dr Adam Bodnar Dominika Bychawska-Siniarska Znaczenie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka dla procesu legislacyjnego dr Adam Bodnar Dominika Bychawska-Siniarska Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Obowiązywanie Konwencji – 20 lat w Polsce (od 1 maja 1993 r.) Konwencja jako ratyfikowana umowa międzynarodowa Konwencja oraz Protokoły Dodatkowe Zakres praw materialnych gwarantowanych Konwencją (przegląd zagadnień) Adresaci Konwencji – pojęcie władzy publicznej Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Koncepcja multicentryczności prawa Europejska Konwencja Praw Człowieka jako jedno z „centrów” prawnych Kształtowanie się współczesnego standardu praw człowieka – poszukiwanie standardu w 1) Konstytucji, 2) prawie europejskim, 3) Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i innych źródłach prawa międzynarodowego Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

System Konwencji – postanowienia Konwencji oraz orzecznictwo ETPCz Wyroki i postanowienia dotyczące Polski (skutek na podstawie art. 46 Konwencji) Wyroki dotyczące innych państw – tzw. skutek res interpretata Ograniczone zaufanie do standardu – koncepcja marginesu uznania (por. Lautsi przeciwko Włochom) Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Standardy europejskle Standardy globalne Europejska Konwencja Praw Człowieka Europejska Karta Społeczna (orzecznictwo Europejskiego Komitetu Praw Społecznych) Konwencja Ramowa o Prawach Mniejszości Narodowych MPPOiP oraz MPPESiK CAT, CERD, CEDAW Konwencja ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych „uwagi ogólne” na podstawie poszczególnych traktatów Orzecznictwo (np. Komitet Praw Człowieka) Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Fragmentaryzacja prawa międzynarodowego w dziedzinie praw człowieka normy hard law vs. normy soft law (por. np. Wskazówki OBWE dot. wolności zgromadzeń) trudność w ustaleniu standardu różny okres powstawania norm prawa międzynarodowego i podejścia dogmatycznego Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

prawo europejskie vs. standardy Konwencji (np. Delfi p. Estopnii) dynamiczny rozwój norm prawa europejskiego w zakresie praw człowieka prawo europejskie – szczególne pola zainteresowania: przeciwdziałanie dyskryminacji, ochrona prywatności, ochrona i proceduralna (w tym w sprawach karnych) Przykład: Al-Nashif p. Bułgarii (ETPCz) a sprawa ZZ (TS UE) Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

przystąpienie Unii Europejskiej do Konwencji – aktualny stan prac projekt porozumienia o przystąpieniu obecnie domniemanie „równoważnej ochrony”, które może być obalone w przypadku wykazania „jawnie niedostatecznej ochrony” po przystąpieniu – bezpośrednia odpowiedzialność UE lub współodpowiedzialność z państwem członkowskim wzajemne korzystanie z dorobku i standardów orzeczniczych (por. np. wspólne podręczniki przygotowywane przez Agencję PP i ETPCz) Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Typy orzeczeń ETPCZ wyroki Izby (Chamber) wyroki Wielkiej Izby (Grand Chamber) wyroki pilotażowe i quasi-pilotażowe postanowienia o niedopuszczalności (decisions on inadmissibility) – szczególnie precedensowe zawierają uzasadnienie merytoryczne (np. Preussische Treuhand p. Polsce, Stowarzyszenie Piotra Skargi p. Polsce) postanowienia dotyczące środków tymczasowych (interim measures) Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

znaczenie dla interpretacji Konwencji Zdania odrębne (dissenting opinion) i zdania uzupełniające (concurring opinion) znaczenie dla interpretacji Konwencji czasami pełniejsze uzasadnienia wyroku i wyłożenie standardu (szczególnie zdania uzupełniające) – por. wolność zgromadzeń zdania odrębne jako swoiste normy soft law – wyznacznik kształtującego się standardu potencjał nadużywania zdań odrębnych w procesie legislacyjnym Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

podstawowe zasady dotyczące systemu Konwencji: Zasada subsydiarności i pierwszorzędności Zasada marginesu uznania (margin of appreciation) Zasada autonomicznej interpretacji pojęć (por. np. prawo do sądu – art. 6 Konwencji) Zasada sprawiedliwości proceduralnej i efektywnej ochrony Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

