PRACA Z UCZNIEM NIEPEŁNOSPRAWNYM OPRACOWAŁA: mgr Edyta Przedwojewska

NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ UMYSŁOWA Niepełnosprawność umysłowa to termin złożony i trudny do zdefiniowania ze względu na różnorodne przyczyny, obraz kliniczny, dynamikę przebiegu, prognozę oraz stan wiedzy naukowej.

DEFINICJE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI Definicje niepełnosprawności umysłowej można ująć w dwie grupy: medyczne - opierają się głównie na etiologii i patogenezie niepełnosprawności umysłowej, z tendencją do wyodrębniania jednostek chorobowych. behawioralne- określają niedorozwój umysłowy jako niższą niż przeciętną ogólną sprawność intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub więcej zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania.

DEFINICJE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI Najogólniej mówiąc niepełnosprawność umysłowa to: stan niedostatecznej sprawności intelektualnej wskutek niedorozwoju lub uszkodzenia we wczesnym dzieciństwie tkanki mózgowej .

DEFINICJE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI Obok terminu niepełnosprawność umysłowa zamiennie używa się terminu upośledzenie umysłowe. Do niedawna używano również takich terminów jak: niedorozwój umysłowy, oligofrenia, obniżenie sprawności umysłowej, zahamowanie rozwoju umysłowego, opóźnienie rozwoju umysłowego .

DEFINICJE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI      Z pedagogicznego punktu widzenia niepełnosprawność umysłowa polega na ograniczonym lub defektywnym uczeniu się cechującym daną jednostkę w sposób decydujący o jej biografii .

DEFINICJE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI Mówiąc o kryteriach niepełnosprawności umysłowej należy zaznaczyć, iż istnieje wiele kryteriów, które wpływają na różnorodność klasyfikacji niepełnosprawności umysłowej. Między innymi rozróżniamy następujące kryteria niepełnosprawności umysłowej: psychologiczne, ewolucyjne, społeczne, pedagogiczne lekarskie.

KRYTERIUM PSYCHOLOGICZNE Kryterium psychologiczne uwzględnia całą osobowość człowieka. Bada się przede wszystkim główne procesy regulacji, do których zalicza się procesy orientacyjno – poznawcze, intelektualne, emocjonalne, motywacyjne, mechanizmy kontroli oraz procesy wykonawcze. Zwraca się również uwagę na ważne społecznie cechy osobowości. Badania te pozwalają na odróżnienie upośledzenia ogólnego poziomu intelektualnego od parcjalnych deficytów.

KRYTERIUM EWOLUCYJNE Kryterium ewolucyjne polega na porównywaniu poziomu rozwoju czynności orientacyjno – poznawczych intelektualnych, emocjonalnych, motywacyjnych, wykonawczych, w tym poziomu rozwoju mowy, rozwoju motorycznego badanej jednostki z poziomem wymienionych czynności prawidłowo rozwiniętego dziecka.

KRYTERIUM SPOŁECZNE Kryterium społeczne bierze pod uwagę zaradność ogólną jednostki, jej wzrastającą z wiekiem niezależność od innych, samodzielność, odpowiedzialność, uspołecznienie.      Kryterium pedagogiczne uwzględnia: zasób wiadomości i umiejętności przewidzianych programem nauczania przedszkolnego i szkolnego stosownie do wieku życia jednostki. rodzaj i stopień trudności w nauce szkolnej lub przedszkolnej. tempo uczenia się, tempo nabywania określonych wiadomości i umiejętności.

KRYTERIUM LEKARSKIE Kryterium lekarskie uwzględnia całokształt badań lekarskich. W kryterium tym bierze się pod uwagę: wyniki badań somatycznych wyniki badań neurologicznych, psychiatrycznych, okulistycznych, audiologicznych itp. wyniki badań cytogenetycznych, ujawniających aberracje chromosomalne

KLASYFIKACJA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI      Od 1 stycznia 1968 roku obowiązuje nowa czterostopniowa klasyfikacja niepełnosprawności umysłowej, opracowana przez Amerykańskie Towarzystwo do Spraw Upośledzenia Umysłowego i wprowadzona przez Światową Organizację Zdrowia. Oto jej stopnie: Upośledzenie w stopniu lekkim 52 – 67 Upośledzenie w stopniu umiarkowanym 36 – 51 Upośledzenie w stopniu znacznym 20 – 35 Upośledzenie w stopniu głębokim 0 – 19      Podstawą powyższej klasyfikacji jest skala o średnicy 100 i odchyleniu standardowym 16

Osób niepełnosprawnych umysłowo nie można objąć jedną, wspólną charakterystyką, z tego względu, że są one obarczone zaburzeniami funkcji psychicznych i fizycznych w różnych wymiarach i różnym nasileniu

     Wśród osób niepełnosprawnych umysłowo występują istotne różnice w zakresie poszczególnych procesów orientacyjno – poznawczych, intelektualnych, emocjonalno – motywacyjnych i funkcjonowania społecznego.

