Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Rzeczywistość społeczna (II) - rodzina i pokrewieństwo (WDS 2013/2014 nr 3)

Rodzina i funkcje pokrewieństwa w społeczeństwie: najbardziej „pierwotna” struktura społeczna i powszechnik kulturowy; łączy jednostki uznające swoje więzi genealogiczne; definiuje miejsce (status), prawa i obowiązki jednostki w zbiorowości; „terminologia krewniacza” - język (pojęcia) a stopnie i charakter pokrewieństwa; „pokrewieństwo fikcyjne” (wyobrażeniowe): duże znaczenie społeczne, ale nie przekazuje się go następnym pokoleniom. pokrewieństwo a klasyczne rozumienie rodziny: trwała grupa społeczna złożona z osób powiązanych między sobą przez wspólnych przodków, małżeństwo lub przysposobienie (adopcję); problemy z definiowaniem rodziny – rola historii (czasu) i kultury, normatywność definicji (co jest „normalną” rodziną?) i odrzucenie statycznego widzenia rodziny.

Dyskusja na temat rozumienia (definicji) „rodziny” rodzina w perspektywie socjologicznej – może być ona rozumiana jako: mała grupa społeczna (małżeństwo, więzi pokrewieństwa) – „podstawowa komórka społeczna”; grupa pierwotna (intymność i socjalizacja); uniwersalna instytucja społeczna (utrwalona w tradycji wszystkich kultur – powszechnik kulturowy). „komórkowa” definicja rodziny (G. Murdock, 1949 r. ) - rodzina nuklearna to „matka, ojciec oraz ich dzieci” (to wymóg funkcjonalny społeczeństwa industrialnego); współczesna dyskusja na temat rodziny, zwłaszcza pojęcia „rodziny nuklearnej” (jest to głównie pojęcie „normatywne”): odchodzenie od definicji „komórkowej” na rzecz ujęć „elastycznych” ukazujących rodzinę jako proces (etapy), a nie sztywną strukturę, duże znaczenie „komponentu” reprodukcyjnego (czyli posiadania dzieci); rodzina to „grupa krewnych, powinowatych, przyjaciół oraz innych aktorów skupionych wokół rodzica z dzieckiem, najczęściej matki” (Szlendak 2010, s. 114).

Funkcje rodziny rodzina jest najważniejszym ogniwem socjalizacji jednostki i podstawową instytucją społeczną, która zaspokaja ludzkie potrzeby intymności i partnerstwa: jako taka jest i pozostanie „kamieniem węgielnym” współczesnego społeczeństwa. funkcje rodziny (oraz ich współczesne zmiany): regulacja zachowań seksualnych; prokreacyjna (biologiczne odtwarzanie populacji); wychowawcza (socjalizacyjna); opiekuńcza (zapewnienie bezpieczeństwa) oraz emocjonalna (ochrona i wsparcie emocjonalne jej członków); ekonomiczne (zapewnienie materialnych środków do życia); alokacyjna - usytuowanie w społeczeństwie (na hierarchii stratyfikacji) i określanie społecznej (kulturowej) tożsamości; integracyjno-kontrolna (dyscyplinuje domowników według ustalonych reguł); rekreacyjno-towarzyska (auto-ekspresyjna). dysfunkcje rodziny: przemoc w rodzinie, utrwalanie istniejących podziałów społecznych, deprecjacja innych stylów życia.

Płaszczyzny analizy rodziny rodzina jako „proces”: demograficzny (patrzymy na rodzinę poprzez następstwo kolejnych pokoleń); rodowy (zachowanie tradycji, pamięć rodzinna); „codzienności” (życie codzienne, podział obowiązków itp.). rodzina jako „gospodarstwo domowe”: podział obowiązków, rodzina jako wielofunkcyjne „przedsiębiorstwo” i „pole negocjacji” w zakresie praw/obowiązków; od „menadżerskiego matriarchatu” do „supermatki” i od „nieobecnego ojca” do „nowego ojca”. rodzina jako „jednostka polityczna”: wspólne podejmowanie decyzji i troska o „interes zbiorowy” (m.in. o wizerunek rodziny, „co ludzie powiedzą?”). rodzina jako podstawowy mechanizm „reprodukcji” biologicznej, ekonomicznej i społecznej (rola przynależności klasowej); „familiologia” (socjologia zajmująca się życiem rodzinnym).

