budzą w nich pozytywną motywację do nauki, niezwykle aktywizują uczniów do wspólnej i samodzielnej pracy. Ponieważ: Każda gra dydaktyczna jest zabawą, natomiast nie każda zabawa jest grą dydaktyczną. Główną cechą różniącą grę od zabawy jest to, że celem wykonywanych czynności podczas gry jest wygrana jednej ze stron, która determinuje maksymalny wysiłek intelektualny uczestników (a nie tylko wykonanie określonego zadania).

A JEŚLI GRA DYDAKTYCZNA TO MOŻE SZACHY? Ogólne cechy (właściwości) przemawiające za szachami: Jasność i transparentność Szachy to gra strategiczna (problemowa metoda kształcenia) dla 2. osób prowadzona na 64-polowej szachownicy, w której obowiązują określone zasady; Na początku gry (partii) każdy z graczy ma 16 białych lub czarnych bierek (8 pionów, 8 figur – król, hetman, 2 wieże, 2 gońce i 2 skoczki); Podczas gry bierki są przesuwane na przemian przez zawodników; Celem gry jest zamatowanie (stworzenie sytuacji, w której król przeciwnika nie ma możliwości obrony).

Cd. ogólnych cech (właściwości) przemawiających za szachami: Wymierność Szachy nie są grą losową, o zwycięstwie decyduje korzystniejszy układ figur zależny tylko i wyłącznie od umiejętności grającego.

Cd. ogólnych cech (właściwości) przemawiających za szachami: Powszechność Na świecie istnieje aż 156 związków szachowych zrzeszonych w FIDE. Wśród dyscyplin sportowych tylko światowe związki piłki nożnej i lekkiej atletyki mogą więc współzawodniczyć z organizacjami szachowymi pod względem ilości członków. Szachy są sportem egalitarnym, dostępnym dla wszystkich. Zakup szachownicy to kwota rzędu kilkudziesięciu złotych. Wygoda nauki gry w szachy polega na tym, iż może ona odbywać się domu, w czasie dojazdu do szkoły czy pracy, przez Internet, 7 dni w tygodniu, o dowolnej porze, w dni słoneczne i deszczowe.

Cd. ogólnych cech (właściwości) przemawiających za szachami: Skalowalność Najłatwiejsze zadania typu „mat w 1 ruchu” (przypominające rebusy) z łatwością mogą rozwiązywać nawet najmłodsze przedszkolaki. Z drugiej strony zdobycie pozycji arcymistrza wymaga nie tylko wyuczonej doskonałości, lecz także pewnego rodzaju geniuszu inteligencji. Np. Fischer czy Kasparow

Cd. ogólnych cech (właściwości) przemawiających za szachami: Nieskończoność Szachy nie są i nie mogą być do końca zbadane. Chodzi m. in.: - o liczbę możliwych ustawień bierek na szachownicy, - nieograniczone możliwości tworzenia własnych koncepcji walki, - i to, że kryją prawdziwy ocean jeszcze nie przeprowadzonych kombinacji. Nieskończoność możliwości wyróżnia szachy spośród innych gier planszowych takich jak np. warcaby. Nic dziwnego, że szachy przetrwały i zyskały na popularności, współcześnie zaś nawet komputery nie mogą ich do końca rozszyfrować.

Cd. ogólnych cech (właściwości) przemawiających za szachami: Wszechstronność Tym, co wyróżnia szachy spośród innych gier planszowych oprócz nieskończoności kombinacji jest ich wielostronny charakter. Pisze na ten temat T. Czarnecki: „Szachy są nie tylko grą. Są także swego rodzaju sportem umysłowym ze wszystkimi elementami sportowej rywalizacji, rozwijającym pewne właściwości intelektu i charakteru. Mają również znamiona sztuki, gdyż pięknie rozegrana partia lub dobrze skomponowany problem wzbudzają zachwyt szachistów, podobnie jak poemat, rzeźba czy symfonia zachwycają znawców tych dziedzin sztuki. Szachowa analiza ma wreszcie wyraźne cechy badań naukowych, opartych na zebranym materiale doświadczalnym.”

Cd. ogólnych cech (właściwości) przemawiających za szachami: Wartościowość Szachy - rodzaj intelektualnej aktywności, który pozytywnie wpływa nie tylko na rozwój umysłowy, ale także osobowościowy. Szachy stanowią doskonałe narzędzie, służące do rozwijania pozytywnych cech i umiejętności dzieci.

