8 – 10 Przestępczość zorganizowana. Ofiara i wiktymizacja 8 – 10 Przestępczość zorganizowana. Ofiara i wiktymizacja. Prizonizacja i subkultura więzienna (fotografie z Internetu; Super Express; J. Krzętowski /Agencja SE/East News) P_W01: student potrafi wykazać się znajomością pojęć (terminów) służących opisowi zjawiska przestępczości P_W02: student potrafi zdefiniować wybrane pojęcia służące opisowi metodyki zwalczania zjawiska przestępczości P_W04: student potrafi przedstawić zależności pomiędzy stanem wybranej więzi społecznej a skłonnością osób objętych tą więzią do uwikłania w zjawisko przestępczości

Pojęcie przestępczości zorganizowanej W kryminologii określenie to (jako umowne) pojawiło się po II wojnie światowej Odnosiło się do: międzynarodowych powiązań między przestępcami działającymi wcześniej w poszczególnych krajach i/lub... przenikania przestępców do świata polityki i biznesu

Przestępczość zorganizowana Kategoria niejasna. Autorzy zgadzają się, że: jest to działalność przestępcza zespołowa, więź łącząca członków zespołu pozwala im na skuteczniejsze popełnianie przestępstw

Przestępczość zorganizowana Nie ma zgody w kwestiach następujących: Czy struktura zespołu musi być co najmniej dwupoziomowa, czy wystarczy jednopoziomowa? Czy zespół winien być nastawiony na ciągłe popełnianie przestępstw, czy wystarczy porozumienie w celu popełnienia jednego (kryterium trwałości zespołu)? Czy musi istnieć sieć powiązań ludzi ze świata polityki, administracji, gospodarki, czy nie jest to warunek konieczny (kryterium zakresu powiązań)? Model wąski – mafijny (hierarchia, trwałość, powiązanie ze światem polityki, gospodarki) Model szeroki – grupowy (struktura dowolna, trwałość dowolna, zakres powiązań – również dowolny...)

Pojęcie przestępczości zorganizowanej Na marginesie: banda – zbiorowość, której członkowie indywidualnie lub zbiorowo systematycznie naruszają przepisy prawa; są bandy przestępcze (rozboje, włamania), złodziejskie (drobne kradzieże), konfliktowe (stosują przemoc), chuligańskie (niszczą), wycofania (narkomańskie) gang to raczej struktura zorganizowana, wieloczłonowa, prowadząca ciągłą działalność przestępczą

Konwencja NZ przeciwko przestępczości zorganizowanej z 15. 11. 2000 r Konwencja NZ przeciwko przestępczości zorganizowanej z 15.11.2000 r., zwana Konwencją z Palermo To „posiadająca strukturę grupa składająca się z trzech lub więcej osób, istniejąca przez pewien czas oraz działająca w porozumieniu w celu popełnienia jednego lub więcej poważnych przestępstw (podlegających karze pozbawienia lub ograniczenia wolności na okres 4 lat lub więcej) dla uzyskania, w sposób bezpośredni lub pośredni, korzyści finansowej lub innej korzyści materialnej”

fakt kierowania organizacją przestępczą maks. wym. kary >= 10 l. Konwencja z Palermo została potwierdzona w kwietniu 2004 r. decyzją ramową Rady UE, a ta za przestępstwa uznała: fakt kierowania organizacją przestępczą maks. wym. kary >= 10 l. także zachowanie każdej osoby, która – w sposób zamierzony i mając świadomość celu i ogólnej działalności przestępczej organizacji, albo zamiaru popełnienia przez nią konkretnych przestępstw - aktywnie bierze udział w jej działaniach przestępczych, w tym w: dostarczaniu informacji lub środków materialnych, rekrutacji nowych członków, także wszelkich formach finansowania jej działalności maks. wym. kary nie może być niższy niż 5 l.

Przykładowe ujęcia zorganizowanej grupy przestępczej i przestępczości zorganizowanej USA - przestępczość zorganizowaną cechuje: Zaspokajanie potrzeb społeczeństwa na usługi zabronione prawem!!! Ukierunkowanie na formy działalności przestępczej najmniej ryzykowne, najzyskowniejsze, o maksymalnie ograniczonych kosztach i nakładzie pracy Uznanie grupy za solidarną wspólnotę interesów, zespoloną poczuciem przynależności

