Kongres Nauk Rolniczych, Warszawa, 5.10.2011 System transferu wiedzy dla sektora rolno-żywnościowego – oczekiwane kierunki rozwoju dr hab. inż. J. Kania, prof. UR w Krakowie prof. dr hab. B. Kutkowska, UP Wrocław dr M. Drygas, IRWiR PAN dr inż. J. Kalinowski, UP Wrocław Kongres Nauk Rolniczych, Warszawa, 5.10.2011

System Wiedzy Rolniczej (SWR) System Wiedzy i Informacji Rolniczej (SWIR) – 1970 System Wiedzy Rolniczej i Innowacji (SWRI) - 2004

System Wiedzy Rolniczej – kluczowe ogniwa Badania i edukacja rolnicza Rolnicy Doradztwo rolnicze

SWR –> Model transferu technologii (podejście klasyczne) Badania rolnicze Ośrodki Doradztwa Rolniczego Specjaliści i doradcy Rolnicy Gospodarstwa

System Wiedzy Rolniczej – słabe strony przepływ informacji jednokierunkowy – z góry w dół; brak informacji zwrotnej od rolnika do doradcy i naukowca; brak badania potrzeb i oczekiwań klientów doradztwa; nieuwzględnianie problemów ekonomicznych, socjologicznych i psychologicznych oraz znaczenia całego otoczenia instytucjonalnego wsi i rolnictwa; wysokie mniemanie o sobie doradców – wysoki status doradcy; brak krytycyzmu co do umiejętności komunikowania się z klientami; korekta informacji czy też sposobu jej przekazu nie może być kwestionowana; Częste pytanie doradcy brzmi: „Dlaczego oni (rolnicy) nie stosują tego, co ja im mówię / proponuję?”.

SWR –> Model społecznej interakcji (podejście klasyczne) Polityka rolna Badania socjologiczne i psychologiczne Badania rolniczo-ekonomiczne Ośrodki Doradztwa Rolniczego Specjaliści i doradcy Rolnicy Gospodarstwa

System Wiedzy Rolniczej – zalety wykorzystuje teorię dyfuzji innowacji i rozróżnia różne grupy odbiorców: innowatorzy – 2,5%, wcześnie adaptujący – liderzy opinii – 13,5%, wczesna większość – 34%, późna większość – 34%, maruderzy – 16%, wykorzystuje informację zwrotną od rolników do doradców, naukowców, polityków, uwzględnia potrzeby i oczekiwania klientów doradztwa, uwzględnia znaczenie w doradztwie zagadnień ekonomicznych, socjologicznych, psychologicznych i polityki rolnej oraz całego otoczenia instytucjonalnego, umiejętności marketingowe i komunikacji interpersonalnej stają się tak samo ważne, jak posiadanie specjalistycznej wiedzy fachowej.

System Wiedzy i Informacji Rolniczej „Osoby, instytucje oraz kontakty i relacje między nimi, zajmujące się tworzeniem, gromadzeniem, selekcją, przetwarzaniem, integrowaniem, przekazywaniem i wykorzystywaniem wiedzy i informacji w celu rozwoju zrównoważonego rolnictwa i obszarów wiejskich” [Röling i Engel 1991] „System ludzi i instytucji, który generuje wiedzę i informację oraz transferuje je i wykorzystuje w praktyce rolniczej” [Bank Światowy]

SWIR - System Wiedzy i Informacji Rolniczej (podejście systemowe) Produkcja: producenci (rolnicy i przedsię-biorcy) Badania i edukacja: naukowcy, wykładowcy Doradztwo rolnicze: doradcy terenowi i specjaliści ODR Polityka rolna, ustawo-dawstwo, inspekcja: politycy, admin. rządowa i samorządowa Zaopatrzenie: dostawcy środków produkcji oraz usług techn. i finansowych Zbyt: handlowcy, przetwórcy

SWRI - System Wiedzy Rolniczej i Innowacji „Sieć organizacji, przedsiębiorstw i gospodarstw ukierunkowanych na nowe produkty, nowe techniki i technologie produkcji, nowe formy organizacji i metody zarządzania, nowe strategie marketingowe i ich ekonomiczne działanie prowadzące do wzrostu konkurencyjności rynkowej”

Model Systemu Wiedzy Rolniczej i Innowacji Polityka i ustawodawstwo: WPR, Badania, Doradztwo, WTO itp. Producenci Badania Doradztwo Edukacja i szkolenia Systemy wspierania instytucjo-nalnego Środki produkcji: zasoby, problemy, możliwości Zbyt: szanse żywieniowe, innowacyjne rozwiązania, jakość żywności, dywersyfi-kacja Wyznaczniki systemu: bezpieczeństwo żywnościowe, bezpieczna żywność, zmiany klimatyczne

Innowacyjność w rolnictwie priorytet strategii lizbońskiej z 2000 r.; priorytet strategii UE 2020; wyzwanie WPR zidentyfikowane w ramach Health Check w 2008 r.

instytucji regionów państw UE Innowacyjność Konkurencyjność gospodarstw firm organizacji doradczych instytucji regionów państw UE

Innowacyjność i transfer wiedzy są kluczowe dla tych wyzwań. Główne wyzwania WPR bezpieczeństwo żywnościowe, stały i zrównoważony rozwój (zwłaszcza produkcja dóbr publicznych i usług w sektorze bioenergetycznym, biodywersyfikacja, racjonalne zarządzanie gospodarką wodną, zmiany klimatyczne), konkurencyjność, dywersyfikacja rolnictwa. Innowacyjność i transfer wiedzy są kluczowe dla tych wyzwań.