WALORY DYDAKTYCZNE SZACHÓW „Szachy posiadają rzadko spotykaną właściwość: dzieci je lubią, pomimo że szachy są dla nich dobre!” Dzieci uczące się grać w szachy dostrzegają w nich przede wszystkim rozrywkę, nie zdając sobie sprawy, że bawiąc się drewnianym wojskiem, uczą się i doskonalą swoje umysły. Szachy – nie dają się jednoznacznie sklasyfikować i utożsamiać z jedną, wybraną dziedziną wiedzy – stanowią wyjątkowe, harmonijne połączenie sportu, nauki i sztuki. Szachy pozwalają przełamywać obawy, bierność, a nawet niechęć uczniów do zajęć szkolnych; są bodźcem do budowania edukacji kreatywnej i innowacyjnej.

Nauka gry w szachy sprzyja wszechstronnemu rozwojowi dziecka: Kształci pamięć, umiejętność abstrakcyjnego i logicznego myślenia, rozwija wyobraźnię przestrzenną; Dziecko poznaje nową dyscyplinę, której istotą jest samodzielne, logiczne rozumowanie, łączące poszczególne elementy wiedzy w jedną harmonijną całość, w tym umiejętność analizy, syntezy czy dedukcji. Szachy wyrabiają umiejętność i nawyk dostrzegania problemów, analizowania sytuacji, formułowania scenariuszy rozwoju i podejmowania przemyślanych działań. Szachowe dzieci nie mają kłopotów w nauce, szybciej i efektywniej przyswajają wiedzę, są z reguły dobrymi uczniami (wykazują to wyniki testów kompetencji, badań np. dr Roberta Fergusona czy Andrzeja Modzelana) .

Nauka gry w szachy sprzyja wszechstronnemu rozwojowi dziecka – cd.: Wpływa na rozwój intelektu, zwiększa aktywność umysłową, rozbudza twórcze zdolności; Specyfika gry w szachy wyklucza odtwórcze traktowanie tego zagadnienia. Wszelkie próby bezmyślnego naśladownictwa skazane są na niepowodzenie. Dziecko samo kreuje wydarzenia na szachownicy i ponosi za nie odpowiedzialność. Dobra partia szachowa jest dziełem sztuki, a zawarte w niej elementy strategii i taktyki pozwalają stosować przemyślane plany gry i rozsądnie kreować nowe pozycje na szachownicy (jak i w życiu).

Nauka gry w szachy sprzyja wszechstronnemu rozwojowi dziecka – cd.: Objawia się umiejętnością koncentracji nad zagadnieniem, racjonalnego wykorzystywania czasu, łatwością zapamiętania szczegółów czy szybkością w dotarciu do prawidłowego rozwiązania problemu. Główną umiejętnością w szachach jest zdolność analizowania każdej pozycji w sposób dynamiczny. Każdy ruch na szachownicy jest podjęciem (czasem bardzo szybkiej) decyzji, opartej na racjonalnych przesłankach. Tym samym młody szachista uczy się ponoszenia odpowiedzialności za swoje posunięcia (wszak jeden nieprzemyślany ruch może spowodować przegranie partii).

WYCHOWAWCZE WARTOŚCI SZACHÓW Posiadają społeczny charakter "Gens una sumus” (Jesteśmy jedną rodziną) - głosi dewiza Międzynarodowej Federacji Szachowej. Przy szachownicy zacierają się różnice wiekowe, często bardzo młody człowiek rywalizuje - toczy intelektualny spór - z dużo starszym partnerem. Łączy ich wspólna pasja, zainteresowanie przedmiotem rozważań i dociekań. Szachy są grą dla wszystkich. Nie ma znaczenia miejsce zamieszkania, położenie materialne, przynależność klasowo-warstwowa, nie liczą się wiek i płeć.

WYCHOWAWCZE WARTOŚCI SZACHÓW Są formą interakcji międzyludzkiej Przez kilka godzin, w jednym miejscu i czasie, spotykają się ludzie potrafiący porozumieć się bez słów – rozmawiają kodem (językiem) szachowym. Dziecko, które gra w szachy uczy się, iż należy brać pod uwagę ruchy przeciwnika, tak jak w życiu należy brać pod uwagę działania innych ludzi. Przestrzeń na szachownicy nie jest zarezerwowana dla jednego gracza podobnie jak przestrzeń życiowa nie może być własnością jednego człowieka.

