Wybrane aspekty polskiego rolnictwa na tle Unii Europejskiej prof. dr hab. Walenty Poczta, prof. zw. UP w Poznaniu członek sekcji „Wieś, rolnictwo” NRR

Plan prezentacji Zagadnienia wprowadzające Rolnictwo UE na tle globalnym Rolnictwo polskie w rolnictwie UE Przemiany w rolnictwie polskim po akcesji do UE (Czy) nowy paradygmat rozwoju rolnictwa w XXI wieku? Wnioski i uwagi końcowe

Zagadnienia wprowadzające

Rola rolnictwa Funkcje tradycyjne (bezpieczeństwo żywnościowe) - niezbędność rolnictwa: wytwarza produkty (lub surowce) zaspakajające podstawowe (pierwszego rzędu) potrzeby człowieka, zaspokojenia tych potrzeb nie można przesunąć w czasie Funkcje współczesne – tworzenie dóbr publicznych Funkcje tradycyjne + Funkcje współczesne = zrównoważony rozwój

Relacje rolnictwo – środowisko (wybrane aspekty) Tereny rolnicze zajmują prawie 40% powierzchni lądowej Świata, co wpływa na stan globalnej bioróżnorodności Wpływ rolnictwa na zmiany klimatyczne Rolnictwo odpowiedzialne jest za 1/3 antropogennych zmian klimatu Zmiany klimatu, a szczególnie prawdopodobne nasilenie ekstremalnych zjawisk pogodowych może oddziaływać na globalną podaż produktów rolniczych Źródło: Sadowski A. Poznań 2014 Wpływ klimatu na produkcję rolniczą Konkurencja o obszar

Światowy problem żywnościowy Źródło: The State of Food and Agriculture. Innovation in family farming. (2014). Rome: FAO Zmianydemograficzne Niedobór składników pokarmowych Głód i niedożywienie potrzeba wyżywienia ponad 7 mld osób obecnie i około 9 mld w 2050 r. (konieczny wzrost produkcji rolnej o 60-70%) niedożywienie dotykające 12,5% ludzkości blisko 30% osób cierpi z powodu niedoboru jednego lub więcej mikroelementów

Zrównoważony rozwój - łady zrównoważenia Poziom nasilenia Czas Ekonomiczny Środowiskowy Społeczny Ekonomiczny Środowiskowy Społeczny Ekonomiczny Środowiskowy

Wyzwania współczesnego rolnictwa Zasadnicze dwa pytania dotyczące współczesnego rolnictwa: Czy jest ono w stanie zapewnić bezpieczeństwo żywnościowe obecnie i w przyszłości? Czy przy realizowaniu postulatu bezpieczeństwa żywnościowego jest możliwy trwały rozwój rolnictwa w trzech wymienianych aspektach zrównoważenia?

Rolnictwo UE na tle globalnym

Gospodarstwa rolne na Świecie Świat mln gospodarstw rolnych. 72% tych gospodarstw posiada powierzchnię użytków rolnych mniejszą od 1 ha i użytkują one tylko 8% UR 12% -1-2 hektary, a w ich posiadaniu znajduje się 4% UR. Łącznie 84% gospodarstw użytkuje zaledwie 12% UR, a średnia powierzchnia tych gospodarstw wynosi 1,2 ha UR. 1% gospodarstw użytkuje 65% UR Kraje najwyżej rozwinięte - 22 mln gospodarstw, których średnia powierzchnia wynosi 57 ha UR UE – 10,7 mln gospodarstw Źródło: The State of Food and Agriculture. Innovation in family farming. (2014). Rome: FAO

Rolnictwo UE vs rolnictwo na Świecie Źródło: FAOSTAT 2016, World Bank 2016, obliczenia własne. Wyszczególnienie Świat Ameryka Północna UE Użytki rolne - udział (%)100,09,63,8 Aktywni zawodowo w rolnictwie - udział (%)100,00,20,8 Majątek produkcyjny - udział (%)100,0 13,4 13,1 w tym maszyny i urządzenia udział (%)100,023,925,3 Relacje czynników produkcji UR na 1 aktywnego (ha) 3,7185,318,2 majątek na 1 aktywnego (tys. USD) 4,0283,168,3 majątek na 1 ha UR (tys. USD)1,11,53,8 Wartość produkcji rolnej - udział (%)100,09,010,6 Produktywność ziemi (USD/1ha UR) Produktywność pracy (tys. USD/1 aktywnego) 2,9 138,5 40,4