Przykładowe ujęcia zorganizowanej grupy przestępczej i przestępczości zorganizowanej 4. Podział ról w grupie i postępująca specjalizacja 5. Przestrzeganie zasad obowiązujących w grupie i lojalność wobec niej 6. Wymuszanie przemocą przestrzegania zasad grupowych 7. Przenikanie do świata polityki i gospodarki, organów wymiaru sprawiedliwości (dla bezpieczeństwa i efektywności) 8. Wykorzystywanie postępu technicznego, ponadregionalny/międzynarodowy charakter

Przykładowe ujęcia zorganizowanej grupy przestępczej i przestępczości zorganizowanej Wg Amerykanów (Komisja Specjalna ds. Stosowania Prawa i Wymiaru Sprawiedliwości), przestępczość zorganizowaną cechuje także: Monopolizacja niektórych sfer działalności gosp., wymuszanie bankructw, oszustwa kredytowe i subwencyjne, manipulacje finansowe, korupcja Używanie drastycznych środków do realizacji obranych celów Wykorzystywanie możliwości prowadzenia działalności legalnej

Przestępczość zorganizowana w Polsce Definicja zorganizowanej grupy przestępczej: „Hierarchicznie zorganizowany związek przestępczy, powołany z chęci zysku, dla dokonywania ciągłych i różnorodnych przestępstw, zakładający osiąganie celów przez korupcję, szantaż, użycie siły i broni” /według powołanej w 1994 r. w Komendzie Głównej Policji służby do walki z przestępczością zorganizowaną/

Przestępczość zorganizowana w Polsce Wzorowane na przyjętych przez Europol, uznane przez CBŚ kryteria identyfikacji zorganizowanej grupy przestępczej i przesłanki do wszczęcia działań wobec niej: Współpraca więcej niż dwóch osób Wyznaczenie dla każdej z nich określonego zakresu działania w grupie Dłuższy lub bezterminowy okres współpracy tych osób Stosowanie wewnętrznej kontroli i środków dyscyplinujących (wewnętrzna i zewnętrzna hermetyczność prowadzonych działań) Podejrzenia popełnienia ciężkich przestępstw Działanie na płaszczyźnie międzynarodowej

Przestępczość zorganizowana w Polsce Stosowanie przemocy Struktura grupy wzorowana na podmiotach gospodarczych (hierarchiczna); cechą jest też pomoc dla członków organizacji i ich rodzin… Zaangażowanie w proces prania brudnych pieniędzy (lokowanie zysków w legalne przedsięwzięcia) Uzyskanie wpływu na gremia polityczne i/lub gospodarcze, sądownicze, administracyjne Działanie z chęci zysku i/lub osiągnięcia wpływu na władzę Biuro do walki z P. Zorganizowaną KGP podejmowało działania, gdy stwierdziło, że grupę charakteryzuje przynajmniej osiem takich cech... Od 2000 r. role Biura dw. z Przestępczością Zorganizowaną i Biura dw. z Przestępczością Narkotykową pełni Centralne Biuro Śledcze

Struktura zorganizowanej grupy przestępczej, jej uwarunkowania i determinanty W warunkach polskich strukturę tę określają: Zasięg działania (grupy lokalne: dzielnicowe, obejmujące działaniem całe miasto; regionalne, ogólnokrajowe; międzynarodowe) Skład etniczny (grupy np. polskie, etniczne, międzynarodowe) Kierunki działania (grupy kryminalne, narkotykowe, zajmujące się przestępczością gospodarczą, multiprzestępcze) Pozycja lidera/liderów (jeden lider, zespół kierujący czy rozbudowany zarząd)

Struktura zorganizowanej grupy przestępczej, jej uwarunkowania i determinanty W grupie przestępczej spoiwem decydującym o jej zwartości są: więzi obiektywne (finansowe, uzależnień, rodzinne, przedmiotowe - cele, więzi wynikające z konieczności obrony przed innymi grupami) więzi subiektywne (identyfikacji: więź dystrybutywna i kolektywna; strachu) więzi behawioralne (prowadzona działalność, towarzyskie)

Struktura zorganizowanej grupy przestępczej, jej uwarunkowania i determinanty Typowe struktury organizacyjne Struktura gwiaździsta (z wyraźnie wyodrębnionym centrum i z powiązanymi z nim osobami/zespołami osób – Cosa Nostra) Sieć (struktura siatkowa – brak wyraźnego centrum, istnieje kilka równorzędnych osób/grup współpracujących ze sobą – norweski gang Tveita) Struktura liniowa (ciąg osób, zespołów; bez kontaktu pomiędzy granicznymi ogniwami – zob./czyt. F. Forsyth, Dzień Szakala)

Rodzaje (kierunki) przestępczości zorganizowanej (wg CBŚ) http://cbs Przestępczość KRYMINALNA (obejmuje m.in.: zabójstwa, rozboje, wymuszenia rozbójnicze, porwania dla okupu, handel ludźmi, kradzieże aut, fałszowanie pieniędzy, przestępczość przeciwko dobrom kultury – głównie zabytkom ruchomym, terroryzm) Przestępczość NARKOTYKOWA (produkcja, handel, przemyt narkotyków) Przestępczość EKONOMICZNA (pranie brudnych pieniędzy, afery bankowe, giełdowe, korupcja itp.)

