Opracowała: Monika Haligowska PRZEMOC SEKSUALNA: TYPY, PROFILAKTYKA I TERAPIA Opracowała: Monika Haligowska

PRZEMOC SEKSUALNA W literaturze przedmiotu pojęcie: jest stosowane zamiennie z terminami: „wykorzystywanie seksualne", „krzywdzenie seksualne", „molestowanie seksualne", „nadużycie seksualne".

DEFINICJE WYKORZYSTANIA SEKSUALNEGO NA PRZYKŁADZIE PRZEMOCY SEKSUALNEJ WOBEC DZIECI DEFINICJA WG WHO: „Wykorzystanie seksualne dziecka to włączanie dziecka w aktywność seksualną, której nie jest ono w stanie w pełni zrozumieć i udzielić na nią świadomej zgody i/lub na którą nie jest dojrzałe rozwojowo i nie może zgodzić się w ważny prawnie sposób i/lub która jest niezgodna z normami prawnymi lub obyczajowymi danego społeczeństwa”.

DEFINICJE WYKORZYSTANIA SEKSUALNEGO NA PRZYKŁADZIE PRZEMOCY SEKSUALNEJ WOBEC DZIECI DEFINICJA SCOSAC (Standing Committe on Sexually Abused Children): „Za dziecko wykorzystane seksualnie można uznać każdą jednostkę w wieku bezwzględnej ochrony (wiek ten określa prawo), którą osoba dojrzała seksualnie naraża na jakąkolwiek aktywność natury seksualnej, w celu seksualnego zaspokojenia. Seksualna aktywność pomiędzy dorosłym a dzieckiem traktowana jest zawsze jako nadużycie”.

DEFINICJE WYKORZYSTANIA SEKSUALNEGO NA PRZYKŁADZIE PRZEMOCY SEKSUALNEJ WOBEC DZIECI DEFINICJA SCOSAC (Standing Committe on Sexually Abused Children): „Za dziecko wykorzystane seksualnie można uznać każdą jednostkę w wieku bezwzględnej ochrony (wiek ten określa prawo), którą osoba dojrzała seksualnie naraża na jakąkolwiek aktywność natury seksualnej, w celu seksualnego zaspokojenia. Seksualna aktywność pomiędzy dorosłym a dzieckiem traktowana jest zawsze jako nadużycie”.

DEFINICJA PRZEMOCY SEKSUALNEJ wg Agnieszki Widery – Wysoczańskiej: „Przemoc seksualna doznana w dzieciństwie to aktywność seksualna zawierająca postawy, zachowania, emocje, słowa, poprzez które zależne, niedojrzałe rozwojowo i niezdolne do wyrażania świadomej zgody dziecko małe lub w okresie dorastania, które wymaga bezwzględnej ochrony od osób starszych (prawnie do 15 roku życia, psychologicznie, co najmniej do 18 roku życia), a także osoba w każdym wieku jest wykorzystywana przez osobę starszą lub rówieśnika dla zaspokojenia potrzeb sprawcy dotyczących m.in. poczucia mocy, władzy, wartości i przyjemności seksualnej.

DEFINICJA PRZEMOCY SEKSUALNEJ wg Agnieszki Widery – Wysoczańskiej: Osoba krzywdzona nie jest przygotowana rozwojowo, emocjonalnie, fizycznie, mentalnie, duchowo do takiej aktywności, naruszającej niepodważalne normy życia rodzinnego i społecznego. Nie każda przemoc seksualna jest dokonywana przez dorosłych, czasami dzieci starsze lub w tym samym wieku, mocniejsze fizycznie, emocjonalnie i intelektualnie oraz bardziej rozbudzone mogą wykorzystywać seksualnie inne dzieci, poprzez przymuszanie do „zabawy w seks”. Jednak ich zachowanie rozważane jest w innych kategoriach niż zachowanie osoby dorosłej. Dzieci rozładowują napięcie często wynikające z faktu, że same są ofiarami przemocy seksualnej i powielają zachowania sprawcy, nie krzywdzą intencjonalnie i celowo drugiej osoby. O celowym krzywdzeniu dziecka można mówić u sprawców od około 13 roku życia, którzy dążą do zaspokojenia własnych potrzeb”.

TYPY PRZEMOCY SEKSUALNEJ Przemoc bezpośrednia: a) z dotykiem, b) bez bezpośredniego dotykania dziecka (np. pornografia, podglądanie, obnażanie się, stosunek w obecności dziecka), c) emocjonalna przemoc seksualna (np. wulgarne wyzwiska, zmiana ról). Przemoc pośrednia: a) przyprowadzanie dziecka do sprawcy, b) świadome pozwalanie na przemoc i akceptowanie jej c) nie reagowanie na przemoc seksualną wobec dziecka, gdy opiekun wie o tym i tego nie akceptuje.

FORMY PRZEMOCY SEKSUALNEJ Wewnątrz - rodzinna przemoc seksualna (w tym kazirodztwo): sprawcą jest bezpośredni opiekun dziecka (np. ojciec, matka, dziadek, babcia) lub/i inny członek rodziny. Kazirodztwo biologiczne: gdy dochodzi do kontaktu krzywdziciela z osobą, z którą łączą go bliskie więzy krwi (zgodnie z pojęciem prawnym) oraz jest prawnym opiekunem dziecka (rodzice biologiczni, adopcyjni, zastępczy, dziadkowie, rodzeństwo).

FORMY PRZEMOCY SEKSUALNEJ Zewnątrz - rodzinna przemoc seksualna: sprawcą jest osoba z poza rodziny, znana dziecku (np. nauczyciel, kolega, przyjaciel rodziny) lub obca. Kazirodztwo psychologiczne: gdy krzywdziciel jest dla dziecka autorytetem, osobą której dziecko zaufało i od której oczekuje zainteresowania i bezpieczeństwa, zależy od niej w niektórych sferach życia (przyjaciel domu, sąsiad, nauczyciel, wychowawca). (A. Widera – Wysoczańska, 2006)

RODZAJE PRZEMOCY SEKSUALNEJ Bez kontaktu fizycznego: rozmowy o treści seksualnej: sprawca wyraża wprost swoje pragnienia seksualne wobec dziecka, wyraża opinie na temat atrakcyjności erotycznej dziecka lub własnej, opowiada dziecku o swojej aktywności seksualnej z innymi osobami; ekspozycja anatomii i czynności seksualnej: sprawca pokazuje dziecku swoje intymne części ciała, może się też masturbować w jego obecności; podglądactwo: dziecko jest podglądane w czasie kąpieli, czynności fizjologicznych;

RODZAJE PRZEMOCY SEKSUALNEJ Kontakty seksualne polegające na pobudzaniu intymnych części ciała: dotykanie ciała dziecka, całowanie intymnych części jego ciała, ocieractwo, pobudzanie ręczne narządów płciowych dziecka. Kontakty oralno – genitalne. Stosunki udowe Penetracja seksualna (oralno-genitalna). Komercyjne seksualne wykorzystywanie dzieci (np. dziecięca pornografia czy prostytucja) Seksualne wykorzystywanie dzieci powiązane z innymi formami przemocy (np. dewiacyjne formy przemocy seksualnej).

CZYNNIKI RYZYKA PRZEMOCY SEKSUALNEJ czynniki rodzinne, czynniki środowiskowe, czynniki związane z dzieckiem.

CZYNNIKI RYZYKA PRZEMOCY SEKSUALNEJ czynniki rodzinne: atmosfera panująca w domu rodzinnym - negatywna atmosfera domowa, funkcjonowanie w „nieszczęśliwym” domu, - rozwód rodziców, - wychowywanie się w rodzinie z konfliktami, - brak poczucia oparcia dziecka w relacji z rodzicami, - doświadczanie silnie karzącej dyscypliny w domu; fizyczna lub psychiczna nieobecność jednego z rodziców - czynnik ten w bardzo wysokim stopniu zwiększa dostępność dziecka dla potencjalnego sprawcy; - poczucie osamotnienia u dziecka zwiększa jego gotowość do nawiązywania bliskich relacji z obcym dorosłym; - brak zaufania i bliskości w relacji z rodzicem zdecydowanie zmniejszają szanse na ujawnienie przez dziecko doświadczanej przemocy;

CZYNNIKI RYZYKA PRZEMOCY SEKSUALNEJ czynniki rodzinne: obecność innych form patologii: - przemoc fizyczna wobec dziecka, pomiędzy innymi członkami rodziny, - zaniedbywanie dziecka, - okrucieństwo wobec zwierząt, - inne traumatyczne doświadczenia: utrata znaczącej osoby, np. w wyniku nagłej śmierci, bycie świadkiem przemocy domowej, doświadczanie przemocy fizycznej innej niż seksualna;

CZYNNIKI RYZYKA PRZEMOCY SEKSUALNEJ czynniki środowiskowe: społeczna izolacja rodziny: - brak lub ubogie relacje z otoczeniem, - rzadkie kontakty z pojedynczymi osobami / instytucjami, - izolacja może wynikać z dążenia sprawcy, którego celem jest ograniczenie kontaktów rodziny z otoczeniem, dające mu większą kontrolę nad swoimi ofiarami, - izolacja zmniejsza ryzyko ujawnienia przemocy – im mniej osób będzie miało kontakt z dzieckiem, tym mniej osób ma szansę zauważenia niepokojących zachowań, dostrzeżenia oznak przemocy;

CZYNNIKI RYZYKA PRZEMOCY SEKSUALNEJ czynniki związane z dzieckiem: płeć dziecka: - częściej wykorzystania seksualnego doświadczają dziewczynki (5-62%) niż chłopcy (5-31%); wynika to z tego, że większość sprawców jest płci męskiej; - niedoszacowanie ilości ofiar – chłopców, co wynika z: a) ich mniejszej gotowości do ujawniania doznanej przemocy, b) wzorca socjalizacyjnego: „chłopcy powinni być silni, radzić sobie samodzielnie, nie powinni identyfikować się z rolą ofiary – dot. to zwł. starszych chłopców (w wieku dorastania), którzy przyjęli obowiązujące w społeczeństwie wzorce zachowań męskich;

CZYNNIKI RYZYKA PRZEMOCY SEKSUALNEJ czynniki związane z dzieckiem: płeć dziecka: - niedoszacowanie ilości ofiar – chłopców, co wynika z: c) u starszych chłopców czynnikiem obniżającym gotowość do zgłoszenia doświadczanej przemocy seksualnej ze strony mężczyzny jest lęk przed byciem identyfikowanym jako homoseksualista; d) jeśli zostali wykorzystani przez dorosłe kobiety, mają tendencję do obronnego nadawania zdarzeniu znaczenia „atrakcyjnego wczesnego doświadczenia seksualnego”, co również zmniejsza szansę na jego zgłoszenie jako faktycznie doznanej przemocy;

CZYNNIKI RYZYKA PRZEMOCY SEKSUALNEJ czynniki związane z dzieckiem: wiek dziecka: - najczęściej ofiarami przemocy seksualnej stają się dzieci w wieku przedszkolnym; - ofiarami wykorzystania seksualnego mogą stać się dzieci w każdym wieku; c) niepełnosprawność: osoby niepełnosprawne intelektualnie /fizycznie (np. niesłyszące) są narażone na nadużycia seksualne; wynika to z tego, że: nie posiadają wystarczającej wiedzy z zakresu prawidłowego rozwoju seksualnego i ekspresji seksualnej, wiedzy dot. tego, jakie zachowania osób dorosłych są dopuszczalne, a jakie nie; mają obniżone umiejętności komunikacyjne, mniejsze umiejętności przejawiania zachowań asertywnych (niezgoda, odmowa);