Z definicji upośledzenia umysłowego wynika, że rozwój procesów poznawczych (funkcje percepcyjno – motywacyjne, pamięć, uwaga) oraz procesów poznawczych bardziej złożonych (myślenie, mowa) jest u osób niepełnosprawnych umysłowo znacząco niższy niż u osób pełnosprawnych.

Obecne badania dowodzą, że dziecko niepełnosprawne intelektualnie tak samo jak dziecko pełnosprawne przechodzi przez poszczególne stadia rozwojowe, wyróżnione przez Jeana Piageta. Tempo rozwoju jest jednak zwolnione i występują trudności przy przechodzeniu z jednego stadium do drugiego .

Jednostki dorosłe postrzegają przedmioty, osoby, sytuacje, koncentrują uwagę mimowolną na interesujących je przedmiotach, chociaż uwaga jest nietrwała. Porozumiewają się prostymi 2- lub 3 – wyrazowymi zdaniami, najczęściej jednak prostymi wyrazami.

UPOŚLEDZENIE GŁĘBOKIE U osób z głęboką niepełnosprawnością umysłową obserwuje się dość dużą rozpiętość poszczególnych sprawności i funkcji w zależności od głębokości upośledzenia: od braku percepcji, do zdolności spostrzegania przedmiotów, czynności, sytuacji od braku koncentracji, do zdolności skoncentrowania uwagi mimowolnej przez dość długi czas

UPOŚLEDZENIE GŁĘBOKIE od braku zdolności opanowania kilku słów i rozumienia nawet melodii słów, do porozumiewania się prostymi zdaniami oraz rozumienia prostych poleceń, zdań od braku zdolności zatrzymania w pamięci jakiejkolwiek treści, do utrzymania jej w pamięci przez dłuższy czas od niezdolności opanowania jakiejkolwiek umiejętności, do sprawnego wykonywania prostych zadań porządkowych i innych

UPOŚLEDZENIE GŁĘBOKIE od braku zdolności wyrażania podstawowych potrzeb biologicznych, do wyraźnie ujawnianych potrzeb psychicznych, w tym przynależności, miłości i uznania od całkowitego upośledzenia sprawności motorycznych, do sprawnego wykonywania różnych czynności.

UPOŚLEDZENIE ZNACZNE       Dorosłe jednostki o znacznym upośledzeniu umysłowym nie przekraczają ogólnego poziomu rozwoju intelektualnego dziecka w wieku 5 – 6 lat, a ich dojrzałość społeczna dziecka w wieku 7 – 8 lat, różnią się jednak od dziecka w tym wieku większym doświadczeniem życiowym.

UPOŚLEDZENIE ZNACZNE Osoby ze znaczną niepełnosprawnością umysłową w porównaniu z głęboko niepełnosprawnymi osobami lepiej spostrzegają otaczającą rzeczywistość, jednak w porównaniu z jednostkami o prawidłowym rozwoju umysłowym spostrzeżenia ich są niedokładne, nie odzwierciedlają w sposób adekwatny otaczającej rzeczywistości..

UPOŚLEDZENIE ZNACZNE Proces spostrzegania przebiega wolno. Spostrzegają one mniejszą liczbę przedmiotów w porównaniu z jednostkami z umiarkowanym upośledzeniem umysłowym. Koncentrują uwagę mimowolną na przedmiotach i czynnościach, które budzą żywe zainteresowanie.

UPOŚLEDZENIE ZNACZNE Osoby dorosłe ze znacznym upośledzeniem umysłowym potrafią po jednorazowym usłyszeniu powtórzyć zdanie złożone z 12 sylab, jak też cztery cyfry. Potrafią oni porównać ze sobą dwa przedmioty i powiedzieć, który z nich jest większy, mniejszy, krótszy, dłuższy itp. Potrafią porównać pod względem estetycznym przedmioty i wskazać, który jest ładniejszy. Postrzegają podobieństwa i różnice między przedmiotami, ale nie potrafią ująć podobieństw i różnic między pojęciami (okres operacji konkretnych).

