Diagnoza psychopedagogiczna Wykład: Dojrzałość szkolna dziecka Autor: mgr Edyta Białkowska

Kiedy dziecko staje się gotowe do podjęcia roli ucznia? To pytanie nurtuje zarówno specjalistów jaki i rodziców. Aby na nie odpowiedzieć trzeba przyjrzeć się dwóm istotnym procesom: adaptacji do szkoły i dojrzałości szkolnej.

Adaptacja do szkoły. Dzieci rozpoczynające naukę w szkole podstawowej stają w obliczu sytuacji, która jest jakościowo różna od tej, która znają z przedszkola. Inne stają się wymagania programowe, zmieniają się otaczające dziecko rzeczy i ludzie.

Adaptacja do szkoły. Przejście dziecka z przedszkola dla szkoły i zmiana jego roli wiąże się z nowymi wyzwaniami i wymaganiami związanymi z tym procesem oraz uruchomieniem strategii radzenia sobie z ta sytuacją Sytuacja w której człowiek dokonuje przejścia z sytuacji znanej do nieznanej – nazywamy sytuacją przejściową/ progiem, a mechanizm, który warunkuje to przejście jest związany z procesem adaptacji.

Proces adaptacji definiujemy jako dynamiczny proces zmian zachodzących zarówno w zachowaniu, emocjach osoby, jak i jej środowisku.

Badania pokazują, że proces adaptacji jest ważny ponieważ: przystosowanie wpływa na odczuwaną przez nas jakość życia i poziom satysfakcji z kontaktów z otoczeniem, adaptacja jest mechanizmem, z którego korzystamy przez całe życie.

Wspomaganie dzieci przekraczających próg szkoły jest ważne dla rozwoju ich dalszej kariery szkolnej. Okazało się, że dzieci, które łatwo odnajdują się w szkole w ciągu pierwszego roku nauczania i radzą sobie ze stresem związanym z procesem przejścia, często lepiej rozwijają się w dalszych latach niż ich koledzy, którym dostosowanie się do nowej sytuacji przyszło z trudem.

Pójście do szkoły to ważny przełom w życiu dziecka. Podjęcie nowej roli – roli Ucznia jest dużą zmianą w życiu każdego dziecka, wymaga wielu umiejętności emocjonalnych, społecznych i poznawczych.

Próg szkolny- oznacza konieczność przystosowania się dziecka do zmian w wielu aspektach: Indywidualnym – zmiana tożsamości – dziecko przechodzi zmianę roli społecznej – z przedszkolaka na ucznia, przeżywa i radzi sobie z silnymi emocjami, zmienia tryb życia, ma więcej obowiązków.

Próg szkolny- oznacza konieczność przystosowania się dziecka do zmian w wielu aspektach: Interakcyjnym – dziecko uczy się intensywnie żyć w społeczności szkolnej - poznaje nowe osoby dorosłe- nauczycieli, personel szkoły, nową grupę rówieśniczą (zmienia się skład i wielkość grupy), traci stare role, tworzy nowe, buduje nowe relacje interpersonalne.

Próg szkolny- oznacza konieczność przystosowania się dziecka do zmian w wielu aspektach: Sytuacyjnym – dziecko poznaje nowe miejsce, nowe reguły i zwyczaje panujące w klasie i w szkole, nowy rytm dnia. Podejmuje nowe wyzwania i zadania edukacyjne, jest poddawane ocenie za włożony wysiłek i pracę.

Każde dziecko, które zaczyna być uczniem przeżywa naturalny stres adaptacyjny, dlatego ważne jest, aby dorośli – rodzice i nauczyciele przedszkolni i szkolni stworzyli przyjazne warunki do jego przeżycia i poradzenia sobie z trudną sytuacją.

Dziecko podlegające prawidłowym procesom adaptacji po krótkim czasie ostrożnego wchodzenia w nowe środowisko, zaczyna zachowywać się naturalnie, potrafi dostosować się do wymogów otoczenia, ale jednocześnie na miarę swoich potrzeb i możliwości aktywnie wpływa na rzeczywistość. To jak będzie przebiegał proces adaptacji do szkoły wpływać będzie na tempo zdobywania kolejnych umiejętności w szkole oraz na ogólny rozwój.