Skutki/efekty zorganizowania przestępców i ich ranga Efekt organizacyjny - właściwy podział zadań, uprawnień i obowiązków pozwala osiągać lepsze rezultaty bez zwiększania nakładów, osiągać cele niedostępne dla jednostek Efekt ochronny - zorganizowanie grupy pozwala jej członkom lepiej zabezpieczać się przed wykryciem, osądzeniem (zob. łódzka ośmiornica) Efekt demoralizacji – udział w zorganizowanej grupie przestępczej wiąże się z kontrolą i wpływem (demoralizującym) grupy na poszczególnych członków; grupa stanowi też grupę demoralizującego odniesienia dla osób nie związanych z przestępczością Efekt korupcji – dzięki zorganizowaniu (oznaczającemu też większy zasięg działania), grupa ma większe możliwości wciągania w swoją działalność osób ze świata polityki, administracji, gospodarki

System zwalczania przestępczości zorg. w Polsce obejmuje: Środki prawne pozostające w dyspozycji państwa i jego organów, także praktykę stosownego orzecznictwa: art. Kodeksu karnego: 258, 299 (określające udział w procederze przestępczości zorganizowanej, poziomy tej przestępczości, także jej przedmiot – np. pranie brudnych pieniędzy, przestępstwa finans.) art. kk.: 60, 259 (mały świadek koronny – złagodzenie wymiaru, zawieszenie wykonania kary; złagodzenie odpowiedzialności i wyłączenie karalności za art. 258) art. Kodeksu postępowania karnego: 184 (świadek incognito) Instytucja świadka koronnego (ustawy, rozporządzenia) UWAGA na zasady: stopniowalności wymiaru kary stopniowalności „zasług” na poczet złagodzenia wspomnianego wymiaru kary

System zwalczania przestępczości zorg. w Polsce obejmuje: Wyspecjalizowane organy państwa Metody pracy operacyjnej (kontrola operacyjna, zakup kontrolowany, kontrolowane przyjęcie lub wręczenie korzyści majątkowej + prowokacja policyjna; przesyłka niejawnie nadzorowana; ujawnienie tajemnicy bankowej i ubezpieczeniowej; posługiwanie się dokumentami legalizacyjnymi; korzystanie z bilingów połączeń telefonicznych; wykorzystanie współpracujących z policją) Współpracę międzynarodową w tym zakresie Organizacje pozarządowe Analizy naukowe zjawiska i szkolenia funkcjonariuszy agend wyznaczonych do zwalczania przestępczości zorganizowanej

Świadek koronny Podstawą prawną są ustawy: o świadku koronnym z 1997 r. i o zmianie ustawy o świadku koronnym z 2006 r. Uzupełnieniem są rozporządzenia Rady Ministrów z 1998 r. i z 2006 r. w sprawie udzielania ochrony i pomocy świadkom koronnym i innym uprawnionym osobom Po 10 latach stosowania instytucji ŚK efektem procesowym tylko głównych spraw było wskazanie/sformułowanie: 3834 podejrzanych 12 797 zarzutów (m.in. 106 popełnienia zabójstwa) ogółem wykryto blisko 13 tys. przestępstw odzyskano mienie na kwotę 37 606 427 zł zabezpieczono mienie na kwotę 30 324 756 zł aresztowano tymczasowo 2422 osoby

Świadek koronny – instytucję tę stosuje się w sprawach takich, jak: Przestępstwo lub przestępstwo skarbowe popełnione w zorganizowanej grupie Udział w zorganizowanej grupie lub związku Łapownictwo bierne Łapownictwo czynne Płatna protekcja bierna Płatna protekcja czynna Przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków przez funkcjonariusza publicznego Bierne i czynne łapownictwo wyborcze, sportowe oraz związane z wykonywaniem działalności gospodarczej

