BIBLIA – ŹRODŁO KULTURY

Współczesna Kultura Europejska BIBLIA ANTYK KULTURY POSZCZEGÓLNYCH NARODÓW KULTURA „GLOBALNA” GŁÓWNIE AMERYKAŃSKA

Kolebką cywilizacji była Mezopotamia, najstarszym ludem na tej ziemi – Sumerowie, zaś kolejne cywilizacje stworzyli tam Babilończycy i Asyryjczycy. Oni m.in.wynaleźli pismo klinowe i zapisywali je na glinianych tabliczkach. Z Babilonii około roku 1200p.n.e. wyruszyło w kierunku zachodnim plemię semickie pod wodzą Abrahama. Dało ono początek narodowi hebrajskiemu.

NAZWA Biblia, biblion - księga, lm βιβλία, biblia - księgi) – zbiór ksiąg żydowskich i chrześcijańskich, uznawanych przez wiernych tych systemów wyznaniowych za natchnione przez Boga. Na chrześcijańską Biblię składają się Stary Testament i Nowy Testament. Biblia hebrajska - Tanach obejmuje część kanonu Starego Testamentu. Muzułmanie uważają, iż część Biblii (np. Księgi Mojżeszowe, Psalmy) powstała w wyniku boskiego objawienia, ale jej treść została zafałszowana.

STARY I NOWY TESTAMENT Nazwa pochodzi od łac. testamentum – przymierze. Stary Testament zawiera historię ludu wybranego – Izraelitów, z którymi Bóg zawarł przymierze poprzez proroków. Stary Testament składa się z 46 ksiąg. Nowy Testament historia nowego układu Boga z ludźmi, którego znakiem jest Jezus. Nowy Testament składa się z 27 ksiąg.

CZAS POWSTANIA Księgi biblijne powstawały w ciągu 1200 lat. Stary Testament powstawał między XI a II w. p.n.e., czyli przez blisko tysiąclecie! Kształtowanie ksiąg biblijnych rozpoczęło się najprawdopodobniej na dworach królewskich Judy i Izraela w IX i VIII w. p.n.e.. Niezwykle owocny w opracowania literackie okazał się wiek VII p.n.e., jeszcze przed zburzeniem Jerozolimy. Ta spuścizna została ponownie opracowana już w Babilonii, gdzie Żydzi przebywali w niewoli. Większość ksiąg biblijnych uzyskała dzisiejszy kształt w czasach panowania perskiego, czyli między V a IV wiekiem p.n.e.. Wtedy to zebrano stare tradycje teologiczne, historyczne i prorockie oraz uporządkowano spuściznę mądrościową. Nowy Testament powstał w czasie o wiele krótszym niż pierwsza część Biblii, całość była gotowa w ciągu około siedemdziesięciu lat. Większość ksiąg została napisana w drugiej połowie I wieku naszej ery. Księgi Nowego Testamentu powstawały prawdopodobnie w różnych częściach świata śródziemnomorskiego: w Palestynie, Grecji, Italii, Azji Mniejszej, może nawet w Egipcie lub Syrii.

Przez około 500 lat BIBLIA istniała w tradycji ustnej. Najstarsze zapisy powstały na glinianych tabliczkach, potem pisano ją na wyprawionych skórach zwierzęcych i zwojach papirusu. Do naszych czasów przetrwały późniejsze odpisy z IX w.n.e. W 1947 r. dokonano sensacyjnego odkrycia – w grotach Qumran nad Morzem Martwym znaleziono zwoje papirusów z czasów Chrystusa, na których spisane były wszystkie księgi BIBLII z wyjątkiem jednej.

AUTORZY Nieznani są autorzy ksiąg Starego Testamentu. Było ich wielu, gdyż księgi powstawały przez wieki i do istniejących tekstów dopisywano dalsze. Znamy autorów ksiąg Nowego Testamentu – św. Mateusz, Marek, Jan, Łukasz. Największym z pisarzy nowotestamentalnych jest św. Paweł.

JĘZYKI BIBLIJNE Starego Testamentu grecki aramejski hebrajski Nowego Testamentu aramejski (tylko Ewangelia św. Mateusza)

TŁUMACZENIA BIBLII Septuaginta, czyli tłumaczenie "siedemdziesięciu". Był to przekład na język grecki sporządzony w Aleksandrii dla Żydów, którzy nie władali innym językiem, powstało na przełomie III - II wieku p.n.e. Wulgata Pełny przekład Biblii na język łaciński, dokonany na przełomie IV i V wieku naszej ery. Przypisuje się go św. Hieronimowi. Przełom wieków XVI i XVII przyniósł pełne katolickie tłumaczenie Pisma Świętego na język polski zwane Biblią Wujka (1599). O wadze tej pracy może świadczyć fakt, że przekład ten zastąpiony został w liturgii Kościoła dopiero w okresie II Watykańskiego Soboru Biblią Tysiąclecia wydaną w 1965 roku.

