Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

EUROPA – zagadnienia przyrodnicze Justyna Drop

Europa – położenie geograficzne Europa leży leżąca na półkuli północnej, na pograniczu półkuli wschodniej i zachodniej. Europa określana jest zwykle mianem kontynentu, co podkreśla jej odrębny od Azji charakter kulturowo-polityczny, jednak z geograficznego punktu widzenia określenie to jest nieścisłe. Niekiedy, także dla odróżnienia od Azji i przy zachowaniu tradycyjnej nazwy kontynent Europę nazywa się mianem subkontynentu. Europa od wschodu połączona jest z Azją tworząc Eurazję- największy kontynent na świecie. Od południa graniczy z Afryką. Europę z trzech stron otaczają liczne morza wchodzące w skład Oceanu Atlantyckiego: na północy - Morze Karskie, Morze Barentsa, Morze Białe, Morze Grenlandzkie, Morze Norweskie, Morze Północne, Morze Bałtyckie, na zachodzie - Zatoka Biskajska, Morze Śródziemne (rozdzielające się na wiele mniejszych akwenów), Morze Marmara, Morze Czarne, Morze Azowskie.

Granica pomiędzy Europą a Azją Przyjmowana przez Międzynarodową Unię Geograficzną granica geograficzna przebiega następująco: od Cieśniny Kerczeńskiej na północ, wschodnim brzegiem Morza Azowskiego, do ujścia rzeki Don; dalej w górę tej rzeki do Jezior Sostyńskich i miejsca, w którym uchodzi do nich rzeką Manycz Zachodni; następnie Obniżeniem Kumsko-Manyckim do środkowego odcinka rzeki Kumy; potem dolnym jej biegiem w kierunku wschodnim aż do ujścia do Morza Kaspijskiego; dalej północno-zachodnim i północnym brzegiem tego zbiornika wodnego do (sezonowego) ujścia rzeki Emby; następnie w górę Emby w kierunku północno-wschodnim aż do jej źródeł w Mugodżarach; dalej prostopadle na północ do miejsca, w którym rzeka Ural ostro skręca ku zachodowi i górnym biegiem tej rzeki na północ aż do podnóża Uralu wreszcie wschodnim podnóżem gór w kierunku północnym aż do rzeki Bajdaraty, z której biegiem skręca na północny wschód do jej ujścia do Zatoki Bajdarackiej na Morzu Karskim (Ocean Arktyczny). zielona - Europa; żółta - Azja; A - wariant przebiegu granicy powszechnie uznawany w Polsce; B-J - inne warianty przebiegu granicy

Skrajne punkty Europy na północ - Przylądek Nordkyn (71°08'N) na południe - Przylądek Marroqui (35°58'N) na zachód - Przylądek Roca (9°27'N) na wschodzie - ujście rzeki Bajdaraty do Morza Karskiego (68°41'N). Przyl. Nordkyn Przyl. Roca Przyl. Marroqui Rozciągłość południkowa Europy wynosi: ok 3 800 km, Rozciągłość równoleżnikowa wynosi: ok. 5 500km (od północnego wybrzeża Półwyspu Skandynawskiego do południowego wybrzeża Półwyspu Bałkańskiego – Peloponez).

Ukształtowanie powierzchni Europy Powierzchnia Europy wynosi 10,5 mln km 2, czyli jest ponad czterokrotnie mniejsza od Azji. Cała jej powierzchnia stanowi ok. 7,5% powierzchni lądów ogółem.  Europa jest najbardziej rozczłonkowaną częścią świata. Około 70% powierzchni (6,9 mln km2) przypada na trzon lądowy, Półwyspy zajmują około 23% powierzchni (2,8 mln km2). Największe półwyspy to: Półwysep Skandynawski (ok. 800 000 km²), Półwysep Iberyjski (ok.580 000 km²), Półwysep Bałkański (500 000 km²), Półwysep Apeniński (150 000 km²), Półwysep Kolski (120 000 km²). Wyspy około 7% (0,8 mln km2). Największe wyspy to: Wielka Brytania (218 476 km²), Islandia (103 000 km²), Irlandia (84 406 km²), Wyspa Północna Nowej Ziemi (48 904 km²), Spitsbergen (37 673 km²). Płw. Skandynawski, zdjęcie satelitarne, zima 2003r. Wielka Brytania, zdjęcie satelitarne