Świadek koronny Status świadka koronnego może uzyskać podejrzany, który do czasu wniesienia do sądu aktu oskarżenia: przekazał organowi prowadzącemu postępowanie informacje mogące przyczynić się do ujawnienia okoliczności przestępstwa, wykrycia innych sprawców, ujawnienia innych przestępstw lub zapobieżenia im ujawnił majątek swój oraz innych sprawców zobowiązał się do złożenia przed sądem wyczerpujących zeznań dotyczących uczestników i okoliczności przestępstwa Status świadka można uzyskać także pod warunkiem zobowiązania się do zwrotu korzyści majątkowej odniesionej z przestępstwa (także skarbowego) oraz naprawienia szkody nim wyrządzonej

Świadek koronny Fot. „Masa” x 2 i „Słowik” Świadkiem koronnym nie może zostać podejrzany kojarzony z: popełnieniem lub współudziałem w popełnieniu zabójstwa nakłanianiem innej osoby do popełnienia takiego czynu kierowaniem zorganizowaną grupą lub związkiem Podejrzany, któremu przyznano status świadka koronnego, nie podlega karze za przestępstwa (także skarbowe), w których uczestniczył i które jako świadek koronny ujawnił w trybie przewidzianym ustawą

Świadek koronny Status świadka koronnego uchyla się obligatoryjnie, jeśli tenże świadek: zeznał nieprawdę lub zataił prawdę popełnił nowe przestępstwo działając w zorganizowanej grupie lub związku zataił majątek swój lub pozostałych sprawców uzyskał status świadka niezgodnie z prawem Można podjąć zawieszone (na 14 dni, do czasu umorzenia) postępowanie w danej sprawie wobec świadka koron., jeśli: popełnił on nowe przestępstwo umyślne nie wykonał w oznaczonym terminie lub w oznaczony sposób zobowiązania do naprawienia szkody lub zwrotu korzyści uzyskanych z przestępstwa

Proces ustanawiania świadka koronnego i program ochronny Trzy etapy: sędziowski (postanowienie o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego) prokuratorski (postanowienie o zastosowaniu ochrony/pomocy) policyjny (zarządzenia komendanta głównego o formach ochrony/pomocy) lub więzienny (wykonuje dyr. generalny SW) Ochroną świadka koronnego zajmuje się Zarząd Ochrony ŚK (ZOŚK) CBŚ KGP Czynnikiem zwiększającym bezpieczeństwo ŚK jest możliwość przesłuchania ŚK dzięki wideotransmisji Programem ochronnym bywają też objęte rodziny ŚK Elementem programu ochrony jest uzyskanie wyższych/dodatkowych kwalifikacji

Wiktymologia: źródłosłów, twórcy dyscypliny Wiktymologia (z łac. victima – ofiara, z gr. logos – nauka) Hans von Hentig (Uwagi na temat interakcji między sprawcą a ofiarą, 1941 r.; Przestępca i jego ofiara, 1948) Henri Ellenberg (Psychologiczne stosunki między sprawcą a ofiarą, 1954) Beniamin Mendelsohn (Nowa dziedzina nauki biopsychospołecznej: wiktymologia, 1956) Emilio Viano (Victims and Society, 1976) 1979 r. – powołanie w Münster Światowego Towarzystwa Wiktymologii Od lat 80. Rada Europy (za ONZ) zaleca uwzględnianie rezultatów badań wiktymologicznych w ustawodawstwie karnym krajów członkowskich

Koncepcje wiktymologii – kryterium źródła pokrzywdzenia Wiktymologia ogólna – nauka zajmująca się wszystkimi ofiarami występującymi w społeczeństwie, niezależnie od źródeł ich pokrzywdzenia (pod uwagę bierze się zarówno przestępstwa, jak i wojny, epidemie, alkoholizm, nierówności społeczne, wypadki przy pracy, kataklizmy przyrodnicze itp.) Nowa wiktymologia (zwana też wiktymologią pogwałceń praw człowieka) – zawężenie źródła pokrzywdzenia do ludzi i ich działań (nie są przedmiotem jej zainteresowań źródła pozaludzkie, uwzględnia natomiast nadużycia władzy) Wiktymologia kryminalna – jedna z subdyscyplin kryminologii (obok teologicznej, naturalnej, ekologicznej, indywidualnej, grup społ., społecznej) zajmująca się ofiarami przestępstw.

Definicja ofiary (W polskim systemie prawno-karnym występuje pojęcie „pokrzywdzonego” przestępstwem) Deklaracja podstawowych zasad wymiaru sprawiedliwości odnoszących się do ofiar przestępstw i nadużyć władzy: Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 40/34 z 29.11.1985 „Ofiara oznacza osobę, która, indywidualnie lub wspólnie z innymi osobami, poniosła szkodę, włączając w to uszczerbek fizyczny lub psychiczny, dolegliwość emocjonalną, stratę materialną lub znaczące naruszenie jej podstawowych praw, w rezultacie działań lub zaniechań stanowiących naruszenie przepisów prawa karnego będących w mocy na terenie Państw Członkowskich, włącznie z przepisami zakazującymi kryminalnego nadużycia władzy”.