Krytyka doradztwa publicznego w UE (lata 80/90. XX wieku) nieadekwatne do potrzeb rolników, słabe efekty, wysokie koszty, niska efektywność, zły sposób finansowania

Podjęte działania w wielu krajach UE w zakresie doradztwa publicznego restrukturyzacja, prywatyzacja, komercjalizacja, integracja (z jednostkami badawczymi)

Systemy doradztwa rolniczego na świecie (2011 r.) Finansowanie doradztwa Publiczne Prywatne (1) Doradztwo państwowe - edukacyjne (USA) - klasyczne: scentralizowane (Belgia, Grecja, Luksemburg, Słowenia, Japonia), zdecentralizowane (Hiszpania, Niemcy – płn. landy, Portugalia, Szwecja, Włochy, Indie, Izrael, Kanada) (2) Doradztwo półpaństwowe (Irlandia, Norwegia, Szwajcaria) Doradztwo publiczne (5) Doradztwo mieszane (Holandia, Niemcy, Węgry) Świadczenie usług doradczych (3) Doradztwo półautonomiczne (Litwa, Łotwa, Estonia i Polska) (4) Doradztwo prywatne: - autonomiczne (Austria, Dania, Finlandia, Francja, Niemcy – płd. zach. landy) - komercyjne (Anglia i Walia, Holandia, Niemcy – płn-wsch. landy, Szkocja, Nowa Zelandia, Czechy, Słowacja) Doradztwo prywatne

Publiczne Systemy Doradztwa – Dlaczego muszą być coraz bardziej innowacyjne? Coraz istotniejszą rolę w upowszechnianiu produktów innowacyjnych odgrywa sektor prywatny; Publiczny sektor doradztwa musi się ukierunkowywać bardziej na procesy innowacyjne i małe gospodarstwa; Procesy innowacyjne w małych gospodarstwach zależą od: możliwości dostępu do rynków zbytu produktów o wysokiej wartości dodanej (w.w.d.), lokalnych warunków środowiskowych, zasobów gospodarstwa oraz zainteresowania samych rolników innowacjami;

Publiczne Systemy Doradztwa – Dlaczego muszą być coraz bardziej innowacyjne? Kluczowa rola w identyfikacji i ocenie procesów innowacyjnych w rolnictwie przypada innowacyjnym rolnikom (liderzy wiejscy, Izby Rolnicze, związki, organizacje); Doradcy w publicznym systemie doradztwa pełnią rolę facylitatorów lub maklerów wiedzy (umiejętność korzystania z narzędzi technologii informacyjno-telekomunikacyjnych).

Rozwijanie rynków zbytu na produkty o w.w.d. Kluczowe funkcje Innowacyjnego Systemu Doradztwa wspomagającego dywersyfikację małych gospodarstw i wzrost dochodów rolniczych Rozwijanie rynków zbytu na produkty o w.w.d. Rozwój łańcuchów dostawczych Identyfikacja rolników innowacyjnych (liderów wiejskich) Badanie rynków zbytu dla produktów o w.w.d. Badanie surowców i produktów o w.w.d. Innowacyjny system doradztwa Organizo-wanie grup producentów rolnych Analiza ich potrzeb i oczekiwań Szkolenie zainteresowanych rolników 20

Podstawowe cele rozwoju rolnictwa i kluczowe funkcje systemów doradztwa rolniczego w tworzeniu wartości dodanej Bezpieczeństwo żywnościowe kraju Wzrost produktywności rolnictwa, by osiągnąć samowystar-czalność żywnościową Wzrost poziomu życia na wsi Pomoc rolnikom prowadzącym małe gospodarstwa w zakresie produkcji produktów o w.w.d. Transfer technologii zwłaszcza w produkcji żywności Szkolenia rolników – nowoczesne technologie i dywersyfikacja produkcji Szkolenia kobiet wiejskich w zakresie jakości żywienia rodziny oraz planowania rodziny, higieny i zdrowia Szkolenia rolników w zakresie dobrych praktyk rolniczych i rozwoju zrównowa-żonego Szkolenia rolników w zakresie samo-organizowania się i tworzenia grup produ- cenckich Długofalowe zapewnianie bezpieczeństwa żywnościowego poprzez dobre praktyki zrównoważonego zarządzania zasobami naturalnymi Wzrost innowacyjności produktów Wzrost innowacyjności działań Budowa kapitału społecznego. Wspólne działanie na rzecz większego dostępu do rynków zbytu, zaopatrzenia i usług

