Zespół Ekspertów Bolońskich Jak Proces Boloński zmienia szkolnictwo wyższe w Europie: kierunki i scenariusze rozwoju Marek FRANKOWICZ Zespół Ekspertów Bolońskich Seminarium „Europejski Obszar Szkolnictwa Wyższego a proces reform w polskim szkolnictwie wyższym” Akademia Pedagogiczna w Krakowie, 10 marca 2008

Proces Boloński - mity Uczelniana rewolucja (METROPOL, 4.10.2005) Sorbona, Oxford i Getynga stają otworem przed wszystkimi polskimi studentami. Wszystko za sprawą obowiązującej od września nowej ustawy o szkolnictwie wyższym. Pod mało ekscytującą nazwą kryją się rewolucyjne treści, jakie niesie ze sobą proces boloński, czyli europejski standard szkolnictwa wyższego... Po trzech latach chemik będzie mógł przenieść się na historię albo marketing, i to na zagranicznej uczelni... Suplementy do dyplomów ułatwią kontynuację nauki za granicą bez dodatkowych egzaminów... Holendrzy i Niemcy od lat uczą po angielsku, a rodzimi studenci to tylko ułamek klienteli tamtejszych uniwersytetów – opowiadają rektorzy. Rywalizację między uczelniami zwiększy kolejna ustawowa nowinka, czyli system ankiet nauczycielskich... Uczelniana rewolucja (METROPOL, 4.10.2005)

Co to jest Proces Boloński? Proces Boloński to całokształt działań podjętych przez kraje – sygnatariuszy Deklaracji Bolońskiej z roku 1999. Ma on doprowadzić do utworzenia Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego (EOSW).

U źródeł procesu bolońskiego „Europa Wiedzy – 3 wyzwania: Zmiany demograficzne (migracje, starzenie się społeczeństwa...) Nowe technologie informacyjne Nacisk na zmiany jakościowe w edukacji („from teaching to learning”, „from competence to capacity”…) Procesy globalne Globalizacja edukacji - potrzeba zwiększenia konkurencyjności europejskiego szkolnictwa wyższego Kształtowanie się europejskiego rynku pracy Wzrost roli kształcenia ustawicznego Zjednoczona Europa to nie tylko EURO, banki, ekonomia, lecz również intelektualny, kulturowy, społeczny i edukacyjny wymiar tego kontynentu.

Uwaga: Sui generis Europejski Obszar Szkolnictwa Wyższego istniał już kilkaset lat temu. Można nawet zaryzykować tezę, że rozpoczął się on w roku 1088, kiedy – właśnie w Bolonii – powstał pierwszy uniwersytet w Europie. Wiele elementów, które w tej chwili stanowią „rdzeń Procesu Bolońskiego', takich jak mobilność, uznawalność, wielostopniowość funkcjonowało w sieci uniwersytetów średniowiecznych. Proces Boloński jest więc w pewnym sensie „powrotem do źródeł” i w sposób naturalny pojawił się w jednoczącej się Europie.

Główne cele Procesu Bolońskiego to Przygotowanie absolwentów do potrzeb rynku pracy Rozwój i podtrzymanie podstaw wiedzy zaawansowanej Kształtowanie aktywnych postaw obywatelskich Rozwój osobowy studentów

Proces Boloński wzmocnił rozpoczęte w ostatnich kilkunastu latach reformy szkolnictwa wyższego często będące wynikiem inicjatyw oddolnych oraz spowodował bardzo istotne przyspieszenie internacjonalizacji edukacji.

Kształtowanie się europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego Paryż (Sorbona) (1998) 4 państwa Bolonia (1999) 29 państw Praga (2001) Berlin (2003) Bergen (2005) Londyn (2007) 46 państw Leuven (2009)

Proces Boloński nie oznacza ujednolicenia europejskiego szkolnictwa wyższego. W chwili obecnej nawet używany wcześniej termin „harmonizacja” jest traktowany jako zbyt silny. Słowa kluczowe to „porównywalność” i „przejrzystość”, natomiast coraz bardziej podkreśla się, że siła i atrakcyjność Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego leży w jego różnorodności.

W ramach Procesu Bolońskiego prowadzone są różnorakie działania szczegółowe tworzące i doskonalące „narzędzia” umożliwiające realizację jego celów. Zaliczamy do nich Wprowadzenie studiów trójstopniowych (w warunkach polskich: licencjat – magister - doktor) Wprowadzenie Europejskiego Systemu Transferu i Akumulacji Punktów ECTS Łatwo czytelne i porównywalne stopnie (dyplomy) Propagowanie europejskiego wymiaru w szkolnictwie wyższym, rozwój studiów interdyscyplinarnych Rozwój kształcenia przez całe życie Aktywny udział studentów w realizacji Procesu Bolońskiego Dbałość o wymiar społeczny Procesu Bolońskiego Współdziałanie w zakresie zapewniania jakości kształcenia, wprowadzenie europejskiego systemu akredytacji Wprowadzenie europejskiej ramowej struktury kwalifikacji Propagowanie atrakcyjności Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego poza Europą