Powodzenie w pierwszych okresie nauki ma związek z sukcesami dziecka przez całą szkołę podstawową i jego późniejsza karierę edukacyjną. O pomyślnej adaptacji szkolnej mówimy wtedy gdy dziecko aklimatyzuje się w szkole emocjonalnie, społecznie, poznawczo i fizycznie. Istnieje wyraźny związek miedzy pomyślnym przejściem i adaptacją, a gotowością do podjęcia edukacji szkolnej i jego dalszymi sukcesami w edukacji i życiu.

Jest wiele czynników, które warunkują prawidłowa adaptacje do nowego środowiska, jednym z nich są: - przebieg rozwoju dziecka oraz jego aktualny poziom, czyli – a więc poziom dojrzałości szkolnej. - wsparcie jakie uzyskuje dziecko ze strony dorosłych (rodziców, nauczycieli). Czynniki warunkujące prawidłowe przystosowanie dziecka do nowego środowiska edukacyjnego.

Czynniki endogenne: przebieg rozwoju dziecka oraz jego aktualny poziom, stan zdrowia, temperament dziecka.

Czynniki egzogenne: środowisko rodzinne – relacje z rodzicami – rodzaj więzi ukształtowanej pomiędzy matką / opiekunami oraz styl wychowania rodziców, doświadczenia ze startem przedszkolnym oraz edukacją przedszkolną, środowisko szkolne – jakość wsparcia dla dziecka i jego rodziny w czasie przejścia i adaptacji.

Zmienne wpływające na proces adaptacji: liczba i jakość zajęć transferowych oferowanych przez placówki szkolne i przedszkolne ma wpływ na korzystną adaptację dziecka, płeć - dziewczynki lepiej przystosowują się do warunków szkolnych niż chłopcy i wykazują się wyższymi umiejętnościami społecznymi (chłopcy mają niższy współczynnik współpracy, pewności siebie, samokontroli, odpowiedzialności, natomiast wyższy współczynnik hiperaktywności); nie ma różnic w kompetencjach akademickich (poziomie wiedzy),

Zmienne wpływające na proces adaptacji: wiek dziecka – ma znaczenie w związku z trenowaniem ilości sytuacji związanych z separacją od domu i ćwiczeniem umiejętności radzenia sobie z nimi, wiek dziecka w oderwaniu od ilości i jakości doświadczeń separacyjnych nie ma statycznego znaczenia (np. starsze dziecko, pozbawione doświadczeń i treningu separacyjnego będzie miało trudności w adaptacji), doświadczenie dziecka w radzeniu sobie ze zmianami – dzieci z doświadczeniem dobrego radzenia sobie ze zmianami są bardziej pewne siebie, mają większy poziom samokontroli ogólnych umiejętności społecznych i wyższy poziom wiedzy,

Zmienne wpływające na proces adaptacji: miejsce w rodzinie (kolejność urodzenia) – najstarsze dzieci trudniej wchodzą w próg szkolny niż następne dziecko w rodzinie, obecność znajomego kolegi, koleżanki w tej samej klasie ma silny związek z pomyślną adaptacja szkolną, zatrudnienie ojców – dzieci ojców o stałym zatrudnieniu mają wyższy poziom samokontroli, umiejętności i wiedzy, mniej problemów z zachowaniem i lepiej radzą sobie z adaptacją, zatrudnienie matek – dzieci matek pracujących mają większy poziom asertywności, społecznej pewności siebie, lepiej się adaptują, przygotowanie rodziców, nauczycieli i instytucji do przyjęcia dzieci ma związek z ich adaptacją.

Rola rodzica polega na wspieraniu dziecka poprzez zapewnienie mu bezpieczeństwa, kontaktu emocjonalnego i akceptacji oraz przygotowaniu dziecka do nowych obowiązków i wyzwań (trening ważnych umiejętności w domu). Ważne, aby rodzice radzili sobie z własnym progiem (przechodzą z pozycji rodziców małego dziecka na pozycję rodziców ucznia). Im pewniej czują się rodzice w tej roli tym większe poczucie bezpieczeństwa zapewnią swoim dzieciom.