Ukształtowanie pionowe Europy Kontynent europejski ma charakter wybitnie nizinny. Tereny położone poniżej 300 m n. p.m., stanowią ponad 70% obszaru. Najniższym punktem Europy jest depresja na Nizinie Nadkaspijskiej (28 m p.p.m.). Blisko 1/5 obszaru ma wysokość 300-1000 m n.p.m., Jedynie 6% obszaru kontynentu leży na wysokości wyższej niż 1000 m n.p.m. Najwyższym szczytem Europy jest Mont Blanc w Alpach (4811 m n.p.m.). Średnia wysokość kontynentu: jest najniższa spośród wszystkich kontynentów i wynosi 292 m n.p.m.

Niziny europejskie – ciągną się wzdłuż atlantyckiego wybrzeża Europy, od zachodniej Francji, przez Belgię, Holandię aż do Niemiec. Jest to Niż Środkowoeuropejski. W Niemczech pas ten rozszerza się znacznie i dalej na wschód obejmuje niemal całą Polskę a także niemal całą Europę Wschodnią, od północnych krańców kontynentu, po południowe (Niż Wschodnioeuropejski). Poza tym obszary nizine na kontynencie europejskim znajdują się wśród obszarów górskich (największe z nich to m.in. Nizina Wołoska, Nizina Padańska i Wielka Nizina Węgierska), a także na obszarach przybrzeżnych oraz na znacznej części Wysp Brytyjskich. Niziny europejskie, jakkolwiek posiadają wspólną cechę w postaci równinnego charakteru posiadają zróżnicowaną rzeźbę terenu. Jest ona związana ze zlodowaceniami plejstoceńskimi, które wielokrotnie obejmowały znaczną część kontynentu. Obszary górzyste i wyżynne znajdują się na Półwyspie Skandynawskim (Góry Skandynawskie), północnej części Wielkiej Brytanii (Góry Kaledońskie), w Europie zachodniej i środkowej (m.in. Masyw Centralny, Góry Świętokrzyskie, Sudety, Ardeny, Harz i in.) a także na wschodnim skrawku kontynentu (Ural). Poza tym przez obszar Europy, na południe od pasa nizin, ciągnie się kilka młodych pasm górskich, rozdzielonych zapadliskami tektonicznymi. Należą do nich : Góry Betyckie, Pireneje, Alpy, Apeniny, Karpaty, Góry Dynarskie i Bałkan. Widok z Mont Blanc – najwyższego szczytu Europy.

Budowa geologiczna Budowa geologiczna Europy jest bardzo urozmaicona. Na obszarze kontynentu wyróżnia się trzy główne jednostki geologiczne: Platforma prekambryjska na wschodzie, zwana wschodnioeuropejską. Tworzą ją krystaliczne podłoże oraz gruba pokrywa skał osadowych, które nie uległy fałdowaniu. Zachodnia i część północnej Europy leżą w obszarze fałdowań kaledońskich i hercyńskich. W erze paleozoicznej zostały sfałdowane takie góry jak: Góry Skandynawskie, Góry w Szkocji, Ural, a także ciągną się od Mesety Iberyjskiej, poprzez Masyw Centralny, Góry Harz, Sudety po G. Świętokrzyskie. Południowa Europa znajduje się w zasięgu fałdowań alpejskich. Przebiega tam granica między płytą eurazjatycką i afrykańską. Góry należące do orogenezy alpejskiej to: Pireneje, Alpy, Apeniny, Góry Dynarskie i Karpaty. Jest to także obszar aktywny sejsmicznie. W niektórych regionach występują czynne wulkany, np. we Włoszech, zarówno w kontynentalnej części tego kraju (Wezuwiusz), jak i na należących do tego państwa wyspach – Sycylii (Etna), i na Wyspach Liparyjskich, gdzie do niedawna aktywnych było kilka tego typu obiektów (m.in. Vulcano), zaś obecnie (od początku XX wieku) czynny jest jedynie Stromboli. Aktywnym sejsmicznie obszarem jest także Islandia, która leży na styku płyty eurazjatyckiej i północnoamerykańskiej.