WYCHOWAWCZE WARTOŚCI SZACHÓW Są pasją, hobby Jak większość z ludzkich zainteresowań szachy zbliżają ludzi do siebie. Niosą ze sobą trwałe przyjaźnie i sympatie, które nie ograniczają się tylko do szachów, ale odnoszą się do innych sfer życia. Nie niszcząc indywidualności, uczą pracy w zespole – budowania zaufania, integracji, wzajemnej motywacji, czy osiągania wspólnego celu (np. szachy drużynowe).

WYCHOWAWCZE WARTOŚCI SZACHÓW Wychowują Można je również rozpatrywać w kategoriach nagrody i kary.  Czymże innym jak nie karą jest przegrana? W dodatku wymierzona natychmiast i adekwatnie do czynu. Nagrodą bez wątpienia jest zwycięstwo, osiągnięte dzięki sile własnego umysłu. Uprawianie szachów wzbogaca osobowość dziecka i polepsza jego przygotowanie do uczestnictwa w życiu społecznym.

WYCHOWAWCZE WARTOŚCI SZACHÓW Pozwalają na kształcenie cech umysłu i charakteru Młody adept "królewskiej gry" staje się bardziej cierpliwy, wytrwały i w pełni panuje nad sobą. Dzieci grające w szachy charakteryzują się większym zdyscyplinowaniem i wyobraźnią, łatwiej podchodzą do porażek. Udział w turniejach wymaga ponadto odporności psychicznej (np. nie załamywanie się przy przegranej lub popełnionym błędzie). Szachy wykształcają poczucie obiektywizmu, uznawanie prawd innych ludzi, uczą tolerancji i reakcji na niepowodzenia - dzieci mające styczność z szachami, zupełnie inaczej podchodzą do porażek. Zazwyczaj ponownie starają się rozwiązać określony problem i czynią to aż do skutku, podczas gdy ich rówieśnicy bądź rezygnują z wykonania zadania, bądź też obniżają sobie skalę trudności; Szachy wpływają pozytywnie na samodoskonalenie się człowieka. Szachista podczas rozgrywania partii musi zdecydować o każdym ruchu sam, nikt mu nie podpowie jak zagrać i nie pomoże. Wychowanie poprzez szachy polega, jak widać, na stopniowym zwiększaniu samodzielności zawodników. Im wyższy poziom sportowy, tym większy udział szachisty, tym większa rola samowychowania. W szachach przestrzegane są zasady "fair play", które przekładają się na postawy moralne w życiu. Charakteryzują się brakiem przemocy, poszanowaniem dla samego siebie i innych, poczuciem godności i sprawiedliwości. Czyż nie najpiękniejszym momentem jest chwila, kiedy po zakończeniu partii młodzi zawodnicy podają sobie ręce i dziękują za grę? Wyrażają przez to szacunek i uznanie dla przeciwnika, niezależnie od tego, czy został zwycięzcą czy pokonanym.

Korzyści wynikające z umiejętności gry w szachy (na podst Korzyści wynikające z umiejętności gry w szachy (na podst. ankiety przeprowadzonej przez S. Polgar): dają pewność siebie uczą odpowiedzialności rozwijają wyobraźnię rozwijają kreatywność rozwijają koncentrację uczą dyscypliny uczą determinacji uczą systematyczności, pilności uczą cierpliwości uczą zaangażowania dodają odwagi uczą planowania uczą prawidłowego oceniania sytuacji uczą radzić sobie z niepowodzeniami rozwijają umiejętność czytania ze zrozumieniem rozwijają zdolności matematyczne rozwijają logiczne myślenie uczą zdrowego współzawodnictwa wyrabiają umiejętność osiągania wyznaczonych celów rozwijają umiejętność nauki na własnych błędach uczą strategicznego myślenia rozwijają komunikację umiejętność podejmowania decyzji umiejętność rozwiązywania problemów kreują intelekt wyrabiają zmysł obserwacji rozwijają pamięć uczą szacunku i poszanowania rywala

Można też o szachach powiedzieć, że: przyczyniają się do wyrównywania szans rozwojowych dzieciom z rodzin rekrutujących się z grup społecznie wykluczonych, ułatwiają wyszukiwanie dzieci szczególnie uzdolnionych, co zapobiegać może marnowaniu talentów, ułatwiają dobre relacje międzypokoleniowe między dziadkami, rodzicami i dziećmi, zmniejszają skłonność do uzależnień, zapobiegają patologiom społecznym, służą zwiększeniu zainteresowania szachami osób starszych wiekiem, wpływają na wydłużenie okresu sprawności umysłowej.