Rola rodzica polega na wspieraniu dziecka poprzez zapewnienie mu bezpieczeństwa, kontaktu emocjonalnego i akceptacji oraz przygotowaniu dziecka do nowych obowiązków i wyzwań (trening ważnych umiejętności w domu). Ważne, aby rodzice radzili sobie z własnym progiem (przechodzą z pozycji rodziców małego dziecka na pozycję rodziców ucznia). Im pewniej czują się rodzice w tej roli tym większe poczucie bezpieczeństwa zapewnią swoim dzieciom.

Rodzina, jako najbliższe środowisko dziecka, może mu bardzo pomóc w łagodnym przejściu z przedszkola do szkoły poprzez: tworzenie pozytywnego obrazu szkoły (nie można straszyć dziecka szkołą), aktywne uczestniczenie w życiu przedszkolnym i szkolnym dziecka, interesowanie się działalnością i pracą dziecka w przedszkolu i szkole, docenianie najdrobniejszych sukcesów dziecka, pozytywne wzmacnianie, dodawanie mu wiary w jego siły i możliwości, zapewnienie dziecku poczucia bezpieczeństwa i bezwarunkowej miłości, szukanie pomocy u specjalistów w razie wystąpienia jakichkolwiek problemów czy trudności.

Rola nauczyciela polega na komunikacji między nauczycielem i dzieckiem. Przygotowanie dziecka do szkoły wymaga dostarczenia dziecku informacji o szkole i jej funkcjonowaniu oraz stworzenia warunków do trenowania umiejętności, które pomogą dziecku w radzeniu sobie ze zmianą. Ważna jest komunikacja między nauczycielem i rodzicami - im ściślejsza współpraca i im większa zgodność tym lepsze wyniki w rozwoju dzieci i ich adaptacji. Nauczyciel tak prowadzi zajęcia z dziećmi aby przygotować je do roli ucznia (zajęcia przy stolikach, rozmowy o szkole itp.)

Dojrzałość szkolna. O tym, czy dziecko sprosta wymaganiom stawianym mu przez szkołę decyduje stopień osiągniętej przez niego dojrzałości szkolnej. Od dawna próbowano odpowiedzieć sobie na pytanie kiedy dziecko jest gotowe do tego aby podjąć naukę w szkole.

Dojrzałość szkolna. Wiele badań dotyczących rozwoju dziecka wskazuje ze optymalnym czasem jest przełom 6 roku życia, gdyż w tym wieku wiele procesów związanych z intensywnym rozwojem mózgu sablilizuje się i dziecko jest w stanie sprostać nowym stawianym mu wymaganiom. Od dawna próbowano odpowiedzieć także na pytanie co decyduje o tym ze dziecko osiąga odpowiedni poziom dojrzałości szkolnej.

Początkowo są sądzono, ze to poziom zdolności intelektualnej jaki osiąga dziecko jest wystarczającym kryterium aby orzekać o tym czy dziecko sprosta wymaganiom szkolnym. Następnie stwierdzono, że oprócz poziomu intelektualnego o gotowości dziecka decyduje rozwój poszczególnych procesów poznawczych dzięki którym dziecko jest gotowe rozpocząć naukę w tym naukę czytania, pisania i liczenia. Z czasem przekonano się, że to nie wystarczy gdyż szkoła to nie tylko miejsce nabywania wiadomości, ale także miejsce intensywnych kontaktów społecznych. Z czasem dodano także kryterium dojrzałości fizycznej.

Tak więc obecnie uznaje się że Dojrzałość szkolna jest to "osiąganie przez dziecko takiego stopnia rozwoju umysłowego, emocjonalnego, społecznego i fizycznego, jaki umożliwia mu udział w życiu szkolnym i opanowanie treści programowych. To taki poziom rozwoju dziecka, który jest niezbędny do podjęcia różnorodnych obowiązków, jakie niesie ze sobą życie szkolne. Jest to moment równowagi między wymaganiami szkoły a możliwościami rozwojowymi dziecka.