podstawowe różnice między wyrokami TK a ETPCZ i wpływ na rekonstrukcję standardu TK ocenia normę prawną – w umiarkowanym zakresie bierze pod uwagę stan faktyczny (np. w kontekście pytania prawnego czy skargi konstytucyjnej) ETPCZ analizuje stan faktyczny (czy doszło do naruszenia), ale często przyczyna naruszenia wynika z przepisów prawa; w wyroku ETPCZ zazwyczaj brak wyraźnej wskazówki, że przepis jest wadliwy (por. np. Rachwalski i Ferenc przeciwko Polsce – standardy przeszukań) trudności w rekonstrukcji standardu Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyzwanie dla legislatora to: znalezienie odpowiedniego standardu – także poprzez uwzględnienie innych norm prawa międzynarodowego niż Konwencja należyte zastosowanie standardu w świetle norm konstytucyjnych (art. 9 i 91 ust. 2 Konstytucji) uwzględnienie, że standard mógł powstać w odniesieniu do specyficznego stanu faktycznego i prawnego uwzględnienie rangi orzeczenia (wyroki Izby i Wielkiej Izby) wytłumaczenie istoty standardu odniesienie standardu do planowanej, krajowej regulacji Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wykonywanie wyroków ETPCz Uwzględnianie Konwencji w procesie legislacyjnym Wyrok już zapadł Dotyczy zazwyczaj Polski Konieczność przygotowania aktu prawnego lub dokonania zmiany w praktyce Opiniowanie projektu aktu prawnego – czy wypełnia standard Nadzór Komitetu Ministrów Unikanie przyszłych naruszeń Konwencji Weryfikacja aktów prawnych pod kątem zgodności z Konwencją Różne etapy weryfikacji (ale kluczowa rola rządu) Rola Sejmu Kontrola konstytucyjna w oparciu o Konwencję Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyrok stwierdzający brak naruszenia Konwencji jako źródło standardu: Uzun przeciwko Niemcom – porównanie precyzji ustawy w zakresie regulowania kwestii użycia środków kontroli operacyjnej (por. wniosek RPO do Trybunału Konstytucyjnego) Mółka przeciwko Polsce – brak zastosowania art. 3 Prot. 1 do Konwencji – dostępność lokali wyborczych dla niepełnosprawnych (ale – wystąpienie generalne RPO) Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wykonanie wyroku – środki indywidualne Zadośćuczynienie lub odszkodowanie Wznowienie postępowania lub ponowne zbadanie sprawy restitutio in integrum rehabilitacja Wykonanie wyroku – środki ogólne zmiana przepisów (w tym także Konstytucji) zmiana praktyki zmiana interpretacji przepisów (np. Kozak p. Polsce) upowszechnienie standardu Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

System instytucjonalny wykonywania wyroków – główni aktorzy Pełnomocnik MSZ ds. Reprezentacji Polski przed ETPCz oraz Zespół Międzyresortowy ds. ETPCZ Komitet Ministrów RE Zgromadzenie Parlamentarne RE stała podkomisja ds. wykonywania wyroków ETPCz (powołana 5 lutego 2014 r.) RPO, NRA, KRS, organizacje pozarządowe Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

działania podejmowane dobrowolnie przez MSZ Uwzględnianie Konwencji w procesie legislacyjnym jest obecnie w dużej mierze dobrowolne Weryfikacja aktów prawnych pod kątem zgodności z Konstytucją zazwyczaj nie obejmuje kompleksowej weryfikacji pod kątem zgodności z prawami człowieka dylemat – należy uwzględniać tylko Konwencję czy międzynarodowe standardy praw człowieka? działania podejmowane dobrowolnie przez MSZ Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

