Ścieżki karier kobiet i mężczyzn w nauce i ich uwarunkowania Renata Siemieńska Ścieżki karier kobiet i mężczyzn w nauce i ich uwarunkowania

Stosunkowo niewiele jest kobiet w nauce, zwłaszcza w pewnych dyscyplinach. Co jest powodem? Czy naukowiec jako zawód tradycyjnie męski jest broniony przez instytucje badawcze i uniwersytety, czyli innymi słowy nie przyjmuje się kobiet czy przyjmuje się je i promuje bardzo niechętnie (bariery instytucjonalne)? Czy kobiety nie chcą robić karier naukowych uważając, że nie mają szans na sukces w zawodzie, który pod wielu względami jest specyficzny i uważany często za męski (bariery kulturowe)? Czy kobiety szczególnie stronią od nauk ścisłych oraz inżynierskich, gdyż podzielają pogląd niejednokrotnie formułowany, że kobietom brak zdolności do matematyki, fizyki, a więc nie mają co liczyć na sukces w tych dziedzinach (bariery indywidualne związane z płcią)?

Indywidualne predyspozycje Wyniki uzyskiwane przez dziewczęta i chłopców w międzynarodowym badaniu PISA prowadzonym przez OECD, powtarzanym w ostatnich kilku latach w wielu krajach, pokazują, że obecnie dziewczęta i chłopcy w wieku 15 lat uzyskują podobne wyniki. Oznacza to, że sytuacja zmieniła się znacząco w ciągu ostatnich 50 lat, gdy różnice w osiągnięciach były nieporównanie większe. Wyobrażenia o odpowiedniości pewnych karier są kreowane, a co najmniej wzmacniane przez określone oddziaływanie środowiska społecznego. Wpływ szkoły oddziaływującej na kształtowanie różne sposoby.

Różnice biologiczne czy konflikt ról kulturowo zdefiniowany Czy istnieją różnice pomiędzy krajami w sposobie definiowania zawodu naukowca jako mniej lub bardziej nieprzyjaznego dla kobiet, a więc wymagającego przełamania większych barier przez te kobiety, które jednak zdecydują się na jego wykonywanie? Jaką rolę odgrywa kontekst instytucjonalny, które zapewnia pomoc kobietom (rodzinom) w łączeniu pracy zawodowej i obowiązków rodzinnych? Czy mobilność naukowców, związana z systemem poszukiwania nowych pracowników jest bardziej przyjazna dla kobiet czy korzystniejszy jest system wewnątrz instytucjonalnej promocji? Międzynarodowe badania (World Values Survey) nad wartościami i koncepcjami społecznych ról kobiet (Inglehart, Norris 2003) pokazują, że nie ma prostej korelacji pomiędzy liczbą kobiet zajmujących wyższe pozycje w świecie nauki a wartościami i koncepcjami społecznych ról kobiet. W Portugalii i Polsce odsetki kobiet profesorów należą do najwyższych w Europie i są równie wysokie jak w Finlandii, choć koncepcje ról kobiet są w nich zdecydowanie odmienne.

Studia przesądzają o możliwych typach karier – W okresie 1990–2005 liczba studiujących kobiet wzrosła pięciokrotnie, liczba mężczyzn – czterokrotnie. Już w 1990 roku kobiety stanowiły ponad połowę przypadku wszystkich typów studiów z wyjątkiem studiów dziennych. W połowie lat 90. również na studiach dziennych było ich wśród studiujących ponad 51% (w 2003 roku – 55%). Kobiety częściej niż mężczyźni wybierają krótsze typy kształcenia, które z zasady uważa się za gorzej przygotowujące do pracy zawodowej, a także w szkołach, które oferują mniejszy wachlarz zawodów. Mimo zasadniczych zmian ilościowych struktura przyjęć do szkół ze względu na płeć nie uległa zmianie w porównaniu z okresem wcześniejszym. Od początku lat 90. procent kobiet na studiach eksternistycznych, zaocznych i wieczorowych rósł i stał się szczególnie wysoki w szkołach niepaństwowych.

