WYZWANIA I TENDENCJE W ROZWOJU POMOCY SPOŁECZNEJ W POLSCE Prof. n. dr hab. Jerzy Krzyszkowski Instytut Socjologii, Ośrodek Kształcenia Służb Społecznych Uniwersytet Łódzki

Plan wystąpienia Uzasadnienie wyboru tematu – kryzys i potrzeba zmiany w pomocy społecznej Geneza i ewolucja pomocy społecznej w Polsce i Europie – skąd przychodzimy Reformy i krytyka pomocy społecznej w Polsce po 1989 roku – co się udało Perspektywy i tendencje rozwojowe – co dalej

Pomoc społeczna (opieka) w języku potocznym - katalog dóbr (zasiłki finansowe, rzeczowe) i usług świadczonych przez odpowiednie organizacje potrzebującym pomocy w sensie ustawowym - pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać wykorzystując własne środki, możliwości i uprawnienia

Służby społeczne = pomoc społeczna Usługi socjalne świadczone na rzecz osób, dostarczane przez publiczne, pozarządowe, prywatne podmioty, w tym grupy samopomocowe. Pojęcie to nie obejmuje edukacji, kultury, sportu i świadczeń finansowych opartych na ubezpieczeniu społecznym (Helmut Anheier)

Służby społeczne mają na celu: realizację obywatelskich praw socjalnych poprawę jakości życia pełne włączenie, partycypację w życiu społecznym i kulturalnym klientów pomocy społecznej zagrożonych ekskluzją (Platforma Społeczna)

Skąd przychodzimy - geneza publicznej pomocy społecznej w Europie rozwinęła się jako element społeczeństwa industrialnego uzupełniła lub zastąpiła naturalne systemy wsparcia (rodzina, wspólnota) działania religijnych i świeckich organizacji charytatywnych sektor rynkowy, prywatny, nastawiony na zysk stała się jednym z trzech integralnych elementów zabezpieczenia społecznego

Analiza służb społecznych w UE służby społeczne są częścią welfare state, brak jednego modelu służb społecznych i wspólnej definicji nawet w poszczególnych krajach (Austria, Niemcy, Grecja, Portugalia) definiowanie służb społecznych w kategoriach praw socjalnych występuje tylko w krajach nordyckich o tradycjach uniwersalistycznych oraz w najpóźniej rozwiniętych publicznych systemach opiekuńczych (Hiszpania, Portugalia, Włochy).

Analiza służb społecznych w UE Najczęstsza definicja służb społecznych to wyliczenie różnych kategorii usług i świadczeń socjalnych tworzone wg grup klientów lub form pomocy Służby społeczne są definiowane wg podmiotu świadczącego usługi

Rozwój służb społecznych Model prorynkowy (Wielka Brytania) tworzenie quasi rynków w zakresie świadczenia usług socjalnych w drodze przetargów i kontraktowania popieranie udziału różnych sektorów w usługach społecznych (szczególnie istotny wkład organizacji kościelnych i wolontariatu) dyskusyjna prywatyzacja usług socjalnych

Rozwój służb społecznych Model socjaldemokratyczny (Skandynawia) nacisk na finansowaną z podatków bezpośrednią i pełną realizację usług przez państwo, zachęcanie do tworzenia grup samopomocowych zachęcanie do aktywnego zaangażowania klientów.

Rozwój służb społecznych w Europie Model subsydiarności, pomocniczości (Niemcy) łączy finansowe uczestnictwo państwa z udziałem cieszących się dużą autonomią podmiotów niepublicznych, głównie organizacji typu non - profit.

Cechy wspólne systemów cel programów - gwarantowanie standardów minimalnego dochodu i pobudzenie do samowystarczalności i niezależności wspólny podział zasiłków - stałe, dla określonych kategorii osób, zasiłki celowe granica wieku uprawnionych - 18 lat odbiorca usług - rodzina

Wspólne tendencje rozwojowe rozwój mieszanych gospodarek w zakresie służb społecznych rozwój partycypacyjnych, aktywizujących klientów form (aktywna polityka społeczna) wprowadzanie metod zarządzania stosowanych w gospodarce (kontraktingu, standardów, wskaźników wykonania) zaangażowanie organizacji międzynarodowych ograniczanie usług socjalnych do wyselekcjonowanych grup klientów (targeting) decentralizacja i podział odpowiedzialności za służby społeczne między centralną i lokalną władzę.

Europeizacja pomocy społecznej do końca lat 80. (zgodnie z Traktatem Rzymskim) kwestie socjalne i służby społeczne, nie były dziedziną wchodzącą w zakres kompetencji i odpowiedzialności UE, pozostając domeną państw narodowych w latach 90. rozpoczął się proces europeizacji polityki społecznej, decydujące znaczenie miało przyjęcie Traktatu Amsterdamskiego (1997) oraz nowelizacja Europejskiej Karty Społecznej (1996)

Europejska Karta Społeczna zobowiązuje kraje członkowskie do stworzenia sieci służb opieki społecznej dla pomocy w rozwiązywaniu problemów społecznych związanych z dostosowaniem się do środowiska społecznego opieka dla wszystkich grup narażonych na najwyższe ryzyko efektywny dostęp do usług opieki społecznej odpowiednie zasoby opieki społecznej zachęta do uczestnictwa w ustanawianiu i utrzymaniu służb opieki społecznej poprzez wsparcie organizacji dobroczynnych, osób fizycznych i organizacji świadczących usługi socjalne

Traktat Amsterdamski zasada subsydiarności - kraje członkowskie pozostają głównymi aktorami w sferze pomocy społecznej, ale podporządkowują się prawu i nadzorowi UE utworzono Komisję Europejską, której rolą jest m.in. monitoring służb społecznych w krajach członkowskich

Powody zainteresowania pomocą w UE Przewidywany rozwój transgranicznych działań służb społecznych, jako części wolnego przepływu usług, pracy i kapitału Nowe problemy społeczne: starzenie się społeczeństw europejskich i rosnący popyt na usługi opiekuńcze, bezrobocie, pauperyzacja i wykluczenie społeczne Osłabienie naturalnych systemów wsparcia (rodziny, sąsiedztwa) oraz tradycyjnego państwa opiekuńczego - polityka konkurencyjności i deregulacji w ubezpieczeniach wpływająca na finansowanie, zyski i straty dostawców usług socjalnych.

Strategia zrównoważonego rozwoju Nową rolą służb społecznych jest ich udział w strategii zrównoważonego rozwoju społecznego poprzez walkę z biedą promocję zatrudnienia zwalczanie wszelkich form dyskryminacji rozwój społeczeństwa obywatelskiego partnerstwo i upodmiotowienie klientów

Działania praktyczne na rzecz europeizacji służb społecznych utworzenie Obserwatorium Służb Społecznych we Frankfurcie nad Menem jako instytucji budującej Europejski System Informacji o Służbach Społecznych organizacja wielu badań porównawczych różnych dziedzin pomocy społecznej (Mapping of Care Services and the Care Workforce, Labour Supply in Care Services) aktywność międzynarodowych organizacji wspieranych przez UE (Social Platform, Social Network), działających na rzecz europeizacji służb społecznych, europeizacja kształcenia do profesji społecznych (w ramach Procesu Bolońskiego)

Polska – słabości pomocy społecznej 1. Wady strukturalno – systemowe brak diagnozy problemów (sprawozdawczość zamiast badań) m.in. z powodu braku partnerstwa anachroniczna (zmiana klienta) misja z 1990 roku nieudana decentralizacja (biurokracja socjalna) zła pozycja i brak koordynacji działań lokalnej pomocy społecznej (fragmentaryzacja) złe prawo socjalne (brak przepisów wykonawczych, anachronizmy i usztywnienia przepisów) f. deficyty polityki społecznej i polityków społecznych

Słabości organizacji i zarządzania w pomocy społecznej Wady funkcjonowania systemu nierówny dostęp do usług socjalnych (miasto-wieś) a. brak innowacji, rutynizacja działań brak strategii lokalnej polityki społecznej (kobiety wiejskie, starzy itp.) brak orientacji na wynik (planowanie budżetowe, a nie zadaniowe)

Kapitał ludzki formalna profesjonalizacja i faktyczna deprofesjonalizacja pracy socjalnej (brak pracy socjalnej metodą środowiskową, rzecznictwa itp.) zła organizacja pracy i przeciążenie pracą administracyjną skutkujące wypaleniem zawodowym brak partnerstwa z trzecim sektorem, podmiotami prywatnymi (nieufność i rywalizacja o zasoby) brak merytorycznych kanałów awansu zawodowego słabość korporacji środowiskowej e. pauperyzacja płacowa i niski prestiż zawodu (1300 PLN brutto dla początkujących pracowników socjalnych)

Szanse rozwoju rozbudowana struktura organizacyjna (ośrodek pomocy społecznej w każdej gminie) liczna, wykształcona kadra publicznej pomocy społecznej (Łódź – 2606 pracowników socjalnych, w tym 80% z wyższym wykształceniem) rozwijający się sektor pozarządowy oraz rynkowy rozwiązania prawne zgodne z kierunkiem reform zabezpieczenia społecznego w krajach UE (decentralizacja, uspołecznienie, aktywna polityka społeczna)

Kierunki rozwoju pomocy społecznej Pluralizm podmiotów (welfare mix) Ekonomia społeczna Nowe zarządzanie w sektorze publicznym (governance) 3. Aktywna polityka społeczna (od welfare do workfare) Usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania ( long - term - care) szansą dla starszych i kobiet Europeizacja usług socjalnych (wymiana kadr i doświadczeń, przykłady dobrej praktyki)

Konieczne zmiany - dowartościowanie kadr pomocy społecznej działania prawne - ustawa o zawodzie pracownika socjalnego, działania ekonomiczne – walka z pauperyzacją pracowników socjalnych działania na rzecz podniesienia prestiżu, poprawy wizerunku pracownika socjalnego

Wsparcie pomocy społecznej dla równego dostępu do usług socjalnych na terenach niskozurbanizowanych 1. działania na rzecz wzmocnienia organizacyjnego i finansowego samorządowej pomocy społecznej na terenach niskozurbanizowanych 2. edukacja i szkolenie kadr dostosowane do lokalnych problemów i zasobów 3. wspieranie rozwoju sektora niepublicznego w pomocy społecznej (dofinansowanie organizacji pozarządowych, promowanie rynku pracy w sektorze opieki) 4. budowa partnerstwa lokalnego opartego na wykorzystaniu tradycji i aktualnych zasobów kapitału społecznego (Łódź –fenomen pomocy społecznej przed 1939)

Otoczenie pomocy społecznej czyli aktywna polityka społeczna potrzebna od zaraz Ograniczenie działań osłonowych czyli utrzymywania najniższej w UE aktywności ekonomicznej ludności poprzez: a. uelastycznienie ochrony socjalnej (flexecurity), b. rozwój przedsiębiorczości społecznej, c. polityka rodzinna na rzecz work life balance d. wydłużenie aktywności zawodowej

Przesłanie dla polityków Inwestycje w pomocy społecznej służą rozwiązaniu problemów społecznych Społeczeństwo, które nie dba o integrację, kohezję, likwidację podziałów społecznych nie jest bezpiecznym, nie zapewnia zrównoważonego rozwoju. O pomocy społecznej należy myśleć nie jak o koszcie, ale inwestycji w zasoby ludzkie, ograniczającej wykluczenie społeczne znaczącej części populacji Walter Schwimmer