UPOŚLEDZENIE ZNACZNE Realizują sami swoje potrzeby fizjologiczne, samodzielnie rozbierają się i ubierają. Sami potrafią się umyć i wykąpać, gdy ktoś jest przy nich, zadbać o uczesanie. Potrafią samodzielnie chodzić po okolicy i wrócić do domu, ukroić i posmarować chleb. Osoby te przejawiają bogactwo potrzeb psychicznych. Obserwuje się u nich objawy przywiązania, sympatii i antypatii. Mają one intuicyjne uczucia moralne, wywodzące się ze stosunków panujących w domu między rodzicami i dziećmi.

UPOŚLEDZENIE ZNACZNE Wśród osób ze znacznym upośledzeniem umysłowym można spotkać jednostki pobudliwe i apatyczne, niemniej jednak są również typy mieszane. Występują u nich różne cechy osobowości; jedni są przyjaźni, serdeczni, dobroduszni, uczynni, inni pełni rezerwy, sztywni, uparci.

UPOŚLEDZENIE UMIARKOWANE      Osoby z umiarkowanym upośledzeniem umysłowym jako jednostki dorosłe nie przekraczają poziomu ogólnego rozwoju intelektualnego 8 – letniego dziecka. Pod względem dojrzałości społecznej osiągają poziom dziecka 10 – letniego.

UPOŚLEDZENIE UMIARKOWANE Osoby z umiarkowanym upośledzeniem umysłowym dokładniej spostrzegają otaczającą rzeczywistość niż osoby ze znacznym upośledzeniem umysłowym, jednak mniej dokładnie niż osoby z lekkim upośledzeniem umysłowym. Warunkiem właściwej percepcji otaczającego świata jest sprawne funkcjonowanie analizatorów.

UPOŚLEDZENIE UMIARKOWANE Osoby z umiarkowanym upośledzeniem umysłowym mają trudności w dłuższym skoncentrowaniu się na określonym przedmiocie, czy czynności, dominuje u nich uwaga mimowolna, choć w wyniku systematycznego oddziaływania pedagogicznego można rozwinąć uwagę dowolną. Jednostki te mają trudności w zapamiętywaniu, przechowywaniu, rozpatrywaniu i odtwarzaniu zapamiętanych informacji.

UPOŚLEDZENIE UMIARKOWANE W umiarkowanym stopniu upośledzona jest u nich zarówno pamięć świeża, jak i trwała, w tym pamięć mechaniczna, oraz szczególniej pamięć logiczna. Mają one trudności w trwałym zapamiętaniu treści powiązanych logicznie. Częściej niż u osób z lekkim upośledzeniem umysłowym pojawiają się zmyślenia i konfabulacyjne uzupełnianie luk pamięciowych.

UPOŚLEDZENIE UMIARKOWANE Jednostki dorosłe potrafią zapamiętać po jednorazowym usłyszeniu pięć cyfr, zdanie złożone z 16-18 sylab oraz krótkie opowiadanie. Osoby te mają trudności w tworzeniu pojęć, w rozwiązywaniu problemów, w ujęciu tego, co jest istotne. Potrafią one ująć i wyjaśnić, na czym polega podobieństwo i różnica między dwoma pojęciami (np. mucha i motyl); uwzględniają najczęściej zewnętrzne, oparte na obserwacji podobieństwa (latają, mają skrzydła) i różnice (mucha mała, motyl duży).

UPOŚLEDZENIE UMIARKOWANE Myślenie osób z umiarkowanym upośledzeniem umysłowym ma charakter konkretno - obrazowy, jest to myślenie przedoperacyjne. Jednostki te osiągają trzecie stadium podokresu przedoperacyjnego, wyróżnione przez J. Piageta. Stadium to występuje u dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym w wieku od 5,6 do 7,8 lat. Stanowi ono przejście między podokresem przedoperacyjnym, a podokresem operacji konkretnych.

UPOŚLEDZENIE UMIARKOWANE      Jednostki z umiarkowaną niepełnosprawnością umysłową ujawniają – oprócz potrzeby bezpieczeństwa, przynależności i miłości – również potrzebę szacunku i inne, które w rozwoju osobniczym człowieka pojawiają się później. Żywo ujawniają przywiązanie, sympatię, odczuwają potrzebę kontaktów społecznych. Ujawniają uczucia moralne w większym stopniu niż osoby ze znacznym upośledzeniem umysłowym.