Rolnictwo UE (w warunkach WPR): Zrównoważone ekonomicznie i społecznie – podstawą silne gospodarstwa rodzinne. Zrównoważone środowiskowo – w długim okresie ( ) jako jedyne notuje spadek gazów cieplarnianych na: – 1 ha użytków rolnych, – 1 mieszkańca, – 1 kcal wyprodukowanej żywności. Źródło: Sadowski A., Zaspokojenie bezpieczeństwa żywnościowego wybranych regionów świata a realizacja zasady zrównoważonego rozwoju, w: Problemy rozwoju rolnictwa i gospodarki żywnościowej w pierwszej dekadzie członkostwa Polski w Unii Europejskiej, Czyżewski A., Klepacki B. (red.), Wyd. PTE Rolnictwo UE vs rolnictwo na Świecie

Europejski model rolnictwa (EMR) Rolnictwo zrównoważone ekonomicznie, społecznie i środowiskowo Rolnictwo rodzinne

Modele gospodarstw w UE – kryteria delimitacji Rodzinne – gospodarstwa indywidualne, – ponad 50% nakładów pracy stanowi praca własna, – dochód uzyskiwany w przeliczeniu na 1 osobę pracy własnej jest wyższy niż płaca minimalna/średnia w danym kraju, Wielkotowarowe (korporacyjne) (też wielkotowarowe indywidualne) – cechują się przewagą pracy najemnej Drobne (marginalne ekonomicznie) – uzyskiwany dochód w przeliczeniu na 1 osobę pracy własnej jest niższy niż płaca minimalna netto/średnia w danym kraju. Źródło: Poczta W., Szuba-Barańska E., Beba P., Czubak W. (2015)

POLSKAUE-27 Liczba gospodarstw Powierzchnia UR Zasoby pracy własnej Wartość produkcji 30,0 % 63,9 % 41,6 % 80,8 % 30,1 % 51,2 % 64,3 % 53,8 % Gospodarstwa rodzinne - kryterium delimitacji: płaca minimalna netto Źródło: Poczta W. Poziom, struktura i kierunki zmian wsparcia finansowego rolnictwa rodzinnego w Polsce i w innych krajach UE, Obliczenia własne.

Liczba gospodarstw Powierzchnia UR Zasoby pracy własnej Wartość produkcji 9,6 % 37,0 % 15,1 % 56,5 % 4,6 % 14,6 % 17,1 % 20,7 % Źródło: Poczta W. Poziom, struktura i kierunki zmian wsparcia finansowego rolnictwa rodzinnego w Polsce i w innych krajach UE, Obliczenia własne. Gospodarstwa rodzinne - kryterium delimitacji: płaca średnia netto POLSKAUE-27

Realizacja zasady zrównoważonego rozwoju w EMR Gospodarstwa wielkotowarowe  podmioty realizujące cele ekonomiczne, mogą występować problemy w realizacji niektórych celów społecznych i środowiskowych. Gospodarstwa drobne  podmioty nie w pełni realizujące cele ekonomiczne, społeczne i środowiskowe. Gospodarstwa rodzinne  podmioty trwale zrównoważone w aspekcie ekonomicznym, społecznym i środowiskowym – dominują w EMR.

Rolnictwo polskie w rolnictwie UE

Rolnictwo polskie pośród rolnictwa UE udział (%), 2014 r. Liczba gospodarstw rolnych13,3 Użytki rolne8,3 Nakłady pracy (AWU)19,8 Nakłady kapitałowe (zużycie pośrednie + amortyzacja) 5,2 Produkcja rolna5,7 Dochód gospodarstw rolnych9,4 Źródło: Eurostat FSS, 2016r. obliczenia własne.

Powierzchnia użytków rolnych na 1 AWU (2014 r.) ha

tys. euro Źródło: Eurostat FSS, 2016r. obliczenia własne. Wartość nakładów kapitałowych na 1 AWU (2014 r.)

Wartość nakładów kapitałowych na 1 ha użytków rolnych (2014 r.)

60-90% Źródło: Eurostat FSS, 2016r. obliczenia własne. Gospodarstwa i użytki rolne w grupie powyżej 50 ha

Gospodarstwa i standardowa produkcja w grupie powyżej 100 tys. euro 80-90% Źródło: Eurostat FSS, 2016r. obliczenia własne.

Produktywność nakładów pracy (tys. euro/1 AWU) (2014 r.)

Źródło: Eurostat FSS, 2016r., obliczenia własne. Produktywność zasobów ziemi (euro/1 ha UR) (2014 r.)

Przemiany w rolnictwie polskim po akcesji do UE

AKCESJA POLSKI DO UE JRE + Wsparcie sektora rolnego Rozwój rolnictwa

Akcesja a rozwój Rozwój= wzrost + zmiany strukturalne Wzrost (wzrost produkcji, dochodów) Zmiany strukturalne (zmiany struktury obszarowej gospodarstw, struktury ekonomicznej gospodarstw, zmiany w zasobach czynników produkcji, zmiany w relacjach miedzy czynnikami produkcji, zmiany struktury produkcji itp.)

