„Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie.” Projekt opracowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 - Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Charakterystyka zasobów pracy w rolnictwie – stan obecny i trendy na przyszłość dr. inż. Anna J. Parzonko Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Nauk Ekonomicznych Materiał opracowany w ramach Planu działania Sekretariatu Centralnego Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich na lata 2014-2015 Odwiedź portal KSOW - www.ksow.pl Zostań Partnerem Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich

Praca jako jeden z trzech czynników produkcji jest istotnym elementem wpływającym na efektywność i konkurencyjność gospodarstw rolnych. Relacja występująca w polskim rolnictwie pomiędzy ziemią a kapitałem jest oceniana jako dostateczna, natomiast relacje pomiędzy pracą a kapitałem oraz pracą a ziemią, z uwagi na zbyt duże zasoby pracy, są oceniane negatywnie. Warunkiem zmniejszenia zatrudnienia i poprawy relacji pomiędzy czynnikami produkcji jest przejście, szczególnie ludzi młodych, do pracy w pozarolniczych działach produkcji.

Polska w porównaniu do innych krajów europejskich, ma jeden z najwyższych udziałów ludności związanej z rolnictwem (16%). Relatywnie wysokie wartości tego wskaźnika charakteryzują również : Albanię, Grecję, Ukrainę, Rumunię, Białoruś i Portugalię, Zdecydowanie najniższe wartości (nieprzekraczające 3%) dotyczą: Wielkiej Brytanii, Niemiec, Francji, Holandii i Danii.

Równie niekorzystnie wypada Polska w skali Unii Europejskiej, gdy porówna się poziom nakładów pracy w rolnictwie (AWU) w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych. Wynika to z niekorzystnej struktury agrarnej oraz nadwyżki osób zatrudnionych w rolnictwie – tzw. bezrobocie ukryte, z który mamy do czynienia gdy zmniejszenie liczby pracowników nie powoduje zmniejszenia produkcji. Wartość tego wskaźnika w UE waha się od 1,7 do ponad 15 umownych rocznych jednostek pracy na 100 ha użytków rolnych. Średnia wartość tego wskaźnika w Unii Europejskiej kształtuje się na poziomie 6 AWU na 100 ha użytków rolnych. Według metodologii Eurostatu

mogą się poszczycić kraje z grupy UE– 15, tj: Najniższymi wartościami tego wskaźnika i tym samym najkorzystniejszą sytuacją mogą się poszczycić kraje z grupy UE– 15, tj: Wielka Brytania - 1,7 AWU/100 ha UR, Szwecja -1,9 AWU/100 ha UR, Dania -2 AWU/100 ha UR, Finlandia -2,6 AWU/100 ha UR. Znacznie mniej korzystną pod tym względem sytuację posiadają kraje z grupy UE – 12, tj. Słowenia - 15,9 AWU/100 ha UR, Polska - 13,1 AWU/100 ha UR, Grecja - 12,2 AWU/100 ha UR, Rumunia - 12,1 AWU/100 ha UR. . Według metodologii Eurostatu

W polskim rolnictwie dominują gospodarstwa sektora prywatnego, w tym gospodarstwa indywidualne, które w 2013 r. stanowiły 99,7% ogółu gospodarstw rolnych. Gospodarstwa indywidualne posiadały ok. 91% ogółu użytków rolnych, jak i ogółu sztuk dużych zwierząt gospodarskich znajdujących się w gospodarstwach rolnych. W porównaniu z wynikami PSR 2010, przeliczonymi zgodnie z nową definicją gospodarstwa rolnego, w 2013 r. liczba gospodarstw rolnych ogółem zmniejszyła się o ok. 80 tys., tj. o 5,3%.

Liczba gospodarstw rolnych w latach 2010 i 2013 Ogółem Gospodarstwa o powierzchni użytków rolnych w ha ≤1 1-2 2-3 3-5 5-10 10-15 15-20 20-50 ≥50   Ogółem w tys. 2010 1509,1 24,9 300,6 213,3 276,5 346,3 151,5 72,0 97,0 27,0 2013 1425,0 34,4 277,6 199,0 256,3 315,2 141,3 70,2 103,2 31,8 2010=100 94,7 138,2 92,3 93,3 92,7 91,0 97,5 106,4 117,7 Gospodarstwa indywidualne o powierzchni powyżej 1 ha pow. UR w tys. 1480,2 - 300,5 213,2 276,3 346,1 151,4 71,9 96,6 24,3 1391,1 277,5 198,9 256,1 315,0 141,2 70,1 102,9 29,3 2010 = 100 94,0 106,5 120,7

Spadek liczby gospodarstw, znalazł swoje odzwierciedlenie we wzroście średniej powierzchni użytków rolnych przypadającej na 1 gospodarstwo z 9,85 ha w 2010 r. do 10,22 ha w 2013 r. Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014 GUS