WNIOSKI Globalizująca się gospodarka żywnościowa stawia nowe, konkurencyjne wyzwania przed wszystkimi ogniwami Systemu Wiedzy i Informacji Rolniczej w Polsce. Dotyczy to różnych organizacji, instytucji, także polityków, urzędników, a zwłaszcza naukowców i doradców, reprezentujących sześć podstawowych ogniw systemu wiedzy – produkcji, zaopatrzenia, sprzedaży, polityki rolnej, badań i edukacji oraz doradztwa rolniczego;

WNIOSKI I REKOMENDACJE W Polsce nie ma dotychczas dobrze funkcjonującego Systemu Wiedzy i Informacji Rolniczej, nakierowanego na kreowanie innowacyjności w rolnictwie. Pomimo istnienia większości z wyszczególnionych w nim instytucji i organizacji, brak wzajemnych i faktycznych powiązań uniemożliwia ich współdziałanie oraz funkcjonowanie jako systemu. Sprawia to również, że tworzenie wiedzy rolniczej odbywa się często w oderwaniu od potrzeb i oczekiwań jej odbiorców. Dlatego efekty funkcjonowania różnych instytucji i organizacji, działających najczęściej w rozproszeniu bądź całkowitej izolacji, zajmujących się badaniami przyczynkarskimi są gorsze, niż można by oczekiwać, biorąc pod uwagę wielkość i jakość posiadanego potencjału intelektualnego.

WNIOSKI I REKOMENDACJE Uczelnie rolnicze i instytuty naukowo-badawcze nie w pełni wykorzystują swój potencjał intelektualny w procesie urynkowienia gospodarki, wspierania demokratyzacji życia społecznego i decentralizacji zarządzania. Instytucje te, w ramach prowadzonej edukacji i badań, nie wykorzystują również wystarczająco nowych szans rynkowych w tworzeniu wartości dodanej i dywersyfikacji produktów w sektorze żywnościowym oraz we wzroście możliwości surowcowych w rolnictwie. Wymiana wiedzy powinna stanowić integralną część działalności badawczej i powinno się ją uwzględnić w fazie projektowania badań i ich realizacji (wdrażania i upowszechniania).

WNIOSKI I REKOMENDACJE Przepływ wiedzy i informacji od nauki i polityki, przez doradztwo, do praktyki rolniczej (rolników) i odwrotnie jest niezwykle ważnym zagadnieniem w procesie zmian społeczno-ekonomicznych, zwłaszcza we wzmacnianiu kapitału ludzkiego w rolnictwie. Doradcy z organizacji doradczych mają do spełnienia szczególne i bardzo trudne zadanie – osiągnięcie pozytywnych zmian w zachowaniu rolników (zmiana postaw i filozofii ich myślenia);

WNIOSKI I REKOMENDACJE Wzrost sprawności działania doradztwa rolniczego w Polsce osiągany jest głównie przez wykorzystywanie wewnętrznego potencjału ODR. Zdaniem autora, ulega on wyczerpaniu i nie jest możliwe sprawne wykonywanie wszystkich przypisanych doradztwu zadań. Sytuacja taka musi ulec zmianie, stąd też konieczność poszukiwania nowych rozwiązań organizacyjnych i funkcjonalnych. Powinny one zapewnić lepsze wykorzystanie bogatego potencjału intelektualnego, umiejscowionego przede wszystkim w nauce i szkolnictwie wyższym. Jest to podstawowy warunek pomyślności procesów restrukturyzacji i modernizacji sektora rolnego oraz zapewnienia jego konkurencji z rolnictwem innych krajów Unii Europejskiej.

WNIOSKI I REKOMENDACJE System doradztwa na szczeblu krajowym wydaje się niespójny: 16 wojewódzkich (regionalnych) ODR podlega 16 sejmikom wojewódzkim ale finansowanym jest przez 16 wojewodów, a nie marszałków. Możliwości finansowania ODR przez Marszałków są obecnie bardzo ograniczone, a nawet niemożliwe. Na szczeblu krajowym brak jest jednostki koordynującej. Zadania realizowane przez sejmiki województwa i rady społeczne doradztwa rolniczego są dublowane. CDR pełni głównie funkcję szkoleniową dla doradców, a nie dla rolników, zatem jego nazwa jest nieadekwatna do roli jaką jej przypisano i myląca dla przedstawicieli innych krajów chcących poznać nasz system doradztwa.

Dziękujemy bardzo za uwagę dr hab. inż. J. Kania, prof. UR w Krakowie prof. dr hab. B. Kutkowska, UP Wrocław dr M. Drygas, IRWiR PAN dr inż. J. Kalinowski, UP Wrocław Kongres Nauk Rolniczych, Warszawa, 5.10.2011