System łatwo czytelnych i porównywalnych stopni (dyplomów) 3 podstawowe stopnie (dyplomy): I stopień: (Bachelor, licencjat) II stopień: (Master, magister) III stopień: (Doctor, doktor) Suplement do dyplomu - przejrzystość

2- (3-) stopniowy system studiów Poszukiwanie nowego modelu: 3 cykle kształcenia Każdy cykl – zamknięta całość W ramach każdego cyklu – różne możliwości Możliwość zmiany kierunku studiów podczas przechodzenia na wyższy cykl Zachęta do szukania rozwiązań lepiej dopasowanych do wymagań rynku pracy Określenie „zestawu kwalifikacji” odpowiadającego danemu poziomowi studiów

Szkoła średnia ↓ R Lic1 Lic2 P Y Mgr1 Mgr2 N A E Dr1 Dr2 C K Flow diagram: Green track – ‘our’ study area at ‘our’ place (BA1, MA1, DR1). Blue track – other studies, e.g. other study areas, other institutions… (BA2, MA2, DR2) Transitions: Single arrows: Secondary school → BA studies Secondary school → LM BA1 → LM BA1 → MA1 BA1 → MA2 BA2 → MA1 … Double arrows: BA ↔ LM (courses for professionally active persons, LLL etc.) BA ↔ BA (student exchanges, e.g. ERASMUS) …. 13

Studia I stopnia ‘po nowemu’: Zacznijmy „od końca”: co może robić absolwent tych studiów? kontynuować naukę na tym samym kierunku kontynuować naukę na innym kierunku iść do pracy Program studiów I stopnia winien umożliwiać realizację każdej z tych możliwości A więc: absolwent studiów I stopnia winien uzyskać kompetencje przewidziane dla danego kierunku przygotować się do dalszych studiów i/lub do podjęcia pracy Oznacza to, że absolwenci tego samego kierunku mogą mieć zróżnicowane kompetencje (przy spełnieniu wymagań ‘sektorowych’) I temu ma służyć elastyczność studiów 14

Budowa programu studiów I stopnia: Określenie „warunków brzegowych” standardy polskie standardy międzynarodowe Określenie zapotrzebowania na absolwentów/ wymagań stawianych przez rynek pracy/ warunków wejścia na studia II stopnia dla danego kierunku (i ew. kierunków pokrewnych) Określenie efektów kształcenia i stosownych treści programowych Konstrukcja programu studiów (lista kursów, punkty ECTS etc.) 15

Przykład: Studia chemiczne Standardy: polskie (MNSzW) międzynarodowe (Chemistry Eurobachelor) Dalsza kariera studia chemiczne II stopnia studia uniwersyteckie II stopnia na kierunkach pokrewnych studia techniczne II stopnia praca zawodowa Treści programowe i efekty kształcenia „kanon”: obejmuje standardy krajowe (& ew. międzynarodowe) w ramach zajęć do wyboru: przygotowanie do kolejnego etapu studiów/pracy „Harmonizacja trójwymiarowa” polskie studia chemiczne (standardy, ustalenia międzywydziałowe) studia na danej uczelni (regulamin, zasady uczelniane) wymiar międzynarodowy (wymiany studenckie, wspólne dyplomy etc.) 16

Budowa programu studiów II stopnia: Określenie „warunków brzegowych” standardy polskie standardy międzynarodowe Określenie zapotrzebowania na absolwentów/ wymagań stawianych przez rynek pracy/ warunków wejścia na studia III stopnia dla danego kierunku (i ew. kierunków pokrewnych) Określenie jacy kandydaci przyjdą na te studia (czy tylko z danego kierunku, czy też z kierunków pokrewnych) Określenie efektów kształcenia i stosownych treści programowych Konstrukcja programu studiów: lista kursów, punkty ECTS etc. Uwzględnienie „kursów wyrównawczych” 17

Przykład:Studia chemiczne Standardy: polskie (MNSzW) międzynarodowe (Chemistry Euromaster) Dalsza kariera studia doktoranckie studia na innym kierunku (niekoniecznie pokrewnym; np. prawo lub zarządzanie) praca zawodowa Treści programowe i efekty kształcenia zindywidualizowane „Harmonizacja trójwymiarowa” polskie studia chemiczne (standardy, ustalenia międzywydziałowe) studia na danej uczelni (regulamin, zasady uczelniane) wymiar międzynarodowy (wymiany studenckie, wspólne dyplomy etc.) 18

Efekty kształcenia to co student powinien wiedzieć, rozumieć i/lub potrafić zrobić po ukończeniu kursu/cyklu kształcenia Dotyczą cyklu kształcenia poszczególnych kursów/modułów