Studia przesądzają o możliwych typach karier – Kierunki zaliczane do grupy technicznych i usług transportowych nadal są silnie zmaskulinizowane. Kierunki już wcześniej bardzo sfeminizowane, jak np. pedagogiczne i humanistyczne, nadal takimi pozostały. Wyraźnie zwiększyła się liczba kobiet na kierunkach związanych z biznesem i administracją oraz usługami dla ludności. W porównaniu z innymi krajami Europy Środkowo-Wschodniej odsetek kobiet wśród absolwentów był w Polsce w 2001 roku wyższy od średniej dla tego regionu i identyczny ze średnią, jeśli chodzi o odsetek kobiet wśród osób mających stopień doktora. W ostatnich latach zwiększyła się ponad dwukrotnie liczba osób studiujących na studiach podyplomowych. Ten sposób uzupełniania wiedzy szczególnie często wybierają kobiety. W latach 1995–2003 nastąpił trzykrotny wzrost liczby doktorantów. Zmieniły się również proporcje pomiędzy kobietami i mężczyznami. Liczba kobiet wzrosła o 10% powodując, że stanowią około połowy osób będących na studiach doktoranckich.

Kadra naukowa w szkołach wyższych i instytutach badawczych Na początku lat 90. nakłady na naukę zmniejszyły się, ograniczając możliwość prowadzenia badań zwłaszcza w dziedzinach eksperymentalnych, wymagających dużych środków finansowych. Spadła też realna wartość wynagrodzeń osób zatrudnionych w nauce i szkolnictwie wyższym, zmuszając je do podjęcia dodatkowej pracy w szkolnictwie wyższym (wieloetatowość) lub w innych sektorach gospodarki. Podaż i popyt w nauce (1) Autoselekcja studiujących, która polega na utrzymywaniu się segmentacji rynku edukacyjnego (studiujących) według płci przy stałym wzroście liczby studentów i studentek; proporcja kobiet wśród studiujących nie przekłada się na proporcje kobiet zatrudnionych w sektorze nauki; (2) Autoselekcja pracujących w nauce: pogorszenie się sytuacji sektora nauki (wynagrodzenia, środki na badania) powoduje odpływ mężczyzn i wzrost liczby kobiet, czyniąc z nich „zwyciężczynie wśród pokonanych” (Siemieńska 2000; 2001).

Zewnętrzny i wewnętrzny drenaż mózgów w szkolnictwie wyższym Zewnętrzny i wewnętrzny drenaż mózgów w szkolnictwie wyższym. Sytuacja finansowa nauki w ostatnich latach oraz wcześniej – przed 1989 rokiem – represje stosowane wobec opozycji politycznej prowadziły do dość licznej emigracji naukowców z Polski.. Osoby emigrujące za granicę to najczęściej matematycy, informatycy, biolodzy, fizycy i chemicy. Jeszcze większe straty kadry naukowej powoduje wewnętrzny drenaż mózgów (na polskim rynku pracy). Podczas gdy w latach 80. wyrażał się utratą przez naukę 286 osób rocznie, to we wczesnych latach 90. wynosił 1088 osób i dotyczył głównie ekonomii, zarządzania, matematyki, informatyki, nauk społecznych, prawa i biologii. Efekt: „luka pokoleniowa”, obniżenie standardów.

Kobiety i mężczyźni w środowisku akademickim Od połowy lat 90. wzrosła liczba osób legitymujących się tytułem profesora, stopniem doktora habilitowanego oraz doktora, choć jest to nieproporcjonalnie mało w stosunku do przyrostu liczby studentów.

Doktoranci W latach 1995–2003 nastąpił trzykrotny wzrost liczby doktorantów. w 2003 roku stanowiły one około połowy osób będących na studiach doktoranckich Rys. 6.2.6.R. Stopnie naukowe doktora nadane w latach 1980–2003 według płci Źródło: 1980 – dane Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki; 1985 – dane Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego; 1990 – dane Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej; 1991–2002 – dane Ośrodka Przetwarzania Informacji (OPI); za: Nauka i technika w 2002 roku, Warszawa: GUS 2004, s. 190; 2003 – Szkoły wyższe i ich finanse w 2003 roku, Warszawa: GUS 2004, s. 79. W porównaniu z innymi krajami Europy Środkowo-Wschodniej odsetek kobiet wśród absolwentów w 2001 roku był w Polsce wyższy od średniej dla tego regionu (65,9%, gdy średnia wynosiła 62,7%) i niemal identyczny ze średnią, jeśli chodzi o odsetek kobiet wśród osób mających stopień doktora (41,6% w Polsce, gdy średnia wynosiła 41,1%)

Rys. 6.3.2.R. Stopnie naukowe doktora habilitowanego nadane w latach 1980–2003 według płci (%) Źródło: 1980 – dane Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki 1985 – dane Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego 1990 – dane Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej 1992–2002 – dane Ośrodka Przetwarzania Informacji (OPI) za: Nauka i technika w 2002 roku, Warszawa: GUS 2004, s. 191. 2003 – Szkoły wyższe i ich finanse w 2003 roku, Warszawa: GUS 2004, s. 79.