standard europejski: Zalecenia Komitetu Ministrów Rec(2004)5 o weryfikacji projektów aktów prawnych, istniejących przepisów oraz praktyki administracyjnej pod kątem zgodności ze standardami wynikającymi z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka Deklaracje z Interlaken, Izmiru oraz Brighton – podkreślenie znaczenia weryfikacji na etapie rządowym Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Zalecenia Rec(2004)5 – państwa członkowskie mają obowiązek zapewnić: Istnienie właściwych i skutecznych mechanizmów weryfikacji zgodności projektów aktów prawnych z Konwencją w świetle orzecznictwa Trybunału Istnienie mechanizmów weryfikacji zgodności obowiązującego prawa oraz praktyk administracyjnych z Konwencją, w tym przepisów zawartych w rozporządzeniach i aktach wewnętrznie obowiązujących (regulations, orders and circulars) Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Litwa –art. 144 para. 5 Regulaminu Sejmu – każdy akt prawny przedstawiany litewskiemu Sejmowi powinien zawierać oświadczenie odnośnie zgodności z EKPCz oraz z prawem europejskim Słowacja - projekt aktu prawnego powinien zawierać raport wyjaśniający wraz z oświadczeniem o zgodności z Konstytucją, relacji do innych aktów prawnych i traktatów międzynarodowych oraz zgodnością z prawem wspólnotowym. Komisja Spraw Konstytucyjnych i Prawnych Parlamentu dokonuje weryfikacji. Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wielka Brytania – oświadczenie ministra odpowiedzialnego za dany dział administracji rządowej co do zgodności z Human Rights Act projektu ustawy – odpowiedzialność polityczna za ew. nieprawdziwość takiej deklaracji Holandia - oficjalne „Instrukcje“ dla urzędników służby cywilnej przygotowujących ustawodawstwo wymagają zbadania projektów aktów prawnych pod kątem zgodności z Konwencją. W praktyce wykonują to zazwyczaj urzędnicy Ministerstwa Sprawiedliwości Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Stałe dokonywanie weryfikacji ustawodawstwa pod kątem zgodności z Konwencją (np. Hiszpania – raporty Ombudsmana) Zalecenia Rec(2004)5 Komitetu Ministrów RE: "rozwijające się orzecznictwo Trybunału może powodować skutki wobec aktu, który początkowo był zgodny z Konwencją lub który nie był badany pod kątem zgodności z Konwencją przed jego przyjęciem." Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

weryfikacja ustawodawstwa na etapie rządowym nie musi być skoncentrowana w jednej instytucji (por. np. działalność Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego) Weryfikacja na etapie rządowym powinna być uzupełniana przez weryfikację w parlamencie (np. w odniesieniu do projektów poselskich, prezydenckich czy też w efekcie zmian dokonanych przez posłów) – por. np. dyskusja na temat nowelizacji Prawa o Zgromadzeniach; rola Biura Analiz Sejmowych Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Działania MSZ na rzecz wdrożenia procedury weryfikacji ustawodawstwa pod kątem zgodności z Konwencją: List MSZ do Szefa RCL z 18 stycznia 2013 r. – postulat zmian w Regulaminie Prac Rady Ministrów Wspólny list MSZ i RCL z 21 marca 2013 r. – przypomnienie o „konieczności zapewnienia przez poszczególne resorty, by przygotowywane przez nie projekty aktów prawnych były zgodne z Konwencją” Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Działania MSZ z 9 grudnia 2013 r Działania MSZ z 9 grudnia 2013 r. oraz propozycje nowych procedur weryfikacji ustawodawstwa List do Szefa Kancelarii Prezesa RM List do Szefa Rady Legislacyjnej List do Marszałka Sejmu i Marszałka Senatu List Komisji Praw Człowieka przy NRA popierający działania MSZ z 4 lutego 2014 r. Wspólne seminarium MSZ i HFPC – 4 marca 2014 r. Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Źródła: tłumaczenia wyroków ETPCZ w sprawach polskich i niektórych zagranicznych Strona ETPCZ (serwis HUDOC), w tym tematyczne zestawienia przygotowywane przez ETPCZ (factsheets) Komentarze do Konwencji (pod red. Lecha Garlickiego – CH Beck; oraz MA Nowickiego – Wolters) Komentarz do MPPOiP (red. Roman Wieruszewski) strona Wysokiego Komisarza ONZ ds. Praw Człowieka (trudności w nawigacji) Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Dziękujemy za uwagę a.bodnar@hfhr.org.pl d.bychawska@hfhr.org.pl Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego