CZYLI O FORMACH, METODACH I TECHNIKACH BIBLIOTERAPII VII FORUM MŁODYCH BIBLIOTEKARZY ŁÓDŹ 11-12 WRZESIEŃ 2012 R. BIBLIOTEKARZ I UŻYTKOWNIK W INTERDYSCYPLINARNYCH PROGRAMACH AKTYWNOŚCI OPARTYCH O MATERIAŁY DRUKOWANE I NIEDRUKOWANE, CZYLI O FORMACH, METODACH I TECHNIKACH BIBLIOTERAPII mgr Magdalena Musiela Biblioteka Główna UEP

BIBLIOTERAPIA Pojęcie biblioterapii wywodzi się od dwóch wyrazów greckich: biblion - co oznacza książkę therapeo - leczę. „Biblioterapia jest zamierzonym działaniem przy wykorzystaniu książki lub materiałów niedrukowanych (obrazów, filmów itp.) prowadzących do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych”. [1] Biblioterapia jako „program aktywności oparty na interaktywnych procesach zastosowania drukowanych i niedrukowanych materiałów, zarówno wyobrażeniowych jak i informacyjnych, ułatwiających przy pomocy bibliotekarza lub innego profesjonalisty osiąganie wglądu w normalny rozwój lub dokonywania zmian w emocjonalnie zaburzonym zachowaniu”. [2] [1] Tomasik E.: Zagadnienia pedagogiki specjalnej w literaturze. Przewodnik bibliograficzny cz 1 i2, Warszawa 1992, s.114, [2] Tomasik E.:Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej, Warszawa 1994 r., s.13,

BIBLIOTERAPIA Biblioterapia rozumiana jako dyscyplina naukowa, która „zajmuje się badaniem funkcjonowania człowieka chorego, niepełnosprawnego jako czytelnika oraz badaniem jego związków z różnego rodzaju tekstami upowszechnianymi za pomocą słowa drukowanego lub przekazu mówionego (…). Jest też niezbędna do wsparcia rodzin osób poszkodowanych na zdrowiu lub rodzin osób uzależnionych”. [3] Ta dyscyplina naukowa nie jest nastawiona na leczenie, a jej celem jest psychiczne wsparcie, budowanie poczucia bezpieczeństwa wobec osoby lub osób, które korzystają z tej formy wsparcia dla sytuacji życiowej w której się obecnie znajdują. [3] Borecka I., Biblioterapia teoria i praktyka. Poradnik, Wyd. SBP, Warszawa 2001, s. 13

BIBLIOTERAPIA Biblioterapię stosowali starożytni Grecy i Rzymianie. W XX wieku biblioterapia doczekała się wielu opracowań i jest metodą adresowaną do dzieci i dorosłych. Biblioterapia należy do metod terapeutycznych, mówi się o niej w kontekście psychoterapii, terapii pedagogicznej, czy terapii sztuką, dla jej określenia używa się także pojęcia terapii czytaniem. [4] fot.1 źródło: Pełtak S.i W. [4] Molicka M.: Biblioterapia i bajkoterapia: rola literatury w procesie zmiany rozumienia świata społecznego i siebie, Wyd. Media Rodzina, Poznań 2011, s. 132,

PODZIAŁ BIBLIOTERAPII WG R.J.RUBIN [5] BIBLIOTERAPIA KLINICZNA INSTYTUCJONALNA WYCHOWAWCZA (ROZWOJOWA) [5] Tomasik: Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej Warszawa 1994 r., s.13,

PODZIAŁ BIBLIOTERAPII WG R.J.RUBIN BIBLIOTERAPIA Zastosowanie literatury, a szczególnie dydaktycznej do potrzeb indywidualnego zinstytucjonalizowanego pacjenta. Ta forma prowadzona jest najczęściej przez lekarzy, którzy stosują tzw. materiały „wglądowe”, INSTYTUCJONALNA

PODZIAŁ BIBLIOTERAPII WG R.J.RUBIN BIBLIOTERAPIA Stosowanie literatury – głównie wyobrażeniowej – w grupach osób z problemami emocjonalnymi lub behawioralnymi, Główny cel to: uzyskanie przez pacjenta zdolności „wglądu” w siebie i ma to doprowadzić do zmiany jego sytuacji psychologicznej. Zajęcia w tej formie biblioterapii prowadzone są przez lekarzy we współpracy z bibliotekarzem. KLINICZNA

PODZIAŁ BIBLIOTERAPII WG R.J.RUBIN BIBLIOTERAPIA WYCHOWAWCZA (ROZWOJOWA) Wykorzystywane są książki wyobrażeniowe i dydaktyczne do potrzeb użytkowników zdrowych, w sensie fizycznym i psychicznym, ale mających do rozwiązania jakieś istotne dla tych odbiorców problemy.

BIBLIOTERAPEUTA I.Borecka pisząc o zawodzie i doskonaleniu zawodowym biblioterapeuty zwraca uwagę na to, że : powinien to być człowiek o wysokiej wrażliwości, empatii, umiejętności otwarcia się na sprawy innych ludzi, umiejący nawiązywać kontakty zarówno z osobami potrzebującymi wsparcia, jak i rożnego typu służbami administracyjnymi, powinien też wykazywać się trwałością uczenia się i podejmowania decyzji, jego wiedza teoretyczne powinna być zbudowana na podstawach psychologii, pedagogiki, literaturoznawstwa i czytelnictwa, powinien bowiem dobrze orientować się w psychomedycznych aspektach choroby, niepełnosprawności, oraz psychicznych skutkach odrzucenia, braku sukcesów, powinien także mieć dobre rozpoznanie problemów, z jakimi może do niego zgłosić się potencjalny usługobiorca. [6] [6] Borecka I. : O zawodzie i doskonaleniu zawodowym biblioterapeuty, Bibliotekarz 2001/ 3, str. 11,

UCZESTNICY ZAJĘĆ BIBLIOTERAPEUTYCZNYCH dzieci, osoby dorosłe, osoby starsze wiekiem, osoby chore, osoby niepełnosprawne (intelektualnie, fizycznie), osoby zdrowe w sensie medycznym, osoby znajdujące się w trudnej sytuacji życiowej, pacjenci hospitalizowani (z różnego rodzaju chorobami, a w tym przewlekłymi) osoby z różnego rodzaju orzeczeniami niepełnosprawności np.: niewidome, niedowidzące, osoby uzależnione np.: od alkoholu, narkotyków, osoby współuzależnione, wychowankowie domów dziecka, więźniowie.

BIBLIOTERAPIA WYKORZYSTYWANA W RÓŻNEGO RODZAJU PLACÓWKACH Biblioterapia może być wykorzystana w: bibliotekach, przedszkolach, szkołach, świetlicach środowiskowych, domach dziecka, domach pomocy społecznej, warsztatach terapii zajęciowej, szpitalach, miejscach spotkań z seniorami, osobami dorosłymi, i innych placówkach. fot. 2 źródło: A.Pudełko Biblioterapia może być wykorzystana jako rodzaj formy wspierającej aktywność społeczną uczestników określonych spotkań np.: spotkań z poezją. fot. 3 źródło: dr J.Roszak

BIBLIOTERAPIA KIEROWANA DO INDYWIDUALNYCH ODBIORCÓW Indywidualnymi odbiorcami działań biblioterapeutycznych będą np.: osoby niepełnosprawne, osoby chore, osoby starsze, osoby poruszające się na wózkach. Dla tych osób samodzielne korzystanie z biblioteki jest uciążliwe, a niekiedy niemożliwe. fot. 4 źródło: K.Koza Trudności związane z samodzielnym poruszaniem się, utrudnienia związane z brakiem windy, utrudnienia związane z brakiem podjazdów dla wózków, utrudnienia związane z przystosowaniem pomieszczeń, oprogramowania, itp.

CELE PROGRAMÓW BIBLIOTERAPEUTYCZNYCH Każdy przygotowany program biblioterapeutyczny zawiera określone cele, które są uzależnione od rodzaju problemu, na jaki ma biblioterapeuta oddziaływać. Wyróżnia się takie cele jak: - rewalidacyjne, które są skierowane do osób o obniżonej sprawności intelektualnej, - resocjalizacyjne, które obejmują swym zakresem osoby niedostosowane społecznie, - profilaktyczne, które mają za zadanie zapobiegać tworzeniu się problemów natury emocjonalnej, - ogólnorozwojowe które są nastawione na realizowanie potrzeb wiążących się z danym wiekiem rozwojowym. [7] [7] pod red. Konieczna E.J.: Biblioterapia w praktyce: poradnik dla nauczycieli, wychowawców i terapeutów, Oficyna Wyd. Impuls, Kraków 2012, s.14

PROGRAM BIBLIOTERAPEUTYCZNY - SCHEMAT 1. Wprowadzenie do tematu np.: Co to jest przyjaźń. 2. Założenia programu przeznaczenie (dla jakiej grupy), czas trwania (ile spotkań), częstotliwość spotkań, miejsce spotkań, struktura zajęć. 3. Cele programu (główne i szczegółowe). 4. Treści programowe – tematy zajęć. 5. Procedury osiągania celów: metody, formy, środki, materiały. Literatura przedmiotu (literatura wykorzystana do zajęć, literatura dla terapeutów). 6. Przewidywane osiągnięcia. 7. Ewaluacja (formatywna - po każdych zajęciach, sumatywna - po całym programie). 8. Scenariusze zajęć.

BADANIE NASTROJU UCZESTNIKÓW ZAJĘĆ Badanie nastroju odbywa się na początku i na końcu każdego spotkania. Wzór narzędzia: Badanie nastroju. rysunki - źródło własne BADANIE NASTROJU UCZESTNIKÓW ZAJĘĆ

ZASADY DZIAŁAŃ BIBLIOTERAPEUTYCZNYCH dobrowolność uczestnictwa w zajęciach biblioterapeutycznych, dostosowanie zajęć biblioterapeutycznych (poziomu i tempa zajęć) do psychicznych i fizycznych możliwości ich uczestników, wykorzystanie w zajęciach różnych metod i technik odpowiednio dobranych do grupy, indywidualnych odbiorców i ich potrzeb, (elementy muzykoterapii, arteterapii, zabawy itp.) każde zajęcie biblioterapeutyczne rozpoczynać od: - badania nastroju uczestnika spotkania, - od ćwiczeń (zabaw) integracyjnych.

Biblioterapeuta dobierając tekst musi pamiętać o różnej reakcji na słowa. słowa „ciepłe” wywołujące u odbiorcy skojarzenia z ciepłem, przyjemnością, odpoczynkiem, np.: „słońce”, „lato”, „wiosna”, „śpiew ptaków”, „miłość”. słowa „zimne” wywołują uczucia chłodu, niepokoju, przywołujące przykre skojarzenia i negatywne emocje, np.:”zima”, „lód”, „wiatr”, „nienawiść”. słowa „obojętne” coś komunikują i informują, nie wywołują u odbiorcy silniejszych reakcji emocjonalnych, np.: „stół”, „ławka”, „droga”. [8] Słowa „obojętne” są zazwyczaj dopełnieniem słów „ciepłych” i „zimnych”. Wszystkie słowa – w zależności od kontekstu, sytuacji czy nastroju odbiorcy – mogą zmienić swe znaczenie i zabarwienie. [8] Borecka I.: Biblioterapia. Teoria i praktyka. Poradnik, Wyd. SBP, Warszawa 2001, s. 56