UPOŚLEDZENIE UMIARKOWANE Wśród osób z umiarkowanym upośledzeniem umysłowym nieco rzadziej w porównaniu z osobami ze znacznym upośledzeniem umysłowym, spotykamy jednostki nadpobudliwe i apatyczne, nieco częściej osoby przeciętnie pobudliwe. Osoby te potrafią radzić sobie w różnych sytuacjach życiowych, takich jak: ubieranie się, rozbieranie, ścielenie łóżka, samodzielne mycie się i dbanie o czystość osobistą, samodzielne jedzenie przy stole, przygotowywanie prostych posiłków, sprzątanie, mycie naczyń, robienie drobnych zakupów.

UPOŚLEDZENIE LEKKIE Jednostki z lekkim upośledzeniem umysłowym nie przekraczają poziomu intelektualnego 12 – letniego dziecka o prawidłowym rozwoju umysłowym. Ich dojrzałość społeczna nie przekracza poziomu 17 – letniej młodzieży nie odbiegającej od normy.

UPOŚLEDZENIE LEKKIE Spostrzeżenia ich są niedokładne, choć nieco bardziej dokładne niż osób z umiarkowanym upośledzeniem umysłowym. Mniejsze mają trudności w wyodrębnianiu istotnych cech przedmiotów i zjawisk. U osób z lekkim upośledzeniem umysłowym występuje już uwaga dowolna. Powoli w wyniku postępującego wieku życia oraz nauczania wzrasta trwałość uwagi dowolnej, a także podzielność uwagi.

UPOŚLEDZENIE LEKKIE U dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym stwierdza się uboższy zasób słów, przy czym słownictwo bierne jest bogatsze od czynnego. Osoby te nie są w stanie przekroczyć w swoim rozwoju podokresu operacji konkretnych ( od 7-8 do 11-12 lat).

UPOŚLEDZENIE LEKKIE W podokresie operacji konkretnych jednostka potrafi dokonać klasyfikacji, szeregowania, przyporządkowywania, dodawania, mnożenia, odwołując się do przedmiotów. Jednostki z lekkim stopniem upośledzenia ujmują podobieństwa między dwoma lub trzema pojęciami. Potrafią podać poprawne definicje takich pojęć jak: książka, samochód, krowa, człowiek itp.

UPOŚLEDZENIE LEKKIE Nie potrafią podać poprawnych definicji pojęć abstrakcyjnych jak np.: koleżeństwo, odwaga, wierność. Dzieci i młodzież z lekkim upośledzeniem umysłowym słabo uświadamiają sobie podczas wnioskowania związek jaki zachodzi między wnioskiem, a przesłankami

UPOŚLEDZENIE LEKKIE Zmniejszony krytycyzm w porównaniu z dziećmi o normalnej sprawności umysłowej jest zasadniczą cechą ich wnioskowania. U osób tych stwierdza się niedorozwój uczuć wyższych. Dość często występuje u nich niestałość emocjonalna, impulsywność, agresywność, niepokój.

UPOŚLEDZENIE LEKKIE Jednostki z lekkim upośledzeniem umysłowym potrafią troszczyć się o siebie i innych. Same dbają o swój ubiór i wygląd, opanowują umiejętność czytania, pisania, operowania pieniędzmi. Kończą szkołę specjalną, zdobywają zawód.

METODY PRACY Dziecko upośledzone umysłowo w stopniu lekkim może uczyć się w klasie w szkole ogólnodostępnej, jeżeli wymagania programowe zostaną dostosowane do jego możliwości rozwojowych, nauczyciele będą realizować te wymagania pracując z dzieckiem indywidualnie, a w społeczności klasy i szkoły będzie traktowane na równi z dziećmi pełnosprawnymi.

i wolniejsze tempo pracy uczniów upośledzonych. METODY PRACY Nauczanie zindywidualizowane realizujemy tylko w zakresie przedmiotów teoretycznych. Pozostałe przedmioty realizujemy wg programu szkoły normalnej, uwzględniając ograniczenia sprawności psychomotoryczne i wolniejsze tempo pracy uczniów upośledzonych.

METODY PRACY W nauczaniu tych przedmiotów stosujemy szeroko rozumianą indywidualizację, dobierając odpowiednie do możliwości uczniów zadania, stosując obrazowo przedstawione instrukcje, dodatkową asekurację np. na zajęciach kultury fizycznej, kontrolę, zachętę i pochwałę. W ocenie wytworów ucznia stosujemy łagodniejsze kryteria niż w stosunku do uczniów pełnosprawnych. W realizacji treści programowych rezygnujemy z tych zadań, które przekraczają ich możliwości percepcyjne i sprawnościowe.