Geologia - tektonika Obszary fałdowań paleozoicznych Obszary fałdowań prekambryjskich Pokrywy osadowe na obszarach fałdowań prekambryjskich Obszary fałdowań paleozoicznych kaledonidy hercynidy Mezozoiczne pokrywy osadowe na obszarach fałdowań paleozoicznych alpidy Trzeciorzędowe i czwartorzędowe pokrywy osadowe Rowy tektoniczne Krawędzie płyt kontynentalnych wulkany

Klimat Europy Na klimat Europy wpływa wiele czynników. Do najważniejszych należą: Położenie między Oceanem Atlantyckim a wielkim kontynentem azjatyckim, Rzeźba terenu, równoleżnikowy układ pasm górskich Występowanie prądów morskich, przede wszystkim ciepłego prądu Północnoatlantyckiego. Prawie cała Europa położona jest w strefie klimatu umiarkowanego. W obrębie tej strefy klimat ten jest jednak bardzo zróżnicowany. Na zachodzie wykazuje cechy oceaniczne, a im dalej na wschód – tym więcej ma cech kontynentalnych. Zachodnia Europa znajduje się pod wpływem wilgotnych mas powietrza, docierających znad Atlantyku. Klimat tej części Europy jest wilgotny, zimy są łagodne, a lata niezbyt ciepłe. Większość łańcuchów górskich w Europie ma układ równoleżnikowy, co również wpływa na klimat tego kontynentu, zwłaszcza na łagodność klimatu z uwagi na to, iż wiatry zachodnie wiejące w tych szerokościach geograficznych, mogą bez przeszkód przenosić wilgotne oceaniczne powietrze aż po Ural. Powoduje to także dużą zmienność stanów pogody, szczególnie w środkowej części kontynentu.

Temperatury w styczniu Temperatury w lipcu W okresie letnim największe różnice temperatur zaznaczają się pomiędzy północą a południem kontynentu. Na północy w lipcu jest to 8-10 °C (np. w norweskim Vardö średnia wieloletnia lipca to +9 °C), zaś na południu 26-28 °C (Ateny – średnia wieloletnia +28 °C). Temperatura na kontynencie europejskim w okresie zimowym spada w miarę posuwania się na wschód. Zimą najcieplejszymi obszarami są krańce południowe i południowo-zachodnie kontynentu. W styczniu średnia temperatura na tych terenach to ok. +10 °C – +12 °C, np. w Lizbonie średnia wieloletnia to +11 °C, a w Gibraltarze – +13 °C. Najchłodniejszymi terenami są obszary na północnym wschodzie, gdzie średnia temperatura to poniżej –15 °C, zaś na samym skraju kontynentu, na Nowej Ziemi, spada poniżej –20 °C. + 5 +10 +15 +20 +25 +30 +35OC - 25 -20 – 15 -10 – 5 0 + 5 +10 oC

Strefy klimatyczne i roślinne Europy Niemal cała Europa znajduje się w strefie klimatów umiarkowanych. W północno-wschodniej części kontynentu ma on charakter chłodny, zaś w pozostałej – ciepły (morski, kontynentalny i przejściowy). Południowe skrawki Europy (półwyspy: Iberyjski, Apeniński i Bałkański oraz wyspy Morza Śródziemnego) znajdują się w strefie klimatów podzwrotnikowych (morskich, a w Bułgarii i środkowej Hiszpanii – kontynentalnych). Od klimatów umiarkowanych oddzielają je pasma górskie: Pireneje, Alpy i Bałkan. W północnych krańcach Europy (północna Islandia, Svalbard i północno-zachodnia Rosja) panuje klimat okołobiegunowy (subpolarny). Niezależnie od położenia wysokie oraz średnie góry posiadają własne, odmienne od nizinnych typy klimatyczne, zaliczane do klimatów górskich. Klimat podzwrotnikowy śródziemnomorski: Pierwotną roślinnością tej strefy były lasy podzwrotnikowe. W wyniku działalności człowieka ich miejsce zajęły pola uprawne. Na mniej żyznych glebach występuje makia: wiecznie zielone twardolistne zarośla i drzewa. Występuje na Płw. Iberyjskim, Południowej Francji, Płw. Apeniński wraz z Sycylią, wybrzeża M. Adriatyckiego, na Płw. Bałkańskim i Peloponez.