CZYNNIKI RYZYKA PRZEMOCY SEKSUALNEJ czynniki fizyczne: filigranowa sylwetka, niespotykany w danym środowisku typ urody, widoczne znamiona, blizny; szczególny typ doświadczeń socjalizacyjnych: związane z przemocą fizyczną, psychiczną i seksualną doświadczaną w domu rodzinnym; problemy sytuacyjne wpływające na zwiększenie frustracji i eskalację agresji w związku (np. problemy finansowe, wychowawcze, konflikty rodzinne); zachowania i postawy wysokiego ryzyka wynikające z wadliwej oceny zagrożenia lub z lekkomyślności w postępowaniu (np. samotne przebywanie w nocy na ulicy, w parku, na dyskotece, niezamykanie drzwi a klucz, wyzywający ubiór na co dzień, zapraszanie do domu nieznajomych); (Turecka, 2005)

CHARAKTERYSTYKA OFIARY kryterium bycia ofiarą wykorzystania seksualnego: - wiek poniżej 15 roku życia, nie ma znaczenia, czy dziecko zgadza się na aktywność seksualną, czy też nie ma w związku z nią poczucia doznanej krzywdy; - dziecko nie musi spełniać żadnych dodatkowych warunków – poza osiągnięciem określonego wieku, aby być uznane za ofiarę działań dorosłego sprawcy wykorzystania seksualnego; - ocena, czy jakaś interakcja miała charakter wykorzystania, czy nie, nie zależy od zachowania ani postawy dziecka;

CHARAKTERYSTYKA OFIARY Nie mają wpływu na kwalifikację czynu jako przemocy seksualnej następujące czynniki: zdolność ofiary do rozumienia sytuacji i decydowania o sobie, wygląd ofiary, informacje, które ofiara udzieliła sprawcy, prowokacja, zachęta, zgoda, brak obrony, wprowadzenie sprawcy w błąd (np. dot. wieku). To osoba dorosła jest odpowiedzialna za utrzymywanie poprawnych, nienadużywających relacji z dzieckiem.

CHARAKTERYSTYKA SPRAWCY Osoby wykorzystujące seksualnie szukają ofiar głównie wśród znajomych dzieci, w obrębie własnej rodziny. (Salter, 2005) Badania Z. Izdebskiego (2000r.): 42% - sprawcy – osoby znane dziecku, ale niespokrewnione, 44% - sprawcy – osoby spokrewnione z dzieckiem, 27% - osoby obce wobec dziecka. Bliskość i znajomość ofiary gwarantuje łatwy i stały dostęp do niej, możliwość manipulowania nią, kontrolowania.

CHARAKTERYSTYKA SPRAWCY Ludziom trudno uwierzyć, że osoba, która powinna opiekować się dzieckiem, wspierać je, może być sprawcą przemocy seksualnej wobec niego. Czynnik ten odpowiada za niższe prawdopodobieństwo zgłoszenia przestępstwa. Wykorzystać seksualnie dziecko może potencjalnie każdy – mężczyzna i kobieta. Mitem jest przekonanie, że wśród sprawców wykorzystania znajdują się wyłącznie osoby, które doświadczyły go same będąc dziećmi, osoby chore psychicznie, pod wpływem alkoholu.

MOTYWY WYKORZYSTYWANIA DZIECKA motyw seksualny motywy pozaseksualne: osoby o niedojrzałej osobowości używające m.in. dzieci do rozładowania napięcia emocjonalnego poprzez akt seksualny, osoby angażujące dzieci w aktywność seksualną z powodów materialnych (np. podczas produkcji filmów pornograficznych);

PROFILAKTYKA PRZEMOCY SEKSUALNEJ

PROGRAMY PROFILAKTYKI WYKORZYSTANIA SEKSUALNEGO skierowane do rodziców oraz osób pracujących zawodowo z dziećmi dot. m.in.: rozpoznawania niebezpiecznych sytuacji dla dziecka oraz objawów wykorzystania seksualnego dziecka; skierowane do dzieci: działania edukacyjne dot. kształcenia zdolności rozpoznawania i unikania niebezpiecznych sytuacji, reagowania na niechciane kontakty seksualne ze strony innych osób; adresowane do sprawców przemocy seksualnej wobec dzieci; skierowane do całości społeczeństwa (kampanie społeczne uwrażliwiające na zjawisko przemocy seksualnej);

prawidłowe nazewnictwo związane z seksualnością; OBSZARY TEMATYCZNE EDUKACYJNYCH PROGRAMÓW PROFILAKTYKI WYKORZYSTANIA SEKSUALNEGO DZIECI prawidłowe nazewnictwo związane z seksualnością; dostarczenie zasobu wiedzy, która jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania seksualnego; stosunek do swojego ciała; rodzaje dotyku; umiejętności związane z opuszczaniem niebezpiecznych sytuacji oraz z odmawianiem niechcianego kontaktu; powiadamianie o wykorzystaniu;

EDUKACYJNE PROGRAMY PROFILAKTYKI WYKORZYSTANIA SEKSUALNEGO zakres i sposób przekazu powinien być dostosowany do wieku dzieci i możliwości intelektualnych; cenne będzie włączenie treści dotyczących profilaktyki przemocy seksualnej w zakres zajęć o szerszej problematyce, obejmującej np. zagadnienia związane z innymi typami przemocy (np. przemoc rówieśnicza), zagadnienia dot. uzależnień, treści ukierunkowane na wzmacnianie ogólnych zasobów osobowościowych dzieci, m.in.: poczucia własnej wartości, umiejętności podejmowania decyzji, rozwiązywania konfliktów;

EDUKACJA RODZICÓW W RAMACH PROGRAMÓW ZAPOBIEGANIA PRZEMOCY SEKSUALNEJ Trzy główne zalety edukacji rodziców: jeśli rodzice nauczą się edukować własne dzieci, przekazywane przez nich informacje mogą okazać się bardziej skuteczne niż doświadczenia wyniesione ze szkoły; rodzice przygotowani do rozpoznawania symptomów wykorzystania seksualnego, mogą łatwiej identyfikować wykorzystywanie, jeśli ono wystąpi; rodzice mogą nauczyć się reagować w bardziej pomocny i konstruktywny sposób już po wykryciu wykorzystania dziecka. (Finkelhor , 1986 za: Izdebska, Ruchel, 2011)

PROGRAMY PROFILAKTYCZNE Z ZAKRESU PRZEMOCY SEKSUALNEJ Istotne kwestie dot. programów: Zagadnienia poruszane w domu i w ramach programów profilaktycznych powinny być spójne: posługiwanie się tymi samymi nazwami dot. części ciała, korzystanie z prawa odmowy kontaktu fizycznego zarówno w domu, jak i w in. miejscach, rozumienie zasadności szanowania ciała dziecka, niezmuszania go do dotyku, przytulania, gdy nie ma na to ochoty;

PROGRAMY PROFILAKTYCZNE Z ZAKRESU PRZEMOCY SEKSUALNEJ Istotne kwestie dot. programów: Nacisk na pozytywne, oparte na zaufaniu i poczuciu bezpieczeństwa relacje między rodzicami i dziećmi: Dziecko doświadczając szacunku ze strony najbliższych, uczy się szanować innych ludzi oraz szanować siebie. Konsekwentne stawianie dziecku granic w wychowaniu i pozwalanie mu na stawianie granic wobec innych osób, będzie bardziej zdolne do odmowy uczestnictwa w niechcianych aktywnościach. Tematyka zajęć powinna być rozwinięta o zagadnienia dot. znaczenia bezpiecznej, pozytywnej więzi pomiędzy dzieckiem a rodzicem. Rodzice powinni mieć świadomość, że najważniejszym czynnikiem ochronnym, bez którego nabyta wiedza ma ograniczoną skuteczność, jest typ relacji, którą oni tworzą ze swoimi dziećmi.

PROGRAMY PROFILAKTYCZNE Z ZAKRESU PRZEMOCY SEKSUALNEJ Istotne kwestie dot. programów: Przypisanie odpowiedzialności za bezpieczeństwo dzieci rodzicom, a nie dzieciom: Niezwykle ważne jest, aby rodzice mieli świadomość, że niezależnie od wiedzy posiadanej przez dziecko, to oni pozostają odpowiedzialni za jego bezpieczeństwo. Rolą rodziców i wychowawców jest czuwanie nad formami spędzania przez dziecko czasu. Powinni posiadać również orientację dot. znajomości, które dziecko zawiera. Nie zawsze rodzić jest w stanie ochronić dziecko. Udział w programach profilaktycznych pozwoli mu skuteczniej poradzić sobie z urazowym doświadczeniem i lepiej wesprzeć dziecko.

PROGRAMY PROFILAKTYCZNE Z ZAKRESU PRZEMOCY SEKSUALNEJ Istotne kwestie dot. programów: Przypisanie odpowiedzialności za bezpieczeństwo dzieci rodzicom, a nie dzieciom: Wsparcie bliskich w dużym stopniu może złagodzić skutki wykorzystania; przede wszystkich przyczynia się jednak do wykazania przez dziecko gotowości do ujawniania doznanej przemocy. Postawa osób bliskich wpływa na to, czy dziecko w ogóle ujawni wykorzystanie, w jakim czasie i wobec kogo to zrobi oraz czy będzie skłonne w przyszłości — np. podczas procedur prawnych — podtrzymać swoje wypowiedzi, czy też się z nich wycofa.

TERAPIA

TERAPIA Wykorzystanie seksualne jest sytuacją, która wykracza możliwości radzenia sobie zarówno dziecka, jak i – w wielu przypadkach - jego rodziców, opiekunów. Aby uporać się z tym traumatycznym doświadczeniem potrzebuje pomocy dorosłego, od którego powinno otrzymać wsparcie oraz pomoc w zrozumieniu tego, co się zdarzyło. Dziecko powinno otrzymać wsparcie jak najwcześniej po wydarzeniu. Ważna jest pierwsza reakcja rodziców. Wpływ na specyfikę reakcji ma własna historia wykorzystania rodziców. Skrajne reakcje – od: „nic nie widzę, bo denerwuje mnie to i przypomina mi własny los” – do skrajnej nadwrażliwości i kontroli wszystkich kontaktów dziecka.

Dziecko potrzebuje akceptacji dla swoich odczuć i obaw. TERAPIA Większość dzieci zaraz po ujawnieniu wykorzystania seksualnego, ma potrzebę: odczuwania, że dorośli wierzą w ich wyznanie, przebywania w bezpiecznym miejscu, ochrony przed ewentualnym kontaktem ze sprawcą, podjęcia terapii możliwie jak najwcześniej, wsparcia podczas pełnienia roli świadka. Dziecko potrzebuje akceptacji dla swoich odczuć i obaw.

ZALECENIA DOT. WCZESNEJ INTERWENCJI KRYZYSOWEJ: należy unikać blokowania ekspresji dziecka; trzeba zwracać uwagę na język ciała: wygląd, mimikę, gesty, ponieważ dostarczają one informacji o przeżywanych emocjach, choć niekoniecznie wyrażanych; należy odpowiadać na emocje, które dziecko odczuwa, a nie na te, o których mówi; należy zapewnić dziecko, że jego odczucia nie są niczym niezwykłym (normalizacja); należy powiedzieć dziecku: „chcę usłyszeć od ciebie całą historię, wszystko, co pamiętasz, nawet jeśli wydaje ci się to nieważne”; należy zadawać otwarte pytania, ale konkretne, nie takie, które wymagają analizy;

PODSTAWOWE OBSZARY PRACY TERAPEUTYCZNEJ Z DZIEĆMI, KTÓRE DOZNAŁY PRZEMOCY: konfrontowanie się z realnością tego, co się zdarzyło; zwolnienie ich z odpowiedzialności za to, co się stało, jeśli uważają, że to one są złe (częsta sytuacja); identyfikacja poczucia winy i samoobwiniania; jeśli stany takie zostały zdiagnozowane , to pomoc w uwolnieniu od poczucia winy i wstydu; radzenie sobie z gniewem, lękiem, żalem i uczenie ich wyrażania; identyfikowanie i korzystanie ze wsparcia – komu może zaufać oraz jak sam potrafi się ochronić w przyszłości; (Badura-Madej, 2005)