Typy rodziny ze względu na wariant małżeństwa małżeństwo to związek, w którym można współżyć seksualnie i mieć dzieci przy aprobacie społeczeństwa - trzy elementy małżeństwa: legalność związku, „pierwszeństwo” dostępu seksualnego i reprodukcja; forma zawarcia małżeństwa: porozumienie się partnerów, umowa rodzin, małżeństwo-dar; lewirat (poślubienie wdowy przez brata/niekiedy spadkobiercę zmarłego męża) i sorrorat (łac. sorror – siostra, zwyczaj nakazujący poślubienie przez mężczyznę siostry/sióstr swojej żony, jeśli jest ona bezpłodna /po jej śmierci; małżeństwo poligyniczne z dwiema lub więcej siostrami). liczba partnerów w małżeństwie: monogamiczne (gr. monos – pojedynczy i gamos – małżeństwo), monogamia konsekwentna (wyłączna) i „seryjna”; poligamiczne (gr. polys – wiele): poligynia (wielożeństwo - siostrzane, hierarchiczne, uprzywilejowane, rezydencjonalne); poliandria (wielomęstwo); poligyandria - wielu mężczyzn i wiele kobiet.

Typy rodzin ze względu na jej (pokrywają się one w dużym stopniu z typologią małżeństw) rozmiar (liczebności członków): „nuklearna” /mała, duża: złożona (rola więzi seksualnej) i „rozszerzona” (rola więzi pokrewieństwa), rodziny wielopokoleniowe; rodziny „pełne” i „niepełne” (monoparentalność). reguły dziedziczenia (pokrewieństwa): uni- i bi- oraz patry- i matry- linearne; rodzina matriachalna, patriachalna, egalitarna; kwestia dyskusyjna – „rodzina tradycyjna” (czyli patriarchalna i patry-linearna) w społeczeństwie i historii. stosunki władzy: matriarchat , patriarchat, rodziny „matryfokalne” („nieobecni ojcowie”); awunkulat - (łac. avunculus - wujek) to system organizacji rodziny i pokrewieństwa, w którym najważniejsza rola przypada bratu matki (wujowi), jest on najważniejszym opiekunem dzieci swojej siostry (dotyczy to zwłaszcza rodzin matrylinearnych). miejsce zamieszkania: matry-, patry- i neo-lokalne.

Społeczne reguły ich zawierania małżeństw(czy „los tak chciał”?) homogamia małżeńska: reguła doboru małżeńskiego zalecająca dobór współmałżonka podobnego (identycznego) pod względem ważnych cech społecznych: endogamia (dobór z własnej grupy), jest ujemnie skorelowana ze stopniem zróżnicowania populacji; egzogamia (dobór spoza własnej grupy). heterogamia małżeńska: hipergamia – dobór współmałżonka z „wyższej” grupy społecznej (głównie u kobiet); małżeństwa międzykategorialne / mieszane (mezalians, małżeństwa binacjonalne), struktura społeczna otwarta i zamknięta. znaczenie homogamii edukacyjnej (czy potrzeba kulturowego podobieństwa?), a mniejsze - klasowej .

Społeczne reguły ich zawierania małżeństw hipoteza „miłości romantycznej”: w krajach rozwiniętych zaczynają obowiązywać „wartości postmaterialne”, podstawą wyboru współmałżonka staje się jego atrakcyjność seksualna, emocjonalna itp., a nie tylko wykształcenie, zasoby ekonomiczne itp.; zasada „podwójnej selekcji”: połowa małżeństw przechodzi „podwójne sito” – najpierw ko habitacja, a następnie jest ślub, ale dobierając partnera do kohabitacji możemy być (jesteśmy?) „mniej wybredni”. rynek matrymonialny: rynek transakcyjny (bary, puby itp. , krótkotrwałe relacje) i relacyjny (sieć przyjaciół, krewnych itp. , długotrwałe relacje) – i na tym rynku zawiązujemy głównie związki długoterminowe. przestrzeń zawierania związków (homogamia przestrzenna): „trójkąt spotkań”: „miejsca wybrane” (kluby, uczelnie, praca, koncert, wakacje itp.), „miejsca publiczne” (festiwale, ulice, sklepy, kina itp.), „miejsca prywatne” (dom, wizyty prywatne), unikanie „miejsc prywatnych” i wzrost znaczenia „miejsc wybranych” (im wyższy status społeczny). „czysta relacja” i „miłość współbieżna” (A. Giddnes).

Ewolucja kryteriów społecznych doboru małżeńskiego w Polsce stan cywilny: dominują małżeństwa kawalerów z pannami, rośnie kategorii małżeństw powtórnych, zawierają je 2 razy częściej mieszkańcy miast niż wsi, głównie osoby samotne (wdowy, wdowcy) i rozwiedzione. wiek: duża homogenia wiekowa - normą jest kojarzenie par w podobnym wieku (podobny wiek to różnica 3 lat między małżonkami, ew. mąż starszy o 5 lat; ¾ małżeństw to mężczyzna w wieku 21-29 lat i kobieta w wieku 18-29 lat). poziom wykształcenia: tendencja do „jedności środowiskowej” (w co drugim małżeństwie członkowie mają ten sam poziom wykształcenia). cechy terytorialne: dobór następuje zazwyczaj w ramach społeczności lokalnej, dominującą formą zamieszkania po ślubie jest dom rodziców jednego z współmałżonków, rośnie znaczenie Internetu jako możliwości poznawania się (miejsce zamieszkania przestaje być barierą).

Tworzenie rodziny w perspektywie teorii „racjonalnego wyboru” – założenia: indywidualizm: zainteresowanie indywidualnymi decyzjami i strategiami, a nie „grupą”. strategie formowania rodziny: rodzina jest funkcją szeregu decyzji podejmowanych przez różnych aktorów. rachunek kosztów i korzyści („dzieci wysokiej jakości”?): rodzinę budują jednostki, które nie muszą mieć identycznych interesów i potrzeb, ich zasoby są ograniczone, a dodatkowo każde działanie/decyzja w rodzinie „kosztuje”. główne dylematy rodziny: czy zakładać rodzinę?, czy mieć dzieci?, moment urodzenia pierwszego dziecka, liczba dzieci, odstęp czasowy między urodzeniem dzieci. od „rodziny” do cyklu życia rodzinnego / perspektywa mikro- i makro; główne wyzwanie dla współczesnej rodziny: jak pogodzić liczbę dzieci z ich „jakością”?

Rodzina w społeczeństwie polskim po 1989 r. do 1989 r. - niewydolność sfery publicznej a „familizacja” reprodukcji: wysoka stopa małżeństw, wcześnie i duża liczba dzieci , niska stopa urodzeń pozamałżeńskich; „samopomoc” rodzinna, poszerzanie rodziny (rodzina wielopokoleniowa), wydłużenie okresu zależności młodego pokolenia od rodziców; po 1989 r. - zmiana warunków „brzegowych” funkcjonowania rodziny: znaczenie pracy i wykształcenia; wzrost kosztów posiadania dzieci; skutki: wydłużania okresu bezżenności, opóźnianie momentu posiadania pierwszego dziecka, zwiększanie odstępów czasu między narodzinami kolejnych dzieci, rozwody. współczesne funkcjonowanie rodziny można rozpatrywać w kategoriach przystosowania indywidualnych działań do nowych warunków, a nie tylko w kategoriach „kryzysu” wartości lub „egoizmu” młodego pokolenia.

Czy „kryzys rodziny” („obumieranie rodziny”)? społeczne przemiany instytucji rodziny (kierunki): od społecznej (gospodarczej) do intymnej (emocjonalnej, rodzina jako podstawowa dla nas „przestrzeń intymności”) oraz od kolektywnej do indywidualistycznej; wartości rodziny: indywidualizm, równość i „wolność” członków rodziny; obecnie przykłada się większą wagę rodziny dla jednostki, a nie dla społeczeństwa. zmiany społeczne a dezorganizacja („spustoszenie”) rodziny: porównanie z historią (trwałością rodzin), wchodzenie w następne związki („wielorodziny”), dysfunkcje rodziny (przemoc w rodzinie i seksualne wykorzystywanie dzieci). różne typy interpretacji „kryzysu rodziny” (funkcjonalistyczna, konserwatywna, liberalna i feministyczna) - rozwiązania: rewitalizacja i re-instytucjonalizacja małżeństwa; uznanie za „równe” innych form rodziny; liczy się jakość stosunków międzyludzkich.

Przyszłość rodziny – alternatywność i różnorodność form związek kohabitacyjny (konkubinat, kohabitacja, związek nieformalny): kohabitacja a rodzina „dwustopniowa”: małżeństwo „intymne” i małżeństwo rodzinne. „samotni rodzice” („monoparenatalność”): rodziny niepełne oraz samotni rodzice (samotne matki i samotni ojcowie). rodzina zrekonstruowana (odbudowana), „rodzina–układanka” (patchwork family), „wielorodziny”; rodziny wizytowe i nomadyczne, macierzyństwo na odległość; rodzina zastępcza i rodzina przybrana; homorodziny, rodzina homoseksualna (związki partnerskie); „niby rodziny”: DINKS i „układy sieciowe” seniorów, grona przyjacielskie („kółko przyjacielskie” - ”friends”). single.

Literatura (zalecana, warta przeczytania?) na temat „rodziny” Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XVI. Sfera reprodukcji); Małgorzata Sikorska, Zycie rodzinne, w: Anna Giza, M. Sikorska (red.), Współczesne społeczeństwo polskie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012; Tomasz Szlendak, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010 (szczególnie roz. 4 i 5); Anna Giza-Poleszczuk, Rodzina i system społeczny, w: Mirosława Marody (red.), Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie w XX i XXI wieku, Warszawa 2007.