Definicja ofiary Osobę można uznać „za ofiarę w rozumieniu tej Deklaracji niezależnie od tego, czy sprawca jest zidentyfikowany, zatrzymany, prowadzone jest przeciwko niemu postępowanie karne, czy jest skazany, i niezależnie od relacji rodzinnej pomiędzy sprawcą a ofiarą. (…) Postanowienia te „będą znajdowały zastosowanie wobec wszystkich, bez różnic wynikających z kryteriów (…) takich jak rasa, kolor skóry, płeć, wiek, język, religia, narodowość, przekonania polityczne lub inne, przekonania lub praktyki kulturowe, majątek, urodzenie lub status rodzinny, pochodzenie etniczne lub społeczne i niesprawność”. można mówić o ofierze jako: pojedynczym człowieku (jednostce); grupie, instytucji (zbiorze jednostek), także porządku moralnym, prawnym

Typy ofiar wg Beniamina Mendelsohna Ofiara niewinna (np. ofiary z Kamienia Pomorskiego, z Łodzi - w wyniku wjechania w nie nietrzeźwych kierujących: autem i tramwajem) Ofiara własnej ignorancji (np. osoby przebywające w „niebezpiecznych” miejscach, przechadzające się po zmroku; pyt.: czy można uznać za taką ofiarę policjanta zasztyletowanego niegdyś na przystanku tramwajowym w Warszawie?) Ofiara winna w takim stopniu, jak sprawca (np. ci, którzy idą na „ustawki”) Ofiara bardziej winna niż sprawca (np. awanturnik na zabawie, dyskotece, inicjujący bójki, sytuacje konfliktowe) Ofiara wyłącznie winna przestępstwa (np. pirat drogowy, który ulegnie wypadkowi, złodziej prądu)

Typy ofiar wg Stephena Schafera osoby, które nie pozostają w żadnym związku ze sprawcą, a sprawca wykorzystuje jedynie okazję, osoby, które ze sprawcą łączą stosunki współuzależnienia, np. rodzinne (przemoc domowa), osoby prowokujące, które swoim ubiorem, zachowaniem, niefrasobliwością przyczyniają się do przestępstwa, ofiary przyspieszające, często inicjatorzy zdarzeń przestępczych, osoby słabe biologicznie z uwagi na wiek, płeć, zdrowie, ofiary słabe społecznie, które traktowane są jako mniej wartościowe (łatwiej je poświęcić lub „nie żal” im dołożyć) ofiary samowiktymizacji (to osoby, które uprzednio były sprawcami przestępstwa i doświadczają naznaczenia; także naiwni, żądni łatwych zysków – np. nabywcy tombaku), ofiary polityczne.

Typy ofiar Ofiara potencjalna (Hans von Hentig), Urodzona ofiara (Henri Ellenberg, Ezzal Fattah, Leszek Lernell) - ze wzgl. na cechy biologiczne, fizjologiczne, społeczne, psychologiczne, moralne; osoby o skłonnościach masochistycznych, znudzone życiem, z syndromem Abla, o predestynacji wiktymologicznej: prowokujące, fałszywe ofiary „Ofiara uciążliwa” (osoba nadmiernie się narzucająca, „nie dająca żyć”, np. szantażysta; sprawca nie widzi innego sposobu na pozbycie się problemu, jak wyeliminowanie osobnika); „Ofiara niewygodna” (osoba mogąca pokrzyżować czyjeś plany: świadek czy współsprawca przestępstwa, wspólnik w interesach, małżonek nie godzący się na rozwód itp.) Pojęcie wiktymności (podatności: przykład okradanych w sklepach)

Ofiara a proces wiktymizacji Zainteresowanie ofiarami przestępstw wypływa z przekonania, że ich związek ze sprawcami wielokrotnie nie jest przypadkowy Uważa się, że ryzyko zaistnienia przestępstwa to niejako wypadkowa skłonności potencjalnego sprawcy do jego popełnienia i wiktymologicznej podatności ofiary Przestępstwa bez ofiar – czyn zabroniony, nie krzywdzi nikogo A zatem: Zachowanie ofiary jest jedną ze zmiennych niezależnych determinujących decyzję sprawcy „Rozpoznanie” tej zmiennej pozwala zapobiegać wiktymizacji „Udział” ofiary w przestępstwie może wpłynąć na decyzje o kompensowaniu strat poniesionych przez ofiarę Zachowanie ofiary (przed, w trakcie, po popełnieniu przestępstwa) może też wpływać na karę wymierzaną sprawcy

Kontrowersje co do Roli ofiary

Fazy i rodzaje wiktymizacji Wiktymizacja pierwotna: stawanie się ofiarą w wyniku przestępstwa/doznanie szkody (materialnej, fizycznej, psychicznej) wiktymizacja bezpośrednia (dotyczy ofiary przestępstwa) wiktymizacja pośrednia (dotyczy osób bliskich ofiary oraz osób pokrzywdzonych w sytuacji zagrożenia przestępstwem lub zapobiegania mu) Wiktymizacja wtórna: doznanie dodatkowych (nowych) szkód, krzywd w wyniku reakcji społecznej (niezinstytucjonalizowanej, ale też zinstytucjonalizowanej, np. z udziałem organów ścigania, mediów – vide casus Nataschy Kampusch)

Czynniki ryzyka wiktymogennego/ryzyko wiktymizacji czynniki przestrzenne (urbanistyczno-architektoniczne; rodzaj zabudowy, rozplanowanie jej składników, oświetlenie lub jego brak, systemy kontroli formalnej i nieformalnej) czynniki związane z charakterystyką fizyczną, psychiczną (np. upośledzeniem) i społeczną jednostki czynniki sytuacyjne (związane ze stylem życia mieszkańców, sposobem ich codziennego funkcjonowania): odsłonięcie celu (widoczność, dostępność); strzeżenie celu (zabezpieczenie); atrakcyjność (materialna lub symboliczna); bliskość [azylu] – dystans pomiędzy miejscem występowania celu a obszarem zaludnienia dającym „schronienie” sprawcy, ale też potencjalnej ofierze

Zmienne zwiększające i zmniejszające ryzyko wiktymizacji (badania w 14 krajach) Stopień ryzyka wiktymogennego zwiększają: wiek poniżej 30. roku życia wysoki status społeczno-ekonomiczny miejsce zamieszkania – duże miasto (powyżej 100 tys.) „wyjściowy” styl życia przynależność do grup mniejszościowych Stopień ryzyka wiktymogennego zmniejszają: wiek powyżej 55 lat niski status społeczno-ekonomiczny zamieszkiwanie w małym mieście domatorski styl życia

Reakcja na przestępczość; prizonizacja, grypsera Reakcja na przestępczość, podobnie jak kontrola, przybiera postać: niesformalizowanej bądź sformalizowanej Reakcja sformalizowana ma trzy etapy: określenie przedmiotu reakcji, tj. stanowienie norm prawnych (etap legislacyjny) stosowanie przepisów prawnokarnych (etap realizacyjno-represyjny, tj. po naruszeniu normy prawnej: wykrywanie, stawianie zarzutów, sądzenie) wykonanie sankcji określonej przez sąd (inny organ, np. służba więzienna – etap wykonawczy)

Sformalizowana reakcja na przestępczość Etap legislacyjny (płaszczyzna ustawowego zagrożenia karą) od polityki karnej na tym etapie zależy zakres kryminalizacji (zbiór zachowań zaliczanych do przestępczych) Etap realizacyjno-represyjny – cele stosowania sankcji prawnokarnych: cel sprawiedliwościowy (zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości) cel ogólnoprewencyjny (oddziaływanie na społeczeństwo) cel szczególnoprewencyjny (oddziaływanie na sprawcę) cel kompensacyjny (naprawienie/zmniejszenie wyrządzonego zła)

Problematyka kary pozbawienia wolności Wg kodeksu karnego (art. 32) karami są: grzywna (wymierzana w tzw. stawkach dziennych, których wielokrotność to 10 do 540, nie niższych niż 10 zł i nie wyższych niż 2 tys. zł) ograniczenie wolności (od miesiąca do 12 mies. + nieodpłatna, kontrolowana praca na cele społeczne: 20 – 40 godzin miesięcznie, lub potrącanie na cele społeczne 10 – 25 proc. wynagrodzenia) pozbawienie wolności (od miesiąca do 15 lat) 25 lat pozbawienia wolności dożywotnie pozbawienie wolności

Problematyka kary pozbawienia wolności Zasadność kary pozbawienia wolności jako powszechnego sposobu reagowania na przestępstwo jest podważana. wskazuje się na niemożliwość efektywnego przywracania sprawcy społeczeństwu (resocjalizacji) w izolacji od tego społeczeństwa przywołuje się negatywny wpływ izolacji penitencjarnej na psychikę człowieka (na zaspokajanie jego potrzeb; stąd podkultura, „drugie życie więzienia”)