Przykład Jest ciepły dzień. * Słoneczna kula leniwie toczy się po niebie. * Bosa stoję nad morzem * na wysokim piaszczystym brzegu. ** Ciepły piasek przesypuje się między palcami stóp. *** Jest mi przyjemnie. * Spoglądam przed siebie. * Nieco poniżej wije się ścieżka * rośnie przy niej trawa ** patrzę na morze. *** Oko nie sięga horyzontu. *** Spokojne fale delikatnie uderzają o brzeg. ** Wsłuchuję się w ich szum. *** opowiadają o dalekich podróżach ** o egzotycznych krajach ** o gorących plażach. *** Patrzę na przesuwające się po horyzoncie słońce ** czuję się wspaniale. **** [9] [9] Borecka I.: Biblioterapia w szkole. Poradnik dla bibliotekarzy, Legnica, Woj. Ośr. Doskonalenia Nauczycieli 1998, s. 92

ŚRODKI BIBLIOTERAPEUTYCZNE Książki „łatwe w czytaniu" – pozycje, które odpowiadają ściśle określonym kryteriom: sztywna oprawa, sztywne kartki, duża czcionka, odpowiedni odstęp pomiędzy literami, wyrazami i wersami, a każde zdanie rozpoczęte od nowego wiersza, język, prosty, zrozumiały dla dziecka z obniżoną normą intelektualną, unikanie słów abstrakcyjnych, treść oparta o realia życia dziecka, konkretne, jednoznaczne, kolorowe ilustracje (lub dobre kolorowe fotografie), zamieszczone obok tekstu, a najlepiej na sąsiedniej stronie. Książki - zabawki, czyli takie, które przypominają swym kształtem maskotki, klocki, różnego rodzaju figury do układania, ale są też wyposażone w prosty tekst lub taśmę magnetofonową z nagraną bajką terapeutyczną. Książki drukowane dużą czcionką. Książki drukowane pismem Braille'a. Książki wydawane w sposób tradycyjny dostosowane do potrzeb i możliwości czytelniczych odbiorcy, czyli uczestnika biblioterapii. [10] fot. 5 źródło: M.Dadacz [10] Borecka I. Biblioterapia formą terapii pedagogicznej: skrypt dla studentów pedagogiki, Wałbrzych : Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej 2001, s.19

CZYTELNICZE MATERIAŁY ALTERNATYWNE książki "mówione" - nagrane na kasetach magnetofonowych, książki wydane tradycyjną metodą typograficzną, ale uzupełnione o taśmę magnetofonową, na której nagrano ten sam tekst, kasety magnetofonowe z różnymi efektami akustycznymi i odgłosami przyrody (np.: szum lasu, śpiew ptaków itp.), kasety magnetofonowe z muzyką (uspokajającą lub aktywizującą) oraz z różnego rodzaju montażami słowno – muzycznymi lub pieśniami i piosenkami, „bity inteligencji” i karty do nauki czytania - niezbędne w rehabilitacji dzieci z uszkodzeniem mózgu (porażeniem dziecięcym) - wykorzystywanymi też w terapii dzieci z innymi niesprawnościami, zabawki edukacyjne i gry dydaktyczne, filmy na kasetach wideo, wspomagające proces rehabilitacji (np. ekranizacja wybitnych utworów literackich i lektur szkolnych), edukacyjne i terapeutyczne programy komputerowe. [11] fot.6 źródło: S.i W.Pełtak [11] Borecka I. Biblioterapia formą terapii pedagogicznej: skrypt dla studentów pedagogiki, Wałbrzych : Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej 2001, s.20

RODZAJE LITERATURY WYKORZYSTYWANEJ W BIBLIOTERAPII Relaksacyjna: uspokojenie, wyciszenie. Psychoedukacyjna: wprowadza zmiany w zachowaniu. Psychoterepeutyczna: zaspokaja potrzeby, daje wsparcie przez zrozumienie, akceptację, przekazuje wiedzę o sytuacjach lękotwórczych.

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ mgr Magdalena Musiela magdalena.musiela@ue.poznan.pl Biblioteka Główna Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu