Diagnoza sytuacji w zakresie edukacji Diagnoza sytuacji w zakresie edukacji. Strategia rozwoju edukacji zawodowej MŁODZIEŻ A RYNEK PRACY W POLSCE W ASPEKCIE ZAŁOŻEŃ STRATEGII LIZBOŃSKIEJ Zamek Książ, 22 stycznia 2008 Zofia Stypińska Dyrektor Departament Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Wyzwania dla edukacji zawodowej szybki wzrost gospodarczy połączony z rozwojem technologicznym; postępująca integracja europejska i globalizacja (powoduje ciągłą konfrontację z wymogami międzynarodowej konkurencji); sytuacja na rynku pracy – struktura zatrudnienia; rozwój wymagań kompetencyjnych na rynku pracy; wzrost zapotrzebowania w gospodarce na pracowników z wykształceniem technicznym; bezrobocie, w tym zwłaszcza wśród młodzieży i najsłabiej wykształconych obywateli; sytuacja w obszarze edukacji - z jednej strony wzrost poziomu wykształcenia, z drugiej znaczne zróżnicowanie wykształcenia mieszkańców wsi i miast; różnice w jakości pracy szkół, zwłaszcza pogimnazjalnych i rozwarstwienie osiągnięć uczniów (wyniki PISA); spadek liczby uczniów w systemie oświaty.

ROZWÓJ WYMAGAŃ KOMPETENCYJNYCH NA RYNKU PRACY Kompetencje wymagane w Polsce w świetle struktury zatrudnienia Polska zaczęła integrację w UE z bagażem najbardziej archaicznej struktury zatrudnienia (UE-25, 2005) Porównanie struktury zatrudnienia w krajach UE-25 według głównych sektorów zatrudnienia – rolnictwa (żółty), przemysłu (czerwony) i usług (niebieski), Eurostat 2005 Źródło: Europe’s social reality (UE 2007) – dokument poddany debacie w UE; dane EUROSTAT

ROZWÓJ WYMAGAŃ KOMPETENCYJNYCH NA RYNKU PRACY Mimo archaicznej struktury zatrudnienia i niezbyt nowoczesnej gospodarki w Polsce występują już następujące zjawiska: w dekadzie 1995-2005 maleje zatrudnialność osób z wykształceniem zasadniczym i to w stopniu większym niż zatrudnialność osób z wykształceniem średnim ogólnym; mimo wzrostu gospodarczego i wzrostu popytu na pracę osób z wykształcaniem zawodowym zasadniczym, nadal udział takich osób w bezrobociu jest ponadproporcjonalnie wysoki; w możliwości zatrudnienia poziom wykształcenia liczy się coraz bardziej, w szczególności liczy się więcej niż zawód towarzyszący wykształceniu zasadniczemu; w okresie III kw 2006 – II kw 2007 bezrobocie w największym stopniu wystąpiło wśród absolwentów zasadniczych szkół zawodowych – 44%-49% (choć w III kw 2007 zmalało do 29%). Źródła: Edukacja dla pracy UNDP 2007; GUS – BAEL 2006, 2007

ROZWÓJ WYMAGAŃ KOMPETENCYJNYCH NA RYNKU PRACY Nowe elementy oczekiwań pracodawców w Polsce Z analizy ogłoszeń pracodawców (GUS) wynika m.in., że: powodzenie na rynku pracy zależy od dodatkowych kwalifikacji (doświadczenie, języki obce, umiejętności informatyczne); bardzo często formułowane są wymagania dotyczące kwalifikacji nie ściśle zawodowych, ale z zakresu kompetencji ogólnych, a nawet cech osobowościowych; dopiero połączenie odpowiedniego wykształcenia, doświadczenia (praktyki), szczegółowych umiejętności zawodowych, kompetencji ogólnych i oczekiwanych cech osobowościowych spełnia oczekiwania pracodawców. Źródło: Edukacja dla pracy UNDP 2007 (na podstawie badania GUS)

ROZWÓJ WYMAGAŃ KOMPETENCYJNYCH NA RYNKU PRACY Tradycyjne oczekiwania części pracodawców w Polsce Część pracodawców (szczególnie małych i średnich przedsiębiorstw) oczekuje, aby szkolnictwo zawodowe, (prawie w całości finansowane z budżetu państwa), dostarczało im pracowników w pełni przygotowanych do konkretnych stanowisk pracy, posiadających określone kwalifikacje i umiejętności. Wg Banku Światowego, to czego można oczekiwać od systemu szkolnictwa, to dostarczanie pracodawcom młodych ludzi, elastycznych, łatwo poddających się szkoleniu, o szerszych raczej niż węższych zakresach umiejętności, które nie zdezaktualizują się wraz ze zmianami technologicznymi, czy zmianami struktury przemysłowej. Źródło: Edukacja zawodowa w krajach UE-8, a efektywność budżetowa, Bank Światowy 2006

Kształcenie w systemie szkolnictwa zawodowego aktualnie realizowane jest w 202 zawodach określonych w rozporządzeniu w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego – 2007 r. na poziomie kwalifikacji technika – w 122 zawodach na poziomie kwalifikacji zasadniczej szkoły zawodowej – w 80 zawodach zasadnicza szkoła zawodowa (24+55 zawodów) technikum uzupełniające (48 zawodów) uzupełniające liceum ogólno kształcące szkoła policealna (163 zawody) technikum (87 zawodów) liceum ogólnokształcące liceum profilowane szkolnictwo wyższe Struktura klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego dostosowana jest do struktury klasyfikacji zawodów i specjalności Ministra Pracy i Polityki Społecznej

Wybory typów szkół ponadgimnazjalnych Uczniowie klas I szkół ponadgimnazjalnych dla młodzieży w roku szkolnym 2007/2008 Typ szkoły Liczba uczniów w tys. % LO 236 43,54% LP 26 4,80% Technika 172 31,73% ZSZ 108 19,93 % Ogółem 542 100,00% Na stałym poziomie utrzymuje się liczba rozpoczynających naukę w liceum ogólnokształcącym (ok. 44 % ogółu uczniów klas I), spada liczba chętnych do nauki w liceach profilowanych (z 16% w 2002/ 2003 do 4,8% w roku 2007/2008), wzrasta liczba chętnych do nauki w technikach (rok szkolny 2002/2003 – 22,5 %, a w 2007/2008 – 31,7 %) i zasadniczych szkołach zawodowych (odpowiednio 16,3 % do 19,9 %).

Ranking najpopularniejszych zawodów – pierwsza dziesiątka zawód liczba uczniów w roku szkolnym 2005/2006 2006/2007 2007/2008 Technik ekonomista 110036 99057 90 149 Technik mechanik 99927 84401 77 093 Technik informatyk 65728 81521 91 803 Technik handlowiec 55513 45041 35 947 Technik żywienia i gosp. domowego 50932 50766 44 179 Technik elektronik 47525 41639 35 032 Mechanik pojazdów samochodowych 38948 38670 40 461 Technik hotelarstwa 36968 43684 49 349 Technik budownictwa 33289 30630 37 068 Kucharz małej gastronomii 31815 33247 32 723 Technik administracji 27911 32010 33 788

Bieżące działania w kształceniu zawodowym Naturalne dla szkolnictwa, nie tylko w Polsce, jest przywiązanie do tradycji kształcenia i mniejsza niż w gospodarce zdolność wprowadzania szybkich zmian. Dotychczasowe działania w kształceniu zawodowym koncentrują się na wprowadzaniu zmian o charakterze ewolucyjnym, w tym dostosowywaniu kształcenia zawodowego do potrzeb rynku pracy. Obejmują m.in.: wprowadzanie nowych zawodów do kształcenia szkolnego - modernizację klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego (nowa klasyfikacja - rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 26 czerwca 2007 roku); unowocześnianie treści kształcenia zawartych w podstawach programowych i programach nauczania dla zawodów, w tym wprowadzanie do oferty kształcenia programów modułowych; doskonalenie zewnętrznego egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe; poprawę przejrzystości kwalifikacji i kompetencji dla rynku pracy (suplement); współpracę z resortami branżowymi, organizacjami pracodawców, związkami zawodowymi i innymi partnerami społecznymi celem poprawy jakości praktycznej nauki zawodu oraz kwalifikacji i kompetencji dla rynku pracy.