Rys. 6.3.3.R. Tytuły naukowe profesora nadane w latach 1991–2003 według płci (%) Źródło: dane Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, za: Nauka i technika w 2002 roku, Warszawa: GUS 2004, s. 191; 2003 – Szkoły wyższe i ich finanse w 2003 roku, Warszawa: GUS 2004, s. 88. kobiety zazwyczaj później uzyskują stopnie doktora i doktora habilitowanego, a szybciej tytuły profesora w porównaniu z mężczyznami w poszczególnych dziedzinach. Osoby młodsze, badane w 2001 roku, średnio biorąc, później uzyskiwały te stopnie, co można tłumaczyć sytuacją, w jakiej znalazły się po 1990 roku nauka polska i osoby w niej zatrudnione

Promocje według dziedzin nauki Im wyższy stopień (czy tytuł naukowy), tym większe są różnice w liczbach pro­mowanych kobiet i mężczyzn w poszczególnych dziedzinach pracy naukowej. W latach 2000–2002, z wyjątkiem nauk inżynieryjnych i technicznych, różnice w liczbie kobiet i mężczyzn uzyskujących stopnie doktora w poszczególnych latach nie przekraczały kilku do kilkunastu procent. Znacznie mniej kobiet we wszystkich dziedzinach uzyskało stopnia doktora habilitowanego i tytułu profesora. Rys. 6.3.5.R. Stopnie doktora habilitowanego nadane w latach 2000–2002 według dziedzin nauki i płci (%) Źródło: obliczenia OPI.

Rys. 6.3.6.R. Tytuły profesora nadane w latach 2000–2002 według dziedzin nauki i płci (%) Źródło: obliczenia OPI. Proporcje osób, którym nadano w latach 2000–2002 stopnie doktora habilitowanego i tytuł profesora, były efek­tem wytworzonych dużo wcześniej proporcji kobiet i mężczyzn w nauce, w poszczególnych dziedzinach i typach uczelni w efekcie działania różnorodnych czynników.

Kadra naukowa w szkołach wyższych Tabl. 6.3.2. Kobiety w szkołach wyższych 1970–2004 Ogółem Profesorowie Docenci Adiunkci Asystenci 1970–1971 31 9 13 33 35 1980–1981 11 18 39 1985–1986 19 1988–1989 36 20 42 1989–1990 40 14 34 46 1990–1991 37 15 43 1996–1997 38 17 45 1998–1999 47 2003–2004 21 50 2004–2005 26 51 Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse, 2000, 2003, Warszawa: GUS; Siemieńska 2000; niepubl. dane GUS dla 2004/5.

Kadra naukowa w szkołach wyższych W Polsce i krajach UE Najbardziej sfeminizowanymi uczelniami, jeśli chodzi o profesorów, są akademie medyczne i uniwersytety, najmniej – techniczne szkoły wyższe. Odsetek kobiet wśród uczących w polskich szkołach wyższych jest zbliżony do średniej w Unii Europejskiej , natomiast odsetek kobiet-profesorów w Polsce należy do najwyższych; średnia dla krajów UE wynosi 14%. We wszystkich typach szkół wyższych zwiększa się odsetek kobiet .

PŁEĆ A EFEKTYWNOŚĆ NAUKOWA I BADAWCZA Granty/stypendia Liczba grantów uzyskanych w ciągu ostatnich 5 lat przed przeprowadzeniem badań w2003 r. wśród profesorów i w 2005 roku wśród młodych naukowców w wieku 30-40 lat. Profesorowie (badania 2003) N= 884 Źródło grantów: Kobiety Mężczyźni Razem Liczba grantów Liczba osób Liczba grantów Polskie instytucje 46 35 33 21 79 56 Zagraniczne instytucje 73 52 74 147 104 Międzynarodowe instytucje 23 24 68 47 Młodzi naukowcy (30-40 lat) (badania 2005) N=871 15 11 (3%) 27 20 (5%) 43 38 18 16 (4%) 55 42 (10%) 58 10 9 (2%) 26 21 (5%) 36 Badaniami 2003 objęto 417 mężczyzn i 467 kobiet, ogółem 884 respondentów. Badaniami 2005 objęto 440 mężczyzn i 431 kobiet, ogółem 871 respondentów. # Liczba grantów/stypendiów/kontraktów, które wiązały się z co najmniej 3- miesięcznym pobytem zagranicą.