NAJCZĘŚCIEJ STOSOWANE W NAUCZANIU GRY W SZACHY FORMY: nauczanie indywidualne, praca w grupach, mecze towarzyskie - rozgrywanie partii z przeciwnikiem, rozgrywki turniejowe (indywidualne i drużynowe), symultany szachowe.

NAJCZĘŚCIEJ STOSOWANE W NAUCZANIU GRY W SZACHY METODY: Nauczanie szachów stosowane w praktyce klas początkowych polega na: przyswajaniu - metody podające - informacje, objaśnienia, opis przedmiotów, zjawisk, sytuacji, podawanie gotowych wzorów do naśladowania, odkrywaniu - metody poszukujące - rozwiązywanie przez uczniów problemów o charakterze praktycznym, a w elementarnym stopniu również i teoretycznych, dyskusja, inspirowanie do samodzielnego myślenia, przeżywaniu - metody eksponujące - sytuacje, dostarczające uczniom przeżyć emocjonalnych, pozwalające na formułowanie pewnych sądów, działaniu - metody praktyczne - wiązanie poznawania, informacji z działaniem praktycznym.

NAJCZĘŚCIEJ STOSOWANE W NAUCZANIU GRY W SZACHY ŚRODKI: 1. Szachownica demonstracyjna. 2. Szachownica z kompletem bierek. 3. Zegar szachowy. 4. Zeszyt, linijka, ołówek, gumka, długopis. 5. Diagramy z zadaniami szachowymi. 6. Podręczniki do gry. 7. Czasopisma szachowe. 8. Komputer z oprogramowaniem szachowym i dostępem do Internetu.

JAK WYGLĄDA EDUKACJA SZACHOWA ? Zajęcia prowadzone są przez nauczycieli, instruktorów, szkoleniowców w ramach: kółek szachowych wyłącznie dla zainteresowanych, zajęć świetlicowych, spotkań w domach kultury, klubach, a nawet edukacji przedszkolnej rzadko niestety jako przedmiot obowiązkowy Z wszystkimi tymi ośrodkami zwykle współpracują szachowe kluby, które zajmują się odnajdywaniem młodych talentów, przyszłych zawodników klubowej reprezentacji.

CO MOŻNA JESZCZE ZROBIĆ W ZAKRESIE KSZTAŁCENIA I WYCHOWANIA SZACHOWEGO? W. Litmanowicz, J. Giżycki pisali: „Ze względu na walory dydaktyczne (…) gra w szachy może być popularyzowana wśród młodzieży szkolnej, lecz także stanowić przedmiot nauki włączony do programu nauczania.”

WNIOSKI: Nauka gry w szachy nie powinna kończyć się na sobie. Ważne jest wykorzystywanie szachów jako narzędzia edukacyjnego, które pozwala o wiele bardziej użyć potencjału, jaki jest zawarty w „królewskiej grze”. Nie ważna jest tak bardzo nauka, np. Obrony Sycylijskiej, Caro-Kann, Nimzowitscha, Partii rosyjskiej, hiszpańskiej czy francuskiej, a tym bardziej Gambitu Królewskiego lub jak najlepiej grać końcówkę wieżową czy lekkofigurową, ale zmotywowanie dzieci do myślenia – używając szachownicy jako tła. Dla niektórych dzieci szachy mogą pozostać pasją życia, podczas gdy inni mogą pamiętać w życiu dorosłym jedynie podstawowe zasady. Ale wszystkie dzieci odniosą duże korzyści, jeżeli otrzymają prawidłową edukację szachową. Szukając coraz to nowszych sposobów na poprawę kondycji polskiej szkoły, programów nauczania, nie można zapominać, iż od wieków istnieje łatwo dostępne, ekonomiczne, ciekawe, a wręcz doskonałe narzędzie edukacyjne, sprawdzające się nie tylko w procesie nauczania, ale i wychowania. „Bawiąc uczmy, ucząc bawmy” – bez obawy, że nie każde dziecko zainteresowane grą szachową zdobędzie najwyższe laury w tej dziedzinie. Z pewnością każde, a to zdecydowanie ważniejsze, zrozumie jak wiedzę posiąść i jak z niej mądrze korzystać.

Dziękuję za uwagę! Beata Symbor Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Gdańsku