Akcesja do UE i uczestnictwo w JRE: działanie na popyt: - wzrost popytu zewnętrznego na produkty rolno- żywnościowe (efekty kreacji i przesunięcia w hz), - umiarkowany wzrost popytu wewnętrznego, działanie na podaż: - bezpośrednie wsparcie dochodów, - wsparcie strukturalne (PROW) WPR (środki z budżetu UE)- 40,1 mld euro Czynniki wzrostu i rozwoju

Wartość produkcji, dochody oraz wsparcie rolnictwa środkami publicznymi (wartości realne, ceny stałe z 2005 roku) w latach Wyszczególnienie (średnio) (średnio) =100 Wartość produkcji (mld zł) 56,666,172,280,372,0127,1 Dochód (mld zł) 10,220,525,831,126,1255,9 Dotacje razem (mld zł) 0,97,911,815,412,91 375,0 Udział dotacji w wartości produkcji (%) 1,712,016,319,217,81 074,8 Udział dotacji w dochodzie (%) 9,338,845,649,549,6532,9 Źródło: Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa, Eurostat 2016, obliczenia własne.

AGROBIZNES ZatrudnienieProdukcja tys. osóbudział (%)mld złudział (%) AGREGAT III (przemysł spożywczy) 43413,359,515,1 AGREGAT II (rolnictwo właściwe) ,1110,828,1 AGREGAT I (zaopatrzenie) 44513,6223,556,8 Razem ,0393,8100,0 Udział w gospodarce narodowej x22,5x11,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bilansów przepływów międzygałęziowych 2010 rok, www. stat.gov.pl, www. eurostat.ec.europa.eu, Rocznik Statystyczny RP 2015 GUS, Warszawa Rocznik Statystyczny Przemysłu 2015, GUS, Warszawa Rolnictwo w systemie produkcji żywności

Handel zagraniczny produktami rolno-żywnościowymi Źródło: Rocznik Handlu Zagranicznego (właściwe roczniki), GUS, Warszawa, obliczenia i opracowanie własne.

Wyszczególnienie Gospodarstwa rolne różnica ( ) (tys.) struktura (%) (tys.) struktura (%) (tys.)(%) Powyżej 1ha, w tym (ha): pow ,0 26,4 32,2 21,8 9,3 4,3 3,3 1,6 0,6 0, ,0 18,9 33,1 22,4 10,6 5,1 4,5 3,0 1,6 0, ,3 -49,3 -27,5 -27,4 -19,7 -16,7 -3,1 +28,1 +83,3 +57,1 Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych – liczba gospodarstw 5,4% Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS Warszawa 2015

Wyszczególnienie Powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach różnica ( ) tys. hastruktura (%)tys. hastruktura (%)tys. ha(%) Powyżej 1ha w tym (ha): pow ,0 4,4 12,4 18,4 13,3 8,7 9,3 7,2 5,0 21, ,0 2,6 10,1 15,0 12,2 8,3 10,4 10,3 10,1 21, ,9 -47,0 -28,0 -28,2 -20,1 -16,5 -1,8 +26,2 +76,0 -12,2 ~42% Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS Warszawa 2015 Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych – użytki rolne

(Czy) nowy paradygmat rozwoju rolnictwa w XXI wieku? Tak !, ale jaki?

„Złoty” trójkąt wzrostu produktywności Zwiększenie dostaw żywności Zwiększenie korzyści dla środowiska Zwiększenie ochrony klimatu WZROST PRODUKTYWNOŚCI Źródło: Witzke H., Noleppa S. (2013)

Podstawowe tezy: UE w latach jest importerem netto 25 mln ha „wirtualnych” UR (wirtualna „grabież” 25 mln ha UR), Rolnictwo o niskiej produktywności powoduje „ubytek” 31% produkcji roślinnej w rolnictwie UE (nie jest wykorzystane 31% potencjału produkcji roślinnej). Badania modelowe przy wykorzystaniu modelu równowagi cząstkowej dotyczące wzrostu intensyfikacji produkcji rolnej (pełnego wykorzystania potencjału w produkcji roślinnej) wskazują na liczne pozytywne skutki. Źródło: Noleppa S., Witzke H., Cartsburg M., (2013) Wzrost produktywności

Zmniejszenie w UE zakresu rolnictwa niskonakładowego (o 1 pp z 31%) powodowałoby rocznie: możliwość wyżywienia dodatkowych 10 mln osób, wzrost PKB w UE o 500 mln euro, wzrost dochodów przeciętnego rolnika w UE o 500 euro, redukcję „wirtualnego” importu UR o 1,2 mln ha, zmniejszenie emisji CO 2 o 220 mln ton, ochronę 600 tys. ha lasów deszczowych. Źródło: Noleppa S., Witzke H., Cartsburg M., (2013)

Późny okres XVIII w. i początek XIX w. (Thomas Malthus i David Ricardo) – przyrost naturalny wyprzedza produkcję rolną, nieuchronny wzrost cen żywności, II połowa wieku XIX i początek wieku XX - I Zielona Rewolucja (A. Thaer, J.Liebig, F. Haber. C. Bosch), Od około 1870 do 2000 r. rolnictwo produkowało coraz więcej produktów rolnych, coraz lepszej jakości, dla coraz większej liczby ludzi i coraz taniej, Lata 60-te i 70-te XX w. - Norman Borlaug, II Zielona Rewolucja – postęp biologiczny Od początku XXI w. wzrost (duże wahania) cen rolnych, Ostanie 50 lat - 80% przyrostu produkcji rolnej to skutek wzrostu produktywności, W najbliższych kilkudziesięciu latach wzrost produktywności musi odpowiadać za ponad 90% przyrostu produkcji żywności, jeśli ma to być rozwój zrównoważony, chroniący środowisko naturalne w ujęciu globalnym (lasy deszczowe, sawanny). Źródło: von Witzke H. (2010 r.) Nowy paradygmat – tak !, ale jaki?

UR na Świecie per capita 1950 r. – 0,5 ha 2000 r. – 0,3 ha 2050 r. – 0,2 ha Wzrost produktywności rolnictwa musi: Rozwiązać problem głodu, Zapewnić zachowanie zasobów naturalnych, Uczestniczyć w walce ze zmianami klimatycznymi. czyli, nie tylko zapewniać efektywność ekonomiczną (alokacyjną), ale też dynamiczną (adaptacyjną, innowacyjną) Źródło: von Witzke H. (2010 r.) Nowy paradygmat – tak !, ale jaki?

Bezpieczeństwo żywnościowe Zmiany klimatyczne Ochrona środowiska Zachowanie i rozwój obszarów wiejskich Rolnictwo to kluczowy sektor gospodarki XXI wieku Źródło: von Witzke H. (2010 r.) Konieczna III Zielona Rewolucja ( ang. next Food Revolution, niem. Die dritte Grüne Revolution) Nowy paradygmat – tak !, ale jaki?

Allan Buckwell: konieczna zrównoważona intensyfikacja jako „ciągłe podnoszenie produktywności i polepszanie prośrodowiskowego zarządzania ziemią rolniczą”, można to osiągnąć wskutek podwyższenia efektywności prośrodowiskowej produkcji rolniczej, co de facto oznacza wzrost inwestycji w badania i rozwój w rolnictwie, podstawowy postulat „więcej wiedzy na hektar” (more knowledge per hectar). Buckwell A.:The Sustainable Intensification of European Agriculture., Nowy paradygmat – tak !, ale jaki?

Sektor rolno-żywnościowy stanowi w Polsce istotny subsystem gospodarki narodowej. Bezpieczeństwo żywnościowe musi być trwałym elementem rozwoju społeczno- gospodarczego. Nowoczesny sektor rolno-żywnościowy (biogospodarka)powinien być jednym z czynników rozwoju kraju w XXI wieku. Kilka wniosków dla polityki gospodarczej

W pełnym wykorzystaniu potencjałów obszarów wiejskich należy upatrywać jeden z endogennych czynników wzrostu. Zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich jest gwarantem dostarczania społecznie pożądanych dóbr publicznych (ochrona środowiska, klimat, bioróżnorodność i in.). Kilka wniosków dla polityki gospodarczej

Niezbędne są procesy modernizacji, umiarkowanej koncentracji i wzrostu produktywności rolnictwa Umocnienie i trwały rozwój silnego sektora gospodarstw rodzinnych Gwarancja trwałego zrównoważonego rozwoju rolnictwa i zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego Uwagi końcowe

Rozwój rolnictwa a rozwój wsi Niepełne obecnie wykorzystanie zasobów pracy oraz uwolnienie kolejnych na skutek procesów modernizacji i koncentracji rolnictwa Wsparcie tworzenia na wsi nowoczesnych miejsc pracy Uwagi końcowe

Innowacyjna modernizacja rolnictwa i przemiany w strukturze agrarnej prowadzące do wykształcenia nowoczesnego rolnictwa (głównie silnego sektora gospodarstw rodzinnych) w ścisłej łączności ze wspieraniem tworzenia nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich, będą najważniejszym wyzwaniem dla polityki rolnej i polityki spójności UE oraz krajowej polityki gospodarczej i polityki rolnej. Uwagi końcowe

Dziękuję za uwagę!