Ekonomiczne i prawne pojęcie budżetu państwa
Definicja budżetu. Budżet państwa jest podstawowym planem finansowym ogółu dochodów i wydatków publicznych, ujętych w sposób szczegółowy, jawny i przejrzysty w ustawie budżetowej, opracowywanej i uchwalanej oraz kontrolowanej według odrębnej procedury. Po stronie dochodów jego postanowienia stanowią prognozy ich wielkości, natomiast po stronie wydatków stanowią nieprzekraczalny limit.
Przesłanki powstania i ewolucji instytucji budżetu: rozdzielenie skarbu panującego na skarb publiczny i prywatny oraz powstanie parlamentu.
Konsekwencje ewolucji instytucji budżetu: kontrola wykorzystania dochodów publicznych zaczęła przekształcać się w projektowanie przyszłych dochodów i wydatków publicznych, autoryzowane przez parlament i przezeń kontrolowane. tak ustalane zestawienia dochodów i wydatków nazwano „budżetem”, pod względem prawnym ustawę zawierającą budżet państwa nazwano ustawą budżetową (w niektórych krajach także ustawą skarbową lub ustawą finansową), proces tworzenia, wykonywania i kontroli budżetu państwa został unormowany przepisami prawnymi rangi konstytucyjnej oraz ustawowej (tzw. prawo budżetowe), przepisy te powstały pod wpływem postulatów doktrynalnych wysuwanych pod adresem budżetu, zwanych zasadami budżetowymi.
Funkcje budżetu. Budżet państwa pełni funkcje ekonomiczne i ustrojowe.
Charakter prawny budżetu.
Spory historyczno-polityczne. W drugiej połowie XVIII w., najpierw w Prusach, a potem także we Francji i w Stanach Zjednoczonych Ameryki, powstał spór o charakter prawny budżetu. Zaczęto też dowodzić naukowo (głównie G. Jellinek), że uchwalana przez parlament ustawa budżetowa jest ustawą jedynie w znaczeniu formalnym, nie wywołuje natomiast skutków materialnoprawnych.
Spory historyczno-polityczne. cd Przeciwstawił się temu Bela Feldes, węgierski profesor Uniwersytetu w Wiedniu, występując przeciwko podziałowi ustaw na formalne i materialne. Spór o budżet miał charakter polityczny. Bismarck oraz prezydenci Francji i Stanów Zjednoczonych chcieli osłabić znaczenie uchwalania budżetu państwa przez parlament. Dlatego też wszystkie późniejsze i współczesne konstytucje, z Konstytucją RP włącznie, podkreślają, że budżet państwa uchwala się w formie ustawy budżetowej. Aktowi temu nadaje się szczególny reżim prawny. Wyraża się on m.in. w odmienności tworzenia (opracowywania i uchwalania) oraz wykonywania i kontroli tego aktu, a także jego obowiązywania (czasu, dyrektywności).
Charakter prawny norm planowych. Należy odróżnić prognozy i programy od planów, gospodarczych (rzeczowych) i finansowych. Budżet państwa jest przede wszystkim planem finansowym, i czasami rzeczowym (np. ustalenia liczby etatów w administracji).
Dyrektywność norm budżetu państwa Poprzez oznaczenie dochodów i przychodów w budżecie państwa określa się jedynie prognozowane ich wielkości. Natomiast poprzez oznaczenie wydatków i rozchodów ustala się ich nieprzekraczalny limit.
Charakter prawny wydatków budżetowych. Zamieszczenie w budżecie państwa dochodów z określonych źródeł lub wydatków na określone cele nie stanowi podstawy roszczeń bądź zobowiązań państwa wobec osób trzecich ani roszczeń tych osób wobec państwa (art. 27 ust. 1 uofp). Nie dotyczy to jedynie wydatków budżetu państwa na subwencje dla jednostek samorządu terytorialnego oraz wydatków budżetów jednostek samorządu terytorialnego na subwencje. Dyrektywność strony wydatkowej budżetu obejmuje również wielkości dotyczące deficytu budżetowego. Nie mają natomiast dyrektywnego charakteru wielkości dotyczące nadwyżki budżetu państwa, ponieważ są to wielkości po stronie dochodów.
Elastyczność budżetu. Elastyczność budżetu jako planu finansowego zapewnia się poprzez możliwość dokonywania zmian budżetu w toku jego wykonywania. Zmiany te mogą polegać na zwiększeniu lub zmniejszeniu uchwalonych rozmiarów budżetu, bądź też tylko na przesunięciach środków budżetowych w ramach uchwalonego budżetu (pomiędzy podziałkami klasyfikacji budżetowej). Może to nastąpić tylko w przypadkach przewidzianych w ustawie (art. 96 i 97 oraz art. 128). Elastyczność budżetu zapewnia również instytucja rezerw budżetowych (ogólnych i celowych).
Odpowiedzialność za wykonanie budżetu. Planowy charakter budżetu państwa ma także znaczenie ustrojowe. Wykonywanie budżetu podlega kontroli ze strony wyznaczonych w tym celu organów (NIK - w odniesieniu do budżetu państwa i regionalnych izb obrachunkowych - w odniesieniu do budżetów jednostek samorządu terytorialnego). Ocena wykonania budżetu państwa stanowi podstawę do podejmowania uchwał w sprawie absolutorium dla Rady Ministrów i dla zarządów jednostek samorządu terytorialnego.