METODY PRACY Należy dodać, że niektóre dzieci upośledzone mają bardzo dobrze rozwinięte pojedyncze sprawności czy funkcje. Większość tych dzieci charakteryzuje się obniżeniem funkcji percepcyjno-motorycznej i gorzej radzi sobie w różnego typu zajęciach plastycznych, technicznych i sportowych niż dzieci pełnosprawne.

METODY PRACY Przed nauczycielami uczącymi w klasie dzieci pełnosprawne i upośledzone umysłowo stają dodatkowe obowiązki. Pamiętajmy, że indywidualizowanym nauczaniem według programu szkoły specjalnej mogą być objęte dzieci, które posiadają orzeczenie o upośledzeniu umysłowym wydane przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną.

METODY PRACY Powinni : jak najdokładniej zapoznać się z dokumentacją dziecka upośledzonego ze szczególnym zwróceniem uwagi na wskazania do pracy zawarte w orzeczeniu. W przypadku wątpliwości i pytań należy skonsultować się z poradnią, która orzeczenie wydała odwołać się do literatury z psychologii kliniczne i specjalnej w celu wzbogacenia wiedzy dotyczącej dzieci upośledzonych

METODY PRACY Następne czynności nauczyciela winny być skoncentrowane na opracowaniu koncepcji realizacji programu nauczania specjalnego w warunkach klasy normalnej. Czynności te powinny być oparte na dokładnej analizie programu nauczania obowiązującego w danej klasie szkoły specjalnej.

METODY PRACY Koncepcja realizacji programu nauczania dziecka upośledzonego w stopniu lekkim powinna zawierać dobór odpowiednich form i metod pracy z uczniem na lekcjach, a jeśli jest taka potrzeba na zajęciach pozalekcyjnych.

METODY PRACY Program nauczania szkoły specjalnej należy skonfrontować z programem nauczania szkoły ogólnodostępnej, następnie w rozkładzie materiału określonej klasy, w poszczególnych jednostkach tematycznych wyodrębnić zakres treści przewidzianych do opanowania przez ucznia opóźnionego umysłowo.

Następne czynności nauczycieli METODY PRACY Następne czynności nauczycieli uczących dzieci upośledzone podejmowane będą w procesie realizowanego nauczania. Za szczególnie ważne uznaje się : szczególnie przemyślany przebieg lekcji z uwzględnieniem zakresu wiedzy i umiejętności przewidzianych do opanowania przez uczniów pełnosprawnych i niepełnosprawnych,

METODY PRACY staranny dobór pomocy dydaktycznych - dla uczniów upośledzonych musi mieć przygotowany bogatszy zestaw pomocy umożliwiający pogłębione stosowanie zasad poglądowości. pogłębione stosowanie zasady stopniowania trudności i przystępności wiedzy poprzez przemyślany dobór treści programowych realizowanych na kolejnych jednostkach lekcyjnych.

METODY PRACY Pytania kierowane do dziecka muszą być w formie zdań o prostej konstrukcji z powołaniem się na konkretne sytuacje i zdarzenia, jako przykłady ilustrujące ich treść.

METODY PRACY Nauczanie dziecka upośledzonego w szkole masowej można usprawnić przez zastosowanie tzw. kart pracy. Karta taka zawiera zestaw czynności, które ma uczeń wykonać. Zawiera dokładny plan samodzielnej pracy w postaci poleceń, pytań, zadań i ćwiczeń utrwalających wiadomości. Tak pomyślane karty umożliwiają uczniowi pracę w tempie właściwym dla jego indywidualnych możliwości.

METODY PRACY Nauczycielowi dają one orientację w trudnościach dziecka, co należy dodatkowo powtórzyć czy utrwalić. Umożliwiają one systematyczne śledzenie postępów jakie czyni uczeń.

METODY PRACY Nauczanie zindywidualizowane dzieci upośledzonych w szkole ogólnodostępnej tylko wówczas przebiegało będzie pomyślnie, gdy dzieci te zostaną otoczone specjalną troską opiekuńczo-wychowawczą i pomocą specjalną. Dzieci upośledzone umysłowo wymagają także indywidualnej opieki i pomocy w wielu sytuacjach zadaniowych w szkole.

METODY PRACY Nauczyciel winien być wrażliwy na to, czy dziecko takie potrafi sprostać zadaniom stawianym w klasie. Należy dobierać zadania do możliwości dziecka, udzielać mu pomocy w momencie, gdy ma ono duże trudności lub zniechęca się, częściej niż wobec innych uczniów stosować pozytywną stymulację, pochwałę lub nagrodę.