PODSTAWOWE OBSZARY PRACY TERAPEUTYCZNEJ Z DZIEĆMI, KTÓRE DOZNAŁY PRZEMOCY: praca dot. relacji ze sprawcą, do którego dziecko mogło się przywiązać (do seksualnego charakteru kontaktu) – nad nastawieniem do niego; przeciwdziałanie unikaniu relacji z innymi; uczenie radzenia sobie z objawami odtwarzania; pomoc w przezwyciężeniu lęku przed kolejnymi urazami oraz poczucia, że jest „inne” (co może blokować je przed wchodzeniem w kontakty z ludźmi); edukacja w zakresie dobrego i złego dotyku i możliwości ujawniania niedobrych tajemnic (małe dzieci);

praca nad budowaniem zdrowych granic PODSTAWOWE OBSZARY PRACY TERAPEUTYCZNEJ Z DZIEĆMI, KTÓRE DOZNAŁY PRZEMOCY: praca nad budowaniem zdrowych granic psychologicznych i fizycznych przez dziecko wobec rówieśników, jak i dorosłych; nauczenie się nowych, konstruktywnych zasad budowania relacji z innymi ludźmi; praca nad stosunkiem do swojego ciała; przywrócenie poczucia bezpieczeństwa i kontroli nad własnym życiem; praca z niskim poczuciem własnej wartości; poszukiwanie zdrowych obszarów jego funkcjonowania i wzmacnianie ich, odnajdywanie mocnych stron, aby mogło poradzić sobie z traumą; (Sobolewska, 2002; Badura-Madej, 2005)

WŁAŚCIWOŚCI PSYCHOFIZYCZNE, KTÓRE WARUNKUJĄ POWRÓT DO RÓWNOWAGI PO DOŚWIADCZENIU TRAUMY: wyższy niż przeciętny poziom inteligencji, niska tendencja do unikania, brak poczucia fatalizmu, przekonanie o samoskuteczności i poczucie własnej wartości, aktywne działanie, a nie tylko emocjonalne reagowanie, stabilne więzi z innymi i pozytywne doświadczenie w kontaktach (liczba, jakość wsparcia społecznego), cechy temperamentalne, które określają indywidualną odporność i reaktywność na bodźce,

silne więzi rodzic – dziecko, nawet jeśli rodzice są WŁAŚCIWOŚCI PSYCHOFIZYCZNE, KTÓRE WARUNKUJĄ POWRÓT DO RÓWNOWAGI PO DOŚWIADCZENIU TRAUMY: silne więzi rodzic – dziecko, nawet jeśli rodzice są w permanentnej niezgodzie, umiejętność odraczania gratyfikacji, ciekawość i żywa wyobraźnia, klimat wychowawczy skierowany na osiąganie autonomii, społeczne kompetentne zachowania mimo chronicznego stresu, w tym poczucie przydatności, bycia potrzebnym, popularność wśród rówieśników, branie odpowiedzialności za zachowanie rodzeństwa, niekiedy za chorych rodziców, fizyczna atrakcyjność (zwł. u dziewcząt); (Badura – Madej, 2005)

LITERATURA: W. Badura – Madej, A. Dobrzyńska – Mesterhazy (2000). Przemoc w rodzinie. Interwencja kryzysowa i psychoterapia. Kraków Wyd. UJ. W. Badura – Madej (2005). Interwencje terapeutyczne wobec dzieci – ofiar przestępstw. Dziecko krzywdzone nr 10. A. Izdebska (2009). Konsekwencje przemocy seksualnej. Dziecko krzywdzone nr 4 (29). A. Izdebska, A. Ruchel (2011). Profilaktyka wykorzystania seksualnego dziecka – systemowe oddziaływania w zakresie edukacji seksualnej. Dziecko krzywdzone nr 1(34). I.Pospiszyl (1994). Przemoc w rodzinie. Warszawa WSiP. Z. Sobolewska (2002). Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej nr 1. M. Turecka (2005). Czynniki zwiększające ryzyko i zapobiegające przemocy seksualnej. Seksuologia Polska tom 3, nr 2.

LITERATURA: M. Zielona – Jenek (2009). Poradnictwo dla opiekunów jako forma wspierania terapii dziecka wykorzystywanego seksualnie. Dziecko krzywdzone nr 4 (29).