Na pełną gotowość szkolną 7-latka składają się: dojrzałość fizyczna; dojrzałość umysłowa; dojrzałość emocjonalno-społeczna; dojrzałość do czytania i pisania, liczenia

Dojrzałość fizyczna Kryteria dojrzałości szkolnej obejmują: zadawalający ogólny rozwój fizyczny organizmu. to odpowiedni poziom zdrowotny (odporność na choroby), to większa wytrzymałość, zdolność do podejmowania zwiększonych wysiłków, odporność na zmęczenie, dobra ogólna sprawność ruchowa, a w tym precyzyjne ruchy palców gwarantujące naukę pisania i rysowania, podstawa do rozwoju tak ważnych dla naszej dalszej nauki procesów jak koordynacja wzrokowo-ruchowa prawidłowy rozwój wszystkich zmysłów.

Dojrzałość umysłowa to odpowiedni rozwój procesów intelektualnych, to prawidłowo rozwinięte poznawczych w stosunku do wieku poszczególne procesy poznawcze: –myślenia myślenie– dziecko potrafi logicznie rozumować, wyciągać wnioski, pytać, dziecko zna podstawowe pojęcia stanowiące bazę do dalszej nauki, w tym wieku dominuje jeszcze myślenie konkretno-obrazowe, dlatego dziecko uczy się w oparciu o konkrety, jednak równolegle rozwija się także myślenie funkcjonalne –pamięci, –koncentracja uwagi - co gwarantuje dłuższą koncentrację na przedmiotach i zjawiskach, umiejętność doprowadzania działań do końca, Potrafi uważnie i ze zrozumieniem słuchać tego, co mówi nauczyciel. Potrafi spełniać jego polecenia. –mowa - Posiada umiejętność swobodnego i zrozumiałego dla otoczenia wypowiadania się, wyrażania życzeń, własnych sądów, pytań, wniosków i ocen. –orientacja - prawidłowe ujmowanie stosunków przestrzennych, dobrze orientuje się w najbliższym otoczeniu oraz w środowisku, w którym żyje –koordynacja wzrokowo-ruchowa –analiza wzrokowa –analiza słuchowa –motoryka duża oraz mała

Dziecko posiada odpowiedni zasób wiedzy o świecie. Przejawia się tym, że wyrzucić to !!! Dziecko posiada pewien zasób wiedzy o świecie, o życiu przyrody i ludzi, Potrafi krótko opowiedzieć o swojej rodzinie, o psie lub kocie, o ulubionych zabawkach, bądź obejrzanym filmie. Dziecko wie, jak się nazywa, ile ma lat, gdzie mieszka, czym się różni lato od zimy, chętnie opowiada, o tym, co widzi na obrazku. Ponadto: dziecko jest aktywne poznawczo, chce się uczyć, zdobywać wiedzę, poznawać nowe zjawiska, jest zaciekawione jest podjęciem nowej roli ucznia, chce zdobywać nowe umiejętności, interesuje się czytaniem i pisaniem.

Dojrzałość do czytania, pisania i liczenia Jeśli poziom poszczególnych funkcji poznawczych osiągnie dostateczną dojrzałość dziecko staje się gotowe do podjęcia nauki pisania, czytania i liczenia. W przypadku opóźnień w rozwoju poszczególnych procesów poznawczych( takich jak analiza i synteza wzrokowa, słuch fonematyczny, sprawność manualna, lateralizacja, orientacja w przestrzeni ) dziecko nie może sprostać rozpoczynającej się nauce.

Bardzo ważne jest wczesne wykrycie tego typu zaburzeń. Już w wieku 3 – 7 lat można dostrzec pewne objawy, które mogą sugerować trudności w czytaniu i pisaniu. Dziecko bystre, rezolutne nie lubi czytać i brzydko pisze, szybko się męczy i zniechęca podczas tych czynności. To pewne symptomy, tego że mamy do czynienia z dzieckiem ryzyka dysleksji. A oto objawy, które charakteryzują dzieci ryzyka dysleksji:

opóźniony rozwój mowy, wadliwa wymowa, popełnianie błędów gramatycznych; trudności z różnicowaniem głosek podobnych oraz wydzielaniem głosek i sylab (przekręcanie) nazw i nazwisk, kłopoty z nauczeniem się wierszyka czy piosenki; opóźniony rozwój ruchowy, mała sprawność manualna; niechęć do rysowania (nieporadne rysunki), trudności z odtwarzaniem wzorów graficznych i szlaczków; zaburzenia lateralizacji (np. mimo posługiwania się prawą ręką – dominujące lewe oko, rysowanie linii od strony prawej do lewej, z dołu do góry, oburęczność, leworęczność).

Zaburzenia mowy we wczesnym dzieciństwie przejawiają się wolniejszym tempem rozwoju mowy czynnej (pierwsze wyrazy pojawiają się w drugim roku życia, proste zdania w trzecim, długo utrzymuje się niepoprawna wymowa), dziecko ma wadę wymowy lub pomimo poprawnej wymowy ma trudności z wypowiadaniem dłuższych i złożonych wyrazów. Z opóźnieniem rozwoju mowy wiążą się też trudności językowe, które objawiają się zniekształceniem nazw, trudnościami zapamiętywania serii nazw (np. nazw dni tygodnia, miesięcy itp.), myleniem nazw zbliżonych fonetycznie.

Opóźnienie rozwoju percepcji i pamięci słuchowej przejawia się trudnościami w zapamiętywaniu wierszy, piosenek, w odtwarzaniu rytmu, w zabawach wymagających zapamiętania dłuższych sekwencji, zrozumienia dłuższych poleceń słownych, składania i rozkładania dłuższych słów na sylaby i głoski.

Opóźnienie w rozwoju percepcji i pamięci wzrokowej daje znać o sobie np. nieporadnością w rysowaniu (rysunki treściowo bogate, lecz bardzo ubogie i prymitywne graficznie), trudnościami w budowaniu z klocków, układaniu obrazków, dostrzeganiu szczegółów różniących obrazki.

Zaburzenia motoryki objawiają się trudnościami w opanowaniu czynności samoobsługowych (mycie, jedzenie, ubieranie się) i czynności grafomotoryczne (dziecko rysuje nieporadnie). Dziecko mało sprawne ruchowo, słabo biega, długo uczy się jeździć na rowerze.

Opóźnienie kształtowania się lateralizacji przejawia się oburęcznością (dziecko do końca okresu przedszkolnego używa na zmianę raz lewej, raz prawej ręki). Opóźnienie rozwoju orientacji w schemacie ciała i przestrzeni przejawia się trudnościami w odróżnieniu prawej i lewej ręki, oka, nogi oraz myleniem nazw kierunków przestrzeni (nad, pod, przed itp.).

Przed rozpoczęciem właściwej nauki czytania dzieci przechodzą w przedszkolu przez cały system gier i zabaw dydaktycznych, rozwijających procesy poznawcze i percepcyjno-motoryczne leżące u podstaw czytania i pisania.

Dojrzałość emocjonalno-społeczna Emocjonalna: O dojrzałości emocjonalnej możemy mówić wówczas, gdy dziecko cechuje pewna równowaga psychiczna, gdy siła jego reakcji jest adekwatna do działającego bodźca. Dziecko niedojrzałe emocjonalnie z błahego powodu wybucha, złości się, płacze, często jest agresywne, drażliwe, lękliwe i napięte. Osiągnięcie dojrzałości emocjonalnej pozwala reagować w sposób adekwatny do sytuacji.

Dojrzałość emocjonalno-społeczna Społeczne: : Dziecko jest w znacznym stopniu samodzielne. Łatwo i chętnie nawiązuje kontakty zarówno z nauczycielami jak i rówieśnikami. Posiada umiejętność współdziałania i współpracy w grupie, Cieszy się z osiągnięć całej grupy Potrafi podporządkować się niezbędnym zasadom, zwyczajom Potrafi pracować zgodnie z instrukcją. Jest obowiązkowe, wytrwale, potrafi doprowadzić pracę do końca Jest odpowiedzialne za podjęte zadania, np. rolę dyżurnego.