PŁEĆ A EFEKTYWNOŚĆ NAUKOWA I BADAWCZA Granty Wśród pracowników naukowych w wielu 30 do 40 lat z grantów umożliwiających wyjazd zagranicę na 3 miesiące lub dłużej mężczyźni korzystali znacznie częściej. Generalnie były to pojedyncze osoby z poszczególnych grup dyscyplin naukowych. Wśród nich nie było ani jednej kobiety z fizyki, która miałaby wsparcie polskich instytucji, ani jednej z medycyny (choć równocześnie 9% mężczyzn pracujących w tej dziedzinie wyjeżdżało) Wśród tych, którzy uzyskali grant lub kontrakt z instytucji zagranicznych, ani jednej kobiety- w dziedzinie ekonomii, medycyny czy specjalnościach inżynierskich, które dostałyby grant/ kontrakt z instytucji międzynarodowych. Podobnie jak w przypadku starszej generacji, kraje w których znajdują się instytucje, z którymi kooperują młodzi naukowcy to Niemcy, Stany Zjednoczone, Francja.

PŁEĆ A EFEKTYWNOŚĆ NAUKOWA I BADAWCZA Publikacje Wśród badanych młodych naukowców, 90% mężczyzn i 93% kobiet nie miało w ciągu ostatnich dwóch lat żadnego artykułu wydrukowanego w książce wydanej zagranicą Publikacje w czasopismach zagranicznych: 65% mężczyzn i 73% kobiet nie miało ani jednej publikacji; średnia liczba publikacji wynosiła w przypadku mężczyzn 1.2, a kobiet 0.9. Miejsce publikacji :naukowcy pracujący w naukach społecznych często publikują w książkach, przedstawiciele innych dyscyplin znacznie częściej w czasopismach naukowych (szczególnie dotyczy to osób pracujących w dziedzinie biologii, fizyki, kierunków rolniczych i medycyny).

PŁEĆ A EFEKTYWNOŚĆ NAUKOWA I BADAWCZA Liczba publikacji w ciągu ostatnich dwóch lat (średnie) Młodzi naukowcy (badania 2005) Profesorowie (badania 2003) Mężczyźni N=440 Kobiety N=431 N=417 N=467 Publikacje w Polsce 8.4 (8.3) 8.5 (10.2) 11.4 (13.9) 12,6 (20.2) Publikacje zagranicą 1.4 (2.9) 1.0 (2.5) 4.64 (7.46) 3.43 (5.22) Razem 9.8 (9.4) 9.5 (10.9) 16.0 (16.7) 16.1 (21.0) W nawiasach SD

PŁEĆ A EFEKTYWNOŚĆ NAUKOWA I BADAWCZA Kapitał kulturowy a liczba publikacji w ciągu ostatnich dwóch lat (średnie) Badanie 2005 Badanie 2003 Młodzi naukowcy Profesorowie Oboje rodzice z wyższym wykształceniem Rodzice z innym wykształceniem M N=130 K N=106 N=310 N=431 N=60 N=66 (N=357) N=401 Publikacje w Polsce 9.3 9.0 8.0 8.3 10.8 13.8 11.4 12.4 Publikacje zagranicą 1.6 1.2 1.3 1.0 6.53 5.18 4.32 3.14 Razem 10.9 10.2 17.4 19.0 15.8 15.6

Liczba publikacji (średnia) Profesorowie według płci i wieku (badania 2003) Liczba publikacji (średnia) Młodzi naukowcy (30-40 lat) według płci i wieku (badania 2005)

MENTORING W ŚRODOWISKU AKADEMICKIM Odsetek młodych naukowców, którzy uzyskali pomoc przełożonych, kolegów, współpracowników (badanie 2005)

KONKLUZJE Czy kobiety są dyskryminowane? Jakie formy przybiera dyskryminacja?