Podstawy programowe kształcenia w zawodach i programy nauczania Podstawy programowe kształcenia w zawodach są ustalane przez resort oświaty przy współpracy z zawodoznawcami, wyznaczanymi przez ministrów właściwych dla zawodów oraz przedstawicielami pracodawców, a następnie przedkładane tym ministrom do akceptacji. Aktualizacja i unowocześnianie treści zawartych w podstawach programowych, a następnie ich publikacja i rozpowszechnianie odbywa się w sposób ciągły. Stale poszerzana i modyfikowana jest oferta programów nauczania – w wykazie programów dopuszczonych do użytku szkolnego ujętych jest 340 programów nauczania zawodowego, w tym 121 o strukturze modułowej. Przygotowywana jest oferta pakietów edukacyjnych (dla nauczyciela i ucznia) do wspomagania kształcenia modułowego (ok. 3500 pakietów do 131 programów modułowych)

Działania upowszechniające modułową technologię kształcenia zawodowego Przygotowanie nauczycieli – realizatorów kształcenia opartego na programach o strukturze modułowej – dotychczas przeszkolono 137 edukatorów na 80 godzinnych kursach oraz 800 nauczycieli na 16 godzinnych kursach. Przeszkolono wizytatorów z kuratoriów oświaty – po dwóch wizytatorów z każdego kuratorium. Zorganizowano 24 konferencje regionalne upowszechniające kształcenie modułowe, w których uczestniczyli dyrektorzy szkół i CKP, przedstawiciele samorządów terytorialnych, stowarzyszeń branżowych, pracodawców. W każdym województwie co najmniej kilka zawodów nauczanych jest z wykorzystaniem modułowych programów nauczania. Najczęściej modułowy program wybierają szkoły kształcące w zawodach: technik informatyk (59 szkół), technik mechanik (32 szkoły), technik ekonomista (30 szkół).

Egzamin potwierdzający kwalifikacje zawodowe Od 2004 roku wdrażany jest system zewnętrznych egzaminów potwierdzających kwalifikacje zawodowe w 2004 roku do egzaminu przystąpili pierwsi absolwenci 2 - letnich zasadniczych szkół zawodowych - 20 066 zdających w 15 zawodach – dyplom uzyskało 63% w 2005 roku grono zdających powiększyło się o absolwentów 3 -letnich zasadniczych szkół zawodowych - 43 651 zdających w 47 zawodach – dyplom uzyskało 61,2% w 2006 roku przystąpili do egzaminu absolwenci ww. typu szkoły oraz po raz pierwszy absolwenci techników oraz szkół policealnych, prowadzących kształcenie w cyklu rocznym -142 554 w 129 zawodach - dyplom uzyskało 88 411 zdających – czyli 62% w 2007 roku do egzaminu w 156 zawodach przystąpiło 195 523 absolwentów zasadniczych szkół zawodowych, techników, techników uzupełniających i szkół policealnych – dyplom uzyskało 110 272 zdających – czyli 66,1 %

Doskonalenie systemu egzaminów zewnętrznych tworzenie krajowej sieci ośrodków egzaminacyjnych, na bazie obecnie doposażanych szkół i placówek, modernizacja procedur przeprowadzania egzaminu – zastosowanie sprzętu audiowizualnego (kamer, nagrywarek DVD) do rejestrowania przebiegu egzaminu zawodowego (etap praktyczny), weryfikacja standardów wymagań egzaminacyjnych – w zakresie umiejętności sprawdzanych na egzaminie w związku z unowocześnianiem podstaw programowych oraz wyników dotychczas przeprowadzonych egzaminów, podnoszenie jakości tworzonych zadań i testów oraz zasad egzaminowania i oceniania, w tym tworzenie „banku zadań egzaminacyjnych” w CKE oraz zwiększanie liczby zestawów egzaminacyjnych, stopniowe wprowadzanie egzaminów on-line (budowa banku zadań oraz wyodrębnienie kwalifikacji jest warunkiem koniecznym przygotowania egzaminów do formuły on-line).

Rozwój systemu egzaminów zewnętrznych Projekty związane z rozwojem systemu egzaminów zawodowych będą realizowane w ramach – PO Kapitał Ludzki – Priorytet III działanie 3.2. Efektem realizacji projektu „Pilotaż nowej formuły egzaminu zawodowego w 2008 roku będzie: Opracowany bank zadań dla systemu egzaminów zewnętrznych na każdym etapie kształcenia zawodowego – 50 zawodów. Wykonane badanie z zakresu potwierdzania kwalifikacji zawodowych na poziomie ZSZ i technikum, w kontekście dostosowania formuły egzaminu do strategii kształcenia ustawicznego (podział zawodów na kwalifikacje) - 200 zawodów. Opracowany system przeprowadzania w 10 ośrodkach egzaminacyjnych, praktycznego egzaminu zawodowego z użyciem sprzętu audiowizualnego. Docelowo – otwarcie systemu egzaminacyjnego na potrzeby kształcenia ustawicznego - dla osób, które chcą potwierdzić kwalifikacje zawodowe uzyskane poprzez kształcenie w formach pozaszkolnych lub staż pracy i doświadczenie zawodowe

Przejrzystość kwalifikacji i kompetencji dla rynku pracy Osoby, które otrzymały dyplom potwierdzający kwalifikacje zawodowe mogą na swój wniosek otrzymać suplement do dyplomu, opisujący przebieg kształcenia oraz nabyte umiejętności i kompetencje. Jest to dokument wydawany w celu zwiększenia przejrzystości kwalifikacji, a tym samym ułatwiający pracodawcom rozeznanie, jakie umiejętności zdobył posiadacz dyplomu. Dyplomy wydają okręgowe komisje egzaminacyjne według wzoru określonego w Rozporządzeniu Ministra Edukacji i Nauki z dnia 15 lutego 2006r. Dotychczas okręgowe komisje egzaminacyjne wydały około 214 000 suplementów. Suplement stanowi element wspólnych działań krajów Unii Europejskiej (EUROPASS) ułatwiających swobodę poruszania się na rynku pracy.

ZARYS STRATEGII ROZWOJU EDUKACJI ZAWODOWEJ Założenia strategii Kwalifikacje na poziomie średnim (upper secondary) stają się niezbędne dla uczestnictwa obywateli w społeczeństwie i gospodarce opartej na wiedzy Tradycyjne kształcenie ogólne i zawodowe na poziomie średnim nie jest dostosowane do zmian w gospodarce i społeczeństwie Kształcenie ogólne, jako kształcenie bardziej powszechne, jest zbyt akademickie, niewystarczająco nastawione na kształcenie praktycznych umiejętności i potrzeby rynku pracy Źródła: na podstawie prezentacji przedstawiciela UNESCO na World Education Forum, 2000; potwierdzone w raporcie Participation in formal technical and vocational education and training programmes worldwide, UNESCO 2006

ZARYS STRATEGII ROZWOJU EDUKACJI ZAWODOWEJ Rekomendacje dotyczące kształcenia średniego Skuteczna modernizacja kształcenia zawodowego zależy od modernizacji całego kształcenia średniego Osią tej modernizacji powinno być podporządkowanie programów i kryteriów oceny - formowaniu kluczowych kompetencji oraz zasadom uczenia się praktycznego (przełamującego opozycję między kształceniem ogólnym i zawodowym) Objawem skutecznej reformy powinna być konwergencja kształcenia ogólnego i zawodowego Źródła: na podstawie prezentacji przedstawiciela UNESCO na World Education Forum, 2000 oraz raportu Expanding Opportunities and Building Competencies for Young People. A New Agenda for Secondary Education, Bank Światowy 2005

ZARYS STRATEGII ROZWOJU EDUKACJI ZAWODOWEJ Rekomendacje dotyczące kształcenia średniego Należy zapewnić większą spójność programową oraz spójność oceny uczniów między poziomami kształcenia (zwłaszcza gimnazjalnym i średnim) Należy zreorganizować kształcenie na poziomie średnim –ograniczenie przedmiotów i biernego powtarzania treści, zwiększenie nacisku na kreowanie umiejętności, w tym samodzielnego uczenia się i poruszania się na rynku pracy

ZARYS STRATEGII ROZWOJU EDUKACJI ZAWODOWEJ Rekomendacje Banku Światowego dotyczące kształcenia zawodowego Nie należy odtwarzać starego modelu kształcenia zawodowego – a zwłaszcza nie należy wydatkować publicznych środków w celu odtworzenia sprzętu i urządzeń oraz zasobów dydaktycznych dla osiągnięcia tradycyjnych celów szkolnictwa zawodowego (zapewnienia absolwentów posiadających specjalistyczne kwalifikacje do pracy w danym przedsiębiorstwie) w szybko zmieniającym się świecie zaawansowanych technologii. Wszelkie szkolenia praktyczne należy prowadzić w zakładach pracy. Więcej kosztów szkoleń po etapie kształcenia średniego należy przenieść na beneficjentów. Należy zapewnić rozwój prywatnych instytucji szkoleniowych lepiej reagujących na zmiany rynkowe. Źródło: Edukacja zawodowa w krajach UE-8, a efektywność budżetowa, Bank Światowy 2006

Zamierzenia w zakresie kształcenia zawodowego Szerokie podejście do edukacji zawodowej – integrowanie różnych systemów zdobywania wiedzy i umiejętności zawodowych (elastyczność organizacyjna i programowa), rozwinięcie systemu zdobywania kwalifikacji poza tradycyjnym systemem szkolnym. Zbliżanie kształcenia zawodowego i ogólnego – reforma programowa umożliwiająca rozwijanie tzw. kompetencji kluczowych i nowych umiejętności dla dalszego uczenia się i zapewnienia prawidłowych efektów na rynku pracy oraz konkurencyjności (zwłaszcza w zakresie porozumiewania się w językach obcych, kompetencji matematycznych i podstawowych kompetencji w zakresie nauk przyrodniczych i technicznych oraz kompetencji informatycznych i przedsiębiorczości).

Rozwijanie wśród uczniów zainteresowań, w tym zawodowych, kształtowanie postaw społecznych i obywatelskich - propagowanie zajęć pozalekcyjnych, pozaszkolnych oraz uczestnictwa uczniów w działaniach społecznych. Wzmocnienie systemu poradnictwa i doradztwa edukacyjno-zawodowego, w szczególności w zakresie przekazywania wiedzy o rynku pracy – doradztwo w gimnazjum, w szkolnictwie ponadgimnazjalnym, a także w kształceniu dorosłych - zintegrowany (doradztwo szkolne i doradztwo na rynku pracy) system poradnictwa i doradztwa zawodowego przez całe życie. Podnoszenie kompetencji kadry nauczycielskiej przy zaangażowaniu środowisk naukowych i gospodarczych (nowoczesna wiedza zawodowa, modyfikacja metod nauczania, znajomość języków obcych i technologii komputerowych - wykorzystywanie ich w procesie dydaktycznym).

Określenie roli pracodawców bezpośrednio zainteresowanych pozyskiwaniem kadry (współorganizacja zajęć praktycznych, praktyk i staży zawodowych, określanie standardów i nadzór nad ich realizacją, współfinansowanie, uczestnictwo w doskonaleniu kwalifikacji nauczycieli kształcenia zawodowego). Zbudowanie systemu uznawania kwalifikacji opartego na ocenie zdobytych umiejętności (wyników uczenia się) a nie procedur edukacyjnych - stworzenie Krajowego Systemu Kwalifikacji z poziomami odniesienia do Europejskich Ram (Struktury) Kwalifikacji. Dokumentowanie i przenoszenie wyników uczenia się – tworzenie punktów w kształceniu i szkoleniu zawodowym – ECVET. Partnerstwo i współdziałanie na rzecz rozwoju kształcenia zawodowego oraz upowszechniania i wspomagania procesu uczenia się przez całe życie – włączenie się ministrów odpowiedzialnych za działy administracji rządowej, organów administracji samorządowej, organizacji pracodawców, organizacji branżowych, partnerów i organizacji społecznych.

Załączniki

Ranking najpopularniejszych zawodów – druga dziesiątka zawód liczba uczniów w roku szkolnym 2005/2006 2006/2007 2007/2008 Sprzedawca 28545 26541 25 505 Technik elektryk 24664 19070 18 257 Technik agrobiznesu 21215 20351 16 883 Technik rolnik 20084 22408 19 639 Technik ochrony fizycznej osób i mienia 19360 19358 15 421 Technik usług kosmetycznych 18324 21406 20 896 Technik organizacji usług gastronom. 18004 18205 17 639 Fryzjer 17958 18708 20 631 Technik obsługi turystycznej 16677 17001 15 217 Technik bezpieczeństwa i higieny pracy 11753 16039 16 646

Ranking najpopularniejszych zawodów – druga dziesiątka

Zajęcia praktyczne w ZSZ dla młodzieży w roku szkolnym 2006/2007

Technika dla młodzieży – zajęcia praktyczne i praktyki zawodowe 2006/2007

Szkoły policealne dla młodzieży – zajęcia praktyczne i praktyki

POZIOM KOMPETENCJI KLUCZOWYCH MŁODZIEŻY Poziom opanowania wybranych kompetencji kluczowych wg badania PISA – czytanie jako podstawa uczenia się Rozkład osiągnięć uczniów w czytaniu ze zrozumieniem w roku 2000 w Polsce (od pierwszego i poniżej tego poziomu umiejętności do najwyższych poziomów – czwartego i piątego) według typów szkół Poziomy umiejętności w czytaniu ze zrozumieniem PISA 2000 1 i poniżej 1 2 i 3 4 i 5 Licea ogólnokształcące 2,2% 52,0% 45,8% Średnie szkoły zawodowe, w tym technika 15,6% 70,7% 13,7% Szkoły zasadnicze 73,3% 26,5% 0,2% Gimnazjum przyczyniło się do skutecznego zahamowania drastycznych różnic miedzy typami szkół ponadpodstawowych w osiągnięciach uczniów Postęp osiągnięć uczniów w czytaniu ze zrozumieniem w Polsce w latach 2000, 2003 i 2006 (od pierwszego i poniżej tego poziomu umiejętności do najwyższych poziomów – czwartego i piątego) Poziomy umiejętności w czytaniu ze zrozumieniem PISA 1 i poniżej 1 2 i 3 4 i 5 2000 23,3% 52,5% 24,5% 2003 16,8% 54,4% 28,7% 2006 16,2% 49,0% 34,7% Postęp między 2000 i 2003 w % - 27,9%* + 3,6% + 17,1% Postęp między 2000 i 2006 w % - 30,5% - 6,7% + 41,6% * - Strategia lizbońska zakłada obniżenie o 20% liczby najsłabszych uczniów w UE w latach 2000-2010 (ze średniej dla UE w roku 2000 wynoszącej 19,4% do 15,5%) Źródło: Raport PISA 2006. Wyniki badania w Polsce, IFiS PAN 2007

POZIOM KOMPETENCJI KLUCZOWYCH MŁODZIEŻY Poziom opanowania wybranych kompetencji kluczowych wg badania PISA Miedzy typami szkół ponadgimnazjalnych nadal istnieją duże różnice w osiągnięciach uczniów Szkoły zawodowe nie rozwijają kluczowych kompetencji, w szkołach zasadniczych jest regres Źródło: Raport PISA 2006. Wyniki badania w Polsce, IFiS PAN 2007

Dziękuję za uwagę Zofia Stypińska Dyrektor Departamentu Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego Ministerstwo Edukacji Narodowej zofia.stypinska@men.gov.pl