Problematyka kary pozbawienia wolności Techniki radzenia sobie z dolegliwościami więzienia jako izolacji przymusowej (kryteria akceptacji porządku i sposobów ich realizacji – porównaj z rodzajami dewiacji wskazanymi przez Roberta K. Mertona): zadomowienie (typowe dla recydywistów): konwersja (konformizm); zimna kalkulacja (niby-rytualizm) wycofanie (odcięcie od otoczenia, zwrot ku sobie) hamowanie (odcięcie się, dewaluacja przeszłości) fiksacja (utrwalenie pewnych sposobów zachowania) bunt (tu: przynależność do podkultury więziennej)

Problematyka kary pozbawienia wolności Pojęcie prizonizacji (twórcą Donald Clemmer, The prison community), czyli asymilacji kultury więziennej, zwłaszcza nieformalnych norm subkultury (zespołu symboli i wartości określających odrębność danej grupy od innych) więziennej Prizonizacja jest konsekwencją uczenia się specyficznych dla środowiska więźniów: postaw (w konsekwencji zachowań) zwyczajów Sprzyja jej: recydywa, czas osadzenia, osobowość, związki ze światem zewn., akceptacja świata wewn.

Problematyka kary pozbawienia wolności Funkcje prizonizacji: psychol. - łagodzi dolegliwości więzienia (bo oswaja z nim, daje poczucie bezpieczeństwa) socjol. - jest przejawem integracji ze strukturami nieformalnymi, działającymi na obrzeżach powszechnie obowiązującego systemu aksjonormatywnego, tym samym może prowadzić do akceptacji przestępczości przez utrwalanie norm i wzorów zachowań nagannych…

Psychiczne następstwa izolacji więziennej Stygmatyzacja: naznaczenie skazanego jako przestępcy (wyrok, osadzenie w zakładzie karnym) Standaryzacja: unifikacja, ujednolicenie skazanych - ubiór, posiadane przedmioty, harmonogram dnia, zasady poruszania się, widzenia (swoiste „odczłowieczenie” – zob. depersonalizacja) Degradacja (poniżanie, manipulowanie, naruszanie godności skazanych) Depersonalizacja (subiektywne odczucie, ale i zamierzone oddziaływanie oraz zmiana osobowości) Zob. pojęcie instytucji totalnej Ervinga Goffmana

Instytucja totalna Instytucja totalna wg Ervinga Goffmana Organizacja, która dla pewnej zbiorowości (grupy) jest miejscem długotrwałego odizolowania od społeczeństwa i pełnego podporządkowania rygorom regulującym wszystkie czynności życiowe „podopiecznych” Przykłady: więzienia, szpitale psychiatryczne, sierocińce, klasztory, garnizony wojskowe itp.

Instytucja totalna Pytanie zasadnicze: czy człowiek izolowany może zostać przygotowany/przywrócony do życia na wolności? Badania dowodzą destruktywnego wpływu izolacji na psychikę człowieka: wiele jego potrzeb, jako jednostki, jest stale niezaspokajanych, przeszkadza w wytworzeniu nawyków niezbędnych do życia w innych warunkach. 48

Cechy instytucji totalnych wg Ervinga Goffmana Instytucja totalna Cechy instytucji totalnych wg Ervinga Goffmana życie w grupie (wszystkie czynności codzienne odbywają się w grupie złożonej z tych samych osób) „dwuczłonowa struktura” (wyraźny podział na tych, którzy rządzą, i tych, którzy im podlegają, bez możliwości wpływania na warunki funkcjonowania; ta dychotomia i stosowane mechanizmy sprawiają, że strony postrzegają się negatywnie) Zob. eksperyment Ph. Zimbardo w Stanford Univ. http://www.prisonexp.org Kontrola środków (generalnie kontrola informacji dotyczących więźnia, pacjenta, ale i instytucji) Ograniczenie ruchliwości (poruszanie się poza wyznaczoną strefą jest zabronione; życie toczy się na niewielkiej powierzchni) UWAGA na konflikt pomiędzy celami: sprawnego zarządzania i resocjalizacji 49