Klimat umiarkowany ciepły morski: Charakterystyczna formacja roślinna to lasy liściaste, zrzucające liście na zimę. Są to np. buki, dęby, klony, jesiony, graby i lipy. Zostały one jednak w znacznym stopniu przetrzebione przez człowieka. Obejmuje m.in. Wielką Brytanię, Irlandię, Nizinę Francuską, Niż. Niemiecką, Klimat umiarkowany ciepły przejściowy: Występuje tu las mieszany. Rosną w nim zarówno drzewa liściaste i mieszane. Występuje głównie w Europie Środkowej, szczególnie w krajach nadbałtyckich. Klimat umiarkowany ciepły kontynentalny: Naturalną formacją roślinną tej strefy jest step. Na stepie ze względu na niedostatek wody, rosną głównie trawy oraz rośliny cebulowe. Większość stepów została przekształcona przez człowieka w pola uprawne.

Klimat umiarkowany chłodny: W klimacie tym występują lasy iglaste, które tworzą tajgę. Rosną tu m.in. Sosny, świerki, jodły oraz modrzewie. Często występują też torfowiska. Klimat okołobiegunowy subpolarny: W klimacie tym występuje tundra. Jej roślinność to mchy, porosty oraz krzewinki. W tundrze występują także karłowate brzozy i wierzby. Klimat subpolarny obejmuje północne krańce Europy (północna Islandia, Svalbard i północno- zachodnia Rosja).

Rzeki Europy Sieć rzeczna w Europie jest gęsta i dość równomierna. Większość kontynentu leży w zlewisku Oceanu Atlantyckiego. Jednak największa europejska rzeka – Wołga – płynie na obszarze bezodpływowym. Uchodzi ona do Morza Kaspijskiego, które nie ma połączenia z wszechoceanem. W Europie istnieje kilka typów rzek: Typ wschodnioeuropejski – rzeki na terenach nizinnych, zasilane głównie przez roztopy i wiosenne opady, stąd najwyższe stany wód przypadają na wiosnę, a najniższe – latem i zimą, zlodowacone przez kilka miesięcy w roku. Należą tu m.in. Wisła, Wołga, Dniepr, Don i Dwina. Typ północnoeuropejski – rzeki o niewielkich rocznych wahaniach wodostanu, który jest wyrównywany przez jeziora, przez jakie przepływają te cieki wodne. Zimą dość długo zlodowacone. Często wykorzystywane w hydroenergetyce. Należą tu m.in. Glomma i Torne. Typ atlantycki – rzeki o zasilaniu opadowym, wysokim i wyrównanym wodostanie, nie zamarzające zimą (np. Sekwana i Tamiza). Typ alpejski – rzeki tego typu w swym górnym biegu zasilane są wodą z topniejących lodowców i śniegów (stąd na tych odcinkach wysokie stany wód występują późną wiosną i latem), zaś w dolnym odcinku zasilane głównie dopływami; poziom wody w tej części rzeki zależy od ilości opadów i wysokości temperatur (parowanie). Rzekami tego typu są m.in. Ren, Rodan i Pad. Typ śródziemnomorski – rzeki o zasilaniu głównie opadowym, cechują się bardzo wyraźnymi różnicami w poziomie wody w okresie zimowym (gdy przypada maksimum) i letnim. Należą do nich m.in. Gwadalkiwir, Gwadiana i Tag.

Wołga – wielka rzeka w Rosji przeduralskiej Wołga – wielka rzeka w Rosji przeduralskiej. Długość - 3531 km, powierzchnia zlewni - 1380 tys. km², średni roczny przepływ u ujścia 8 tys. m³/s (252,5 km³ rocznie). Największa i najdłuższa rzeka Europy i Rosji przeduralskiej, największa i najdłuższa na świecie rzeka uchodząca do jeziora. Płynie wyłącznie przez Rosję, tylko skrajne wschodnie ramię delty - Kigacz wyznacza granicę z Kazachstanem. W wyniku prowadzonej w czasach radzieckich budowy licznych zbiorników retencyjnych i regulacji koryta, bieg Wołgi został skrócony o ponad 160 km. Kolejne pod względem długości rzeki Europy to: Dunaj, Ural i Dniepr. Jeziora zajmują ok. 163 000 km² (bez powierzchni tej części Morza Kaspijskiego, która wg niektórych źródeł zaliczana jest do Europy), tj. ok. 1,6% powierzchni kontynentu. Największe jeziora europejskie to np. Ładoga, Onega, Wener i Wetter oraz Balaton są pochodzenia tektoniczno – polodowcowego. Na kontynencie europejskim najwięcej jest jezior polodowcowych: m.in. Pejpus, Śniardwy i Mamry. Ponadto w Europie występują jeziora przybrzeżne ( np..Łebsko), krasowe i wulkaniczne.

W Europie występują także jeziora sztuczne, utworzone w wyniku przegradzania rzek potężnymi tamami spiętrzającymi wodę. Jest to np. Zbiornik Rybiński, Kijowski, Włocławski czy Soliński. Przykładem jezior krasowych są jeziora Plitwickie w Chorwacji, w Górach Dynarskich. Tworzą one Park Narodowy Jezior Plitwickich. Jego największą atrakcją jest 16 jezior krasowych połączonych ze sobą licznymi wodospadami. Największe skupisko jezior w Europie występuje na Pojezierzu Fińskim. Znajduje się tam ponad 55 tysięcy jezior różnej wielkości, mających pochodzenie polodowcowe. Część z nich połączona jest wąskimi przesmykami lub małymi rzekami. Największe jezioro Pojezierza Fińskiego to Saimaa.

Świat zwierzęcy Zoograficznie Europa należy do krainy palearktycznej i dzieli się na trzy dzielnice: europejską (obejmującą znaczną część kontynentu), śródziemnomorską (obejmującą Półwysep Iberyjski, Półwysep Apeniński oraz Bałkany) i arktyczną (północne skrawki Europy). W tundrze licznie występują ssaki, m.in. renifery, lisy polarne, zające bielaki oraz lemingi, a ponadto wiele gatunków ptaków (np. pardwa), spośród których większość przylatuje w te okolice w okresie lęgowym. Licznie występują ryby, zwłaszcza łososiowate, W strefie tajgi żyją m.in. łosie, rosomaki, burunduki, polatuchy, a z ptaków – cietrzewie, głuszce, jarząbki i orzechówki. W strefie lasów liściastych i mieszanych występują żubry, dziki, jelenie, sarny, żbiki, jeże. Spośród ryb najwięcej należy do gatunków karpiowatych. Występują też gady: jaszczurki, m.in. zwinka, węże – np. żmija zygzakowata oraz żółwie błotne. W strefie stepów żyją m.in. suhaki, tchórze stepowe, perewizki, susły, chomiki, bobaki i ślepce. Z gadów występują – jaszczurki (np. jaszczurka stepowa), węże (np. połozy) i żółwie zaś z płazów – żaby i ropuchy. W obszarze śródziemnomorskim żyją m.in. mangusty, a także szakale, daniele, muflony, jeżozwierze i in. Z ptaków m.in. flamingi (czerwonaki) i pelikany. Na obszarze tym żyją liczne gatunki gadów. Niezależnie od wymienionych stref na obszarach górskich żyją odmienne gatunki zwierząt. Należą do nich kozice, koziorożce, polniki śnieżne i świstaki, w niższych partiach gór – także niedźwiedzie brunatne, z ptaków – orły i orłosępy, a z płazów – m.in. Salamandry.