Czego należy dziecko nauczyć przed pójściem do szkoły? W ostatnim roku, przed rozpoczęciem nauki szkolnej oddziaływania wychowawcze należy koncentrować na różnych dziedzinach, w zależności od indywidualnych potrzeb dziecka:

Czego należy dziecko nauczyć przed pójściem do szkoły? 1.Wyrabiania samodzielności – chodzi nie tylko o kształtowanie umiejętności związanych z samoobsługą (ubieranie się, mycie, czesanie, dbałość o estetyczny wygląd zewnętrzny), lecz także o wdrażanie do samodzielnego wykonywania powierzonych zadań. Dzieci wyręczane przez rodziców ciągle coś gubią i nie potrafią się zorganizować. Dziecko samodzielne na ogół dba o własne rzeczy, nie gubi ich i nie rozrzuca.

Czego należy dziecko nauczyć przed pójściem do szkoły? 1.Kształtowanie wytrwałości i systematyczności - należy zwracać uwagę na to, aby rozpoczęta budowla z klocków lub rysunek został zakończony. Systematyczność dziecka można kształtować przez przydzielanie mu drobnych obowiązków, które trzeba wykonywać stałe, np. sprzątanie zabawek, podlewanie roślin itp.

Czego należy dziecko nauczyć przed pójściem do szkoły? 1.Wzbogacanie wiedzy o świecie, doświadczeń życiowych dziecka, pobudzanie do działania, rozwijanie spostrzegawczości i myślenia. Należy wzbogacać zasób słownictwa i pojęć przedszkolaka, odpowiadać na wszystkie zadawane pytania, w których przejawia się myślenie i ciekawość poznawcza dziecka.

Czego należy dziecko nauczyć przed pójściem do szkoły? 1.Uczenie prawidłowej wymowy. 2.Rozwijanie spostrzegawczości wzrokowej. Przy oglądaniu obrazków, poznawaniu liter, zwracamy uwagę dziecka na kształty, które różnicują litery. Utrwalamy położenie poszczególnych przedmiotów (wyżej, niżej, na prawo, na lewo), organizujemy zabawy, polegające na układaniu całości z kilku elementów.

Czego należy dziecko nauczyć przed pójściem do szkoły? 1.Rozwijanie spostrzegawczości słuchowej – uczymy dziecko podziału wyrazów na głoski i sylaby, czytamy bajki i opowiadania. Rozwijanie zainteresowań książką – czytanie dziecku bajek, pozwala odróżnić dobro od zła, wpływa na tworzenie się systemu wartości. Wielokrotne czytanie pozwala na pamięciowe opanowanie treści, na wspólne przeżywanie radości i smutków, rozwija koncentrację uwagi.

Czego należy dziecko nauczyć przed pójściem do szkoły? 1.Nauka liczenia – dobrze przygotowane do nauki szkolnej dziecko przelicza do 20-u, oraz dodaje i odejmuje w zakresie 10-u. Aby rozwijać te umiejętności dostarczamy dziecku różnych przedmiotów do przeliczania.

Czego należy dziecko nauczyć przed pójściem do szkoły? 1.Usprawnianie ręki dziecka – dziecko musi dużo rysować, malować, sklejać, wycinać, lepić z plasteliny, wydzierać itp. Ręka nie usprawniona szybko się meczy i boli, nie pozwala na ładne pisanie i rysowanie. Należy ją usprawniać wykonując ćwiczenia manualne i grafomotoryczne.

Czego należy dziecko nauczyć przed pójściem do szkoły? 1.Wpajanie zasad kulturalnego zachowania się, kształtowanie postawy życzliwości w stosunku do innych kolegów, uczenie dziecka, aby używało zwrotów grzecznościowych.

Czego należy dziecko nauczyć przed pójściem do szkoły? 1.Przyzwyczajanie dziecka do stałego rozkładu dnia (zaplanowane godziny snu, posiłków i zabawy) 2.Kształtowanie pozytywnej motywacji dziecka do nauki. Należy traktować pójście do szkoły, jako coś naturalnego. Pamiętać o cechach indywidualnych dziecka, jego właściwościach rozwojowych, potrzebach i predyspozycjach. Nie straszyć, lecz opowiadać o swoich przyjemnych wspomnieniach ze szkoły.