„Skazani na Shawshank” Instytucja totalna W instytucjach totalnych jednolite postępowanie z podopiecznymi ułatwiają następujące mechanizmy: Obnażanie (stripping, pozbawianie tożsamości) chodzi o obnażanie szerzej rozumiane, o pozbawienie wszystkiego, co stanowiło o dotychczasowej tożsamości człowieka ubiór imię/nazwisko (numer) prawo dopytywania o najintymniejsze sfery życia konieczność zwracania się z prośbą o pozwolenie wykonania elementarnej czynności „Skazani na Shawshank” Tim Robbins i Morgan Freeman

Problem resocjalizacji Resocjalizacja to proces zindywidualizowanego oddziaływania, którego celem jest przynajmniej jurydyczna poprawa przestępcy to cel minimum, którego osiągnięcie pozwala sprawcy po wyjściu z więzienia funkcjonować w zgodzie z obowiązującymi normami prawnymi cel maksimum – sprawca, po wyjściu z zakładu karnego, respektuje nie tylko normy prawne, ale też moralne

Podkultura więzienna To rodzaj podkultury dewiacyjnej (cechującej się brakiem lub małym respektem dla wartości i norm uważanych poza więzieniem za pożądane), utrudniającej proces resocjalizacji i stanowiącej kontrpropozycję dla zasad instytucji penitencjarnej Obejmuje (jak każda kultura): wartości, normy, wzory zachowania, sposoby komunikowania Ma charakter hierarchiczny i niejawny Zwana jest także „drugim życiem więziennym” lub „grypserą” (od języka tej podkultury)

Podkultura więzienna - funkcje Zaspokajanie potrzeb więźniów: bezpieczeństwa (chroni przed agresją więźniów i daje poczucie ochrony przed naciskami personelu więziennego) stymulacji (urozmaica życie, dostarcza bodźców) seksualnej (akceptuje przemoc seksualną) agresji (zwłaszcza wobec więźniów spoza subkultury) przynależności grupowej (w zastępstwie grup z wolności) odrębności (podział na swoich i nie-swoich) uznania i aprobaty poczucia własnej wartości posiadania (akceptuje i ułatwia przemyt dóbr, umożliwia integrującą praktykę dzielenia się) wiedzy i zrozumienia (oswojenia i komunikacji)

Przejawy subkultury więziennej Nieformalny kodeks postępowania więźniów jawna opozycja do systemu więziennego promowanie siły fizycznej (i jej stosowanie) odwagi i przestępczego stylu życia, agresja zwalczanie osób nienależących do subkultury wykorzystywanie więźniów spoza podkultury solidarność grupowa Podległość hierarchiczna Zasady komunikowania się (grypsera) Zachowania samoagresywne Tatuaż

Przeciwdziałanie podkulturze więziennej Subkultura więzienna: utrudnia resocjalizację ma wpływ kryminogenny Można jej przeciwdziałać: zmniejszając przeludnienie rozpoznając i klasyfikując skazanych podnosząc kwalifikacje personelu urozmaicając formy aktywności więźniów tworząc większy zestaw środków szczególnoprewencyjnych, umożliwiających indywidualne podejście do sprawców (warunkowe nieorzekanie kar, częściowe lub całkowite wstrzymanie ich wykonywania - na próbę, nałożenie obowiązków, nadzór kuratora, elektroniczne „obrączki” itp.: zob. abolicjonizm, diversion)

Przestępczość powrotna - teorie pozytywistyczne antynaturalistyczne pochodzenie z niskich warstw społecznych niekorzystne warunki wychowawcze w domu rodzinnym (rozpad rodziny, negatywne wzorce postępowania) niepowodzenia szkolne nadużywanie alkoholu naznaczenie wynikające z popełnienia przestępstwa i/lub skazania za nie odrzucone, często nie znajdują akceptacji w zbiorowości innej niż przestępcza stąd aktywność przestępcza

Przestępczość powrotna - teorie pozytywistyczne antynaturalistyczne wobec sprawcy zastosowano niewłaściwe (nieskuteczne) środki karne i/lub Pozostawiono go w kryminogennym środowisku społecznym naznaczenie przyciąga uwagę agend kontroli społecznej i powoduje, że osoby skazane znajdują się pod szczególną kontrolą łatwiej zatem wychwycić ponowne popełnienie przez nie przestępstwa, po czym skazać

Przestępczość powrotna - teorie pozytywistyczne antynaturalistyczne kara pozbawienia wolności uważana jest za bezskuteczną postuluje się ograniczenie jej stosowania, zwłaszcza w przypadku młodocianych, i położenie nacisku na efektywną resocjalizację kara pozbawienia wolności wręcz sprzyja ponownemu popełnianiu przestępstw po odbyciu kary powrót do „zdrowego” układu społecznego bywa niemożliwy to zwiększa prawdopodobieństwo powrotu do przestępczości