KSIĘGI BIBLIJNE Stary Testament: Pięcioksiag Mojżeszowy – Thora (Ks. Rodzaju, Ks. Wyjścia, Ks. Liczb, Ks. Powtórzonego Prawa, Ks. Kapłańska) Księga Hioba, Ksiega Koheleta, Ksiega Psalmów, Księga Jeremiasza, Pieśń nad Pieśniami Nowy Testament: Cztery Ewangelie, Dzieje Apostolskie, Listy Apostolskie, Apokalipsa św. Jana.

PODZIAŁ KSIĄG BIBLIJNYCH Księgi historyczne - np. Pięcioksiąg Mojżesza, Księgi Królewskie, Księga Estery, Dzieje Apostolskie. Księgi dydaktyczne (mądrościowe) – np. Księga Hioba, Księga Psalmów, Księga Przysłów, Ewangelie. Księgi prorockie (profetyczne) – np. Księga Izajasza, Księga Ezechiela, Apokalipsa św. Jana.

JAK ODCZYTYWAĆ BIBLIĘ Jako dzieło literackie; Jako dzieło historyczne; Jako dzieło dydaktyczne, moralizatorskie i etyczne; Jako źródło inspiracji w literaturze, sztuce i języku.

GATUNKI BIBLIJNE PRZYPOWIEŚĆ – inaczej zwana PARABOLĄ, to zazwyczaj krótki utwór narracyjny, który w następstwie interpretacji alegorycznej ujawnia głębszy i bardziej ogólny sens. PROROCTWO – zapis prawdy objawionej, często wizja przyszłości narodu. Ważną rolę odgrywa tu osobowość i losy proroka. Szczególnym rodzajem proroctwa jest APOKALIPSA, która traktuje o losach całego świata, posługując się tajemniczą symboliką (oprócz Apokalipsy św. Jana zachowało się kilka apokryfów należących do tego gatunku). PSALM – hebrajska pieśń religijna, łącząca cechy modlitwy i hymnu. Inne gatunki to: opowiadanie historyczne, saga rodu, epos, poemat, nowela, kronika, dialog filozoficzny, list, pieśń, hymn, modlitwa, kazanie, aforyzm, sentencja, tren. Trzeba jednak przy tym pamiętać, że większość tekstów biblijnych określa się nazwami gatunkowymi, które powstały w o wiele późniejszych epokach niż one same.

BIBLIJNE ARCHETYPY Archetyp- pierwowzór ludzkich postaw i zachowań. - Maryja - matka cierpiąca - Judasz – zdrajca, mający wyrzuty sumienia - Mojżesz - mędrzec, przewodnik - Maria Magdalena – nawrócona grzesznica - Hiob – człowiek cierpiący bez winy - Kain – bratobójca - Św. Paweł – nawrócony grzesznik - Syn marnotrawny - Samarytanin – człowiek miłosierny, współczujący

BIBLIJNE TOPOSY Topos - powtarzające się w literaturze obrazy i motywy. - relacja nauczyciel-uczeń (uczniowie) – Jezus i Apostołowie - pielgrzymka ludu do ziemi obiecanej – Izraelici - raj utracony (Eden) - apokalipsa - śmierć męczeńska i zmartwychwstanie (Jezus) - miasto rozpusty (Sodoma i Gomora, Babilon) - kuszenie (kuszenie Jezusa na pustyni)

BIBLIA W JĘZYKU Związki frazeologiczne, które swoje źródło mają w Biblii, określa się mianem biblizmów. CIEMNOŚCI EGIPSKIE - ciemność zupełna, całkowita, nieprzenikniona. Związek ten nawiązuje do biblijnej historii plag egipskich (Wj 7,14-10,29), kiedy to Bóg za pośrednictwem Mojżesza i Aarona pragnął uwolnić naród izraelski z rąk Faraona. ZAKAZANY OWOC – grzech, pokusa. Frazeologizm ten wywodzi się z historii pierwszych rodziców, Adama i Ewy, którzy, zrywając owoc z drzewa poznania dobra i zła, okazali Bogu nieposłuszeństwo, co w konsekwencji sprowadziło na całą ludzkość cierpienie i niedoskonałość. TRĄBY JERYCHOŃSKIE – przeraźliwy, silny dźwięk. Nawiązuje do historii miasta Jerycha, które Izraelici z Jozuem na czele zdobyli, grając na siedmiu trąbach z baranich rogów, siódmego dnia obalili mury miasta. (Joz 6, 1-21) SODOMA I GOMORA – miejsce rozpusty i rozwiązłości, braku zasad moralnych. Te miasta zostały zniszczone przez Boga z powodu rozpusty tam panującej (Rodz 19, 1-29). WIEŻA BABEL – - niemożność porozumienia się, bałagan, nieporozumienia.

RZUCAĆ PERŁY PRZED WIEPRZE - ofiarowywać coś wartościowego komuś, kto na to nie zasługuje i nie potrafi tego docenić; „Nie dawajcie psom tego, co święte, i nie rzucajcie swych pereł przed świnie, by ich nie podeptały nogami, i obróciwszy się, was nie poszarpały” (Mt 7,6)  SALOMONOWY WYROK – wyrok sprawiedliwy, mądry.  Z PUSTEGO I SALOMON NIE NALEJE – istnieją sprawy, których nawet najmądrzejsi tego świata nie są w stanie rozwiązać. POCAŁUNEK JUDASZA (bądź JUDASZOWY POCAŁUNEK) – zdrada, podstęp, gest fałszywy, nieszczery, dwulicowy. ALFA I OMEGA – ktoś, kto wszystko wie z danej dziedziny, najwyższy autorytet, guru.  HIOBOWE WIEŚCI - wieści smutne, tragiczne, fatalne.  JUDASZOWY GROSZ – zapłata za zdradę. MANNA Z NIEBA – niespodziewany dar.

PLAGI EGIPSKIE – olbrzymie nieszczęścia PLAGI EGIPSKIE – olbrzymie nieszczęścia. W Księdze wyjścia Egipt nawiedziły następujące plagi: krew w Nilu, żaby, komary, muchy, zaraza bydła, wrzody, grad, szarańcza, ciemności, śmierć pierworodnych. RZEŹ NIEWINIĄTEK – zdarzenie, w którym padło wiele niewinnych ofiar. SYN MARNOTRAWNY – osoba, która zbłądziła, ale potrafiła się do tego przyznać. WDOWI GROSZ – dar cenny nie ze względu na realną wartość, ale na ogrom wyrzeczenia, jakie poniósł ofiarodawca. ZAMIENIĆ SIĘ W SŁUP SOLI – znieruchomieć z zaskoczenia lub zdziwienia, nie wiedzieć, co powiedzieć i zrobić.  ŻONA LOTA – osoba charakteryzująca się nieposkromioną ciekawością. MISKA SOCZEWICY – oddanie czegoś bardzo cennego za coś, co nie jest wiele warte. Wyrażenie pochodzi z przypowieści o Ezawie, który wyrzekł się pierworództwa za miskę soczewicy. UMYWAĆ OD CZEGOŚ RĘCE – zrzucać z siebie odpowiedzialność. Ten gest wykonał Piłat, który nie chciał brać na siebie odpowiedzialności za śmierć Chrystusa.

NAWIĄZANIA DO BIBLII W LITERATURZE Średniowiecze: poezja religijne (Bogurodzica, Żale Matki Bożej pod krzyżem, twórczość Władysława z Gielniowa); Renesans: J. Kochanowski – Psałterz Dawidów, Czego chcesz od nas, Panie, Zuzanna; P. Skarga – Kazania sejmowe ; M. Rej - Żywot Józefa ; M. Sęp Szarzyński - Rytmy, abo wiersze polskie Barok: poezje D. Naborowskiego, W. Potockiego, W. Kochowskiego Oświecenie:: F. Karpiński - Pieśni nabożne ; K. Benisławska - Pieśni sobie śpiewane  Romantyzm: A. Mickiewicz – Dziady, cz.III, Księgi narodu polskiego, Księgi pielgrzymstwa polskiego ; J. Słowacki – Smutno mi, Boże, Anhelli ; poezja C. K. Norwida; Z. Krasiński – Nie-boska komedia , Irydion ;

Pozytywizm: H. Sienkiewicz– Qvo vadis ; B Pozytywizm: H. Sienkiewicz– Qvo vadis ; B. Prus -Placówka ; Młoda Polska: – hymny Kasprowicza (motyw apokalipsy), motyw franciszkański u Kasprowicza i Staffa Literatura współczesna: C. Miłosz – Piosenka o końcu świata ; W. Szymborska – Żona Lota ; twórczość J. Twardowskiego; T. Konwicki - Mała Apokalipsa ; T. Różewicz - Ocalony  Literatura powszechna: M. Bułhakow, Mistrz i Małgorzata ; M. TwainJ. Steinbeck, Na wschód od Edenu ; T. Mann Józef i jego bracia ; L. Tołstoj Zmartwychwstanie i wiele innych.

BIBLIJNE INSPIRACJE W SZTUCE Leonardo Da Vinci Ostatnia wieczerza 1495 -1498

Michał Anioł Sąd Ostateczny1536-1541

Michał Anioł Stworzenie Adama 1511r.

Hans Memling Sąd Ostateczny 1467-1471

Hieronim Bosch Sąd Ostateczny 1480r.

William Blake Stworzenie świata 1794r.

Caravaggio Męczeństwo św. Mateusza 1599-1600

Rembrandt Powrót syna marnotrawnego ok. 1660

Stanisław Wyspiański Bóg Ojciec –Stań się

Michał Anioł Pieta 1498-1500

Michał Anioł Mojżesz 1505r.

Bernini Ekstaza św. Teresy 1647-1652

Muzyka: - J. S. Bach – pasje wg św. Mateusza i św. Jana, Magnificat - G. F. Heandel – oratorium Mesjasz - K. Szymanowski, Stabat Mater - K. Penderecki, Dies irae Film: Pasja Jesus Christ Superstar Ostatnie kuszenie Chrystusa Żywot Briana Siedem