PRACUJĄCY W ROLNICTWIE WEDŁUG WOJEWÓDZTW na 100 ha użytków rolnych Stan w dniu 31 XII 2013 r Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014 GUS

Liczba pracujących w gospodarstwach rolnych w jednostkach AWU Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014 GUS

pracownicy najemni stali pracownicy najemni dorywczy Struktura pracujących według rocznego wkładu pracy wyrażonego w umownych rocznych jednostkach pracy AWU gospodarstw indywidualnych w roku 2010 i 2013:   2010 2013 rodzinna siła robocza 96,8% 94,8% pracownicy najemni stali 1,6% 1,97% pracownicy najemni dorywczy 2,64% Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014 GUS

Rodzinna siła robocza przypadająca na 1 gospodarstwo rolne według grup obszarowych użytków rolnych Grupy obszarowe użytków rolnych w hektarach Rodzinna siła robocza - liczba pracujących AWU Na 1 gospodarstwo Gospodarstwa indywidualne ogółem 2,4 1,1 0-1 1,9 0,5 1-2 2,2 0,7 2-3 2,3 0,9 3-5 2,5 5-10 2,6 1,4 10-15 2,7 1,6 15-20 2,8 1,8 20-30 30-50 2,9 50-100 100 i więcej

52% - nie uzyskało żadnego wykształcenia rolniczego. Na efektywność gospodarowania wpływ ma m. in. poziom wykształcenia osób kierujących gospodarstwami rolnymi. Wśród gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 1 ha UR gospodarstwa, w których osoba kierująca posiada wykształcenie rolnicze stanowią zaledwie 48%. Spośród osób kierujących gospodarstwem rolnym, posiadających wykształcenie rolnicze: 2,5% ma wykształcenie wyższe rolnicze 0,3% policealne 11,7% średnie zawodowe 13,3% zasadnicze zawodowe 20,3% kurs rolniczy 52% - nie uzyskało żadnego wykształcenia rolniczego. Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014 GUS

Gospodarstwa, w których osoba kierująca posiada wykształcenie rolnicze Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014 GUS

Istotną kwestią związaną z oceną jakości siły roboczej w gospodarstwach rolnych, są przemiany demograficzne wśród ludności rolniczej. Problem starzenia się użytkowników gospodarstw pociąga za sobą konsekwencje w postaci mniejszej elastyczności w zakresie wprowadzania przez rolników innowacji w gospodarstwie. Zmiany struktury obszarowej w dużym stopniu determinowane są wymianą pokoleniową rolników, a ich brak jest czynnikiem ograniczającym te przemiany. W rolnictwie polskim największy jest, na tle pozostałych państw Wspólnoty, odsetek gospodarstw prowadzonych przez osoby do 35 lat i wynosi 14,7% przy średniej unijnej na poziomie 6,4%.

Prognoza ludności, przyrost/ubytek w stosunku do poprzedniego okresu (w tys.) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Prognoza ludności na lata 2008–2035, Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Demograficznych, Warszawa 2009, s. 197.

Procesy demograficzne zachodzące w Polsce mają bipolarny rozkład przestrzenny będący głównie efektem zmian urbanizacyjnych: z jednej strony następuje koncentracja ludności w największych ośrodkach miejskich oraz tzw. suburbanizacja czyli migracje ludności miejskiej na sąsiadujące tereny wiejskie, a z drugiej – depopulacja peryferyjnych obszarów wiejskich, położonych z dala od dużych miast.

Nie można dopuścić do sytuacji, by „zwijanie się obszarów wiejskich” przebiegało w sposób niekontrolowany. Proces kontrolowany prowadzi do zmiany strukturalnej, aż ustali się poziom możliwego odbicia – odwrócenia trendu: z mniejszą liczbą mieszkańców, z inną strukturą kapitału ludzkiego, z mniejszą ilością infrastruktury, ale z nowymi elementami kryjącymi potencjał wzrostu według nowego scenariusza. Przykładowo powstanie firm eksportujących poza rynek lokalny tworzy taką sytuację. www.opole.uw.gov.pl/pliki/files/R.Wilczyński.pdf‎

Szansą aktywizacji polskiej wsi jest tworzenie nowych miejsc pracy w przetwórstwie rolno-spożywczym, w drobnej przedsiębiorczości i przemyśle oraz w powiązaniu rolnictwa z innymi działaniami gospodarki, np. z turystyką i rekreacją. Wstępnie (bez potwierdzenia analizą statystyczną z braku danych w przekrojach powiatowych) można zidentyfikować pozytywny wpływ depopulacji na przekształcenie struktury obszarowej gospodarstw rolnych, czego wyrazem jest spadek ogólnej liczby gospodarstw oraz wzrost liczby gospodarstw o wielkości powyżej 50 ha.

Dziękuję z uwagę! anna_parzonko@sggw.pl