Taksonomia celów kształcenia – hierarchiczna klasyfikacja wybranej dziedziny celów kształcenia. Można wyróżnić cztery takie dziedziny: emocjonalną poznawczą światopoglądową praktyczną Affective Cognitive - Psychomotor

LOTH (Learning Outcomes TetraHedron) Motywacja DLACZEGO JA (mam się w to angażować)? Praktyka JAK? Poznanie CO? Światopogląd PO CO?

w dziedzinie poznawczej: Taksonomia Blooma: w dziedzinie poznawczej: ocena synteza analiza zastosowanie rozumienie wiedza

Formułowanie efektów kształcenia Zamiast „student winien rozumieć, znać” – używać słów „analizować, charakteryzować, klasyfikować, uzasadnić, dobrać...” Standardy kształcenia, ramowa struktura kwalifikacji – będą oparte na odpowiednio sformułowanych efektach kształcenia

Zapewnianie jakości kształcenia ZEWNĘTRZNE SYSTEMY ZAPEWNIANIA JAKOŚCI Współpraca agencji ewaluacyjnych i akredytacyjnych (ENQA); wymiana doświadczeń, wspólne kryteria i metodologia oceny jakości kształcenia Europejski Rejestr Agencji Akredytacyjnych WEWNĘTRZNE SYSTEMY ZAPEWNIANIA JAKOŚCI Marek FRANKOWICZ: Proces Boloński: geneza, realizacja, zadania, znaczenie

Mobilność studentów i pracowników & Wymiar europejski szkolnictwa wyższego Wspólne dyplomy Wspólne programy Aspekty europejskie w programach Usuwanie przeszkód administracyjnych Polityka językowa ‘Druga strona mobilności’ (wpływ mobilności na osoby mobilne – czy mobilność mobilizuje?)

Wymiar społeczny Dostępność Równość szans Wsparcie socjalne dla studentów Masowość czy elitarność? „Quality” czy „Equality”?

Kształcenie ustawiczne/ kształcenie przez całe życie Winno stać się integralną częścią działalności uczelni Czy uczelnie są przygotowane do nowej roli -‘wszechnicy’? Jak uczelnie powinny współpracować z otoczeniem (społeczność lokalna, rynek pracy)

Konieczność długofalowych zmian organizacyjnych Internacjonalizacja – powinna przenikać wszystkie aspekty działania uczelni (a nie być wydzielonym elementem działań uczelni); konieczna jest zmiana zakresu działań działów nauczania, działów badań i działów współpracy z zagranicą Kształcenie ustawiczne – winno byś połączone z kształceniem „tradycyjnym” (dzienne, niestacjonarne) System zapewniania i doskonalenia jakości powinien spełniać ważne funkcje regulacyjne

3 scenariusze CHEPS na rok 2020 Centralia, Miasto Słońca Octavia, Miasto Sieci Pajęczej Vitis Vinifera, Miasto Handlarzy i Mikroklimatów

Hipoteza Czerwonej Królowej Silna konkurencja wymusza stałe zmiany ewolucyjne o charakterze kierunkowym. Przykładem jest "wyścig zbrojeń" pomiędzy drapieżnikami i ich ofiarami (drapieżniki są coraz szybsze i sprawniejsze i lepiej "uzbrojone" dlatego, że ich ofiary są coraz szybsze i sprawniejsze). Koncepcja Czerwonej Królowej to koncepcja względności wszelkiego postępu. Wymierają te gatunki, które są mniej plastyczne od rywali. - Cóż, w naszym kraju – powiedziała wciąż jeszcze zdyszana Alicja – zwykle jest się w innym miejscu... jeśli biegło się tak szybko i tak długo, jak my biegłyśmy. - Musi to być powolny kraj! – powiedziała Królowa. – Bo tu, jak widzisz, trzeba biec tak szybko, jak się potrafi, żeby zostać w tym samym miejscu. Jeżeli chce się znaleźć w innym miejscu, trzeba biec co najmniej dwa razy szybciej!

Studia – podejście całościowe Program - treści & efekty kształcenia (czego i po co uczymy?) Środki/metody dydaktyczne (jak uczymy?) Sposoby oceny (jak sprawdzamy, czy studenci się nauczyli – czyli – mówiąc po brukselsku - „czy osiągnęli założone efekty kształcenia”) System zapewniania jakości (mechanizmy kontrolne, dodatnie sprzężenia zwrotne etc.) 31

Łącza Oficjalna strrona bolońska 2007-2009: http://www.ond.vlaanderen.be/hogeronderwijs/bologna/ Strona bolońska MNSzW: http://www.nauka.gov.pl/mn/index.jsp?place=Menu06&news_cat_id=953&layout=2 Strona Zespołu Ekspertów Bolońskich: http://erasmus.org.pl/index.php/ida/169/