Socjologiczne ujęcie zakładu pracy i jego załogi 1 1

Zakład pracy jest typem instytucji społecznej – często instytucją ekonomiczną Instytucja społeczna to – w tym przypadku – wyodrębniony, zorganizowany w określone formy (np. zakładu) typ działalności podejmowanej w celu zaspokojenia potrzeb jednostek i całych zbiorowości. Instytucja ekonomiczna – instytucja zajmująca się produkcją oraz dystrybucją dóbr i usług (np. producent samochodów, dealerzy jego samochodów, ASO tychże aut), tworzeniem i cyrkulacją kapitału (bank, giełda). Instytucje nieprodukcyjne... 2 2

Zakład pracy jako typ instytucji społecznej W zakładzie jako instytucji wyróżnić można, za Bronisławem Malinowskim, takie składniki, jak: zasada naczelna (cele, które chce/ma osiągnąć) normy (regulaminy, przepisy, zwyczaje, obyczaje, tj. wzory zachowań – to tzw. kultura organizacji) personel (zob. kolejny slajd) urządzenia materialne (służące realizacji celów) działalność i funkcje (nie tylko zamierzone – por. szkoła osiedlowa/wiejska, fabryka – kultura, handel) 3 3

Zakład pracy jest typem wspólnoty wytwórczej lub usługowej Personel zakładu nie jest/nie musi być zwykłą zbiorowością jednostek, kategorią wyróżnioną ze względu na cechę, jaką jest zatrudnienie w konkretnym zakładzie; To jest/może być swoista „wspólnota”, społeczność zdeterminowana „w swoim istnieniu i zachowaniu celami oraz interesami konkretnego zakładu pracy.” 4 4

Zakład pracy jako system społeczny System społeczny to „zorganizowany zespół społecznych zależności, w które uwikłani są w różny sposób członkowie społeczeństwa lub grupy” /Marian Filipiak, Wprowadzenie do socjologii kultury/ Na podkreślenie zasługują zależności między członkami zbiorowości oraz ich zorganizowanie, a także – w przypadku instytucji produkcyjnej i/lub usługowej – ich wymiar techniczno-ekonomiczny (swoiste podsystemy) Im większy system, tym większa jego złożoność; analogicznie – im większy zakład, tym bardziej złożony system stanowi. 5 5

Zakład pracy jako system społeczny - morfologia (budowa) zakład to system składający się z elementów formalnych i nieformalnych (działów/wydziałów, osób funkcyjnych i im podległych; grup i osób wyróżnialnych metodami socjometrycznymi, nie zawsze pokrywających się z grupami formalnymi) zakład to także zbiór różnych kategorii osób wyróżnianych ze względu na twarde zmienne zakład, sam stanowiąc system, jest subsystemem większego systemu (koncernu, branży, sektora, gospodarki krajowej, kontynentalnej, globalnej) 6 6

Zakład pracy jako system społeczny - struktura strukturalność systemu, w odróżnieniu od jego morfologii oznacza, że pomiędzy wyróżnionymi elementami występują określone zależności (formalne i nieformalne) struktura komunikacyjna (stosunki nieformalne, towarzyskie, „w poziomie” - osobowe) struktura informacyjna (stosunki formalne, służbowe, hierarchiczne - przedmiotowe) 7 7

Układy porozumiewania się Komunikacyjny niesformalizowany sposób porozumiewania się między pracownikami możliwy tam, gdzie występuje zaufanie, gdzie stosunki pomiędzy pracownikami są bardziej familiarne niestety – często (a już w Polsce na pewno) nie gwarantuje instytucjom optymalnej sprawności/wydajności (poufałość zabija naszą obowiązkowość...) 8

Układy porozumiewania się Informacyjny sformalizowany, oficjalny, często zhierarchizowany , choć nie zawsze (kanały przepływu pionowe, ale i poziome) zwykle gwarantuje większą sprawność systemu, ale nie zawsze (nadmierna biurokratyzacja przeszkadza w sytuacjach wymagających szybkiej reakcji) Pożądana jest więc równowaga obu układów… 9

Zakład jako organizacja społeczna Organizacja społeczna to „zintegrowany zbiór pozycji społecznych i sieć wiążących je stosunków społecznych, realizujący jakieś istotne społecznie funkcje” Z pozycjami związane są role społeczne, z kolei sieć stosunków przywodzi na myśl strukturę, a realizacja celów wymaga ukierunkowanych, zintegrowanych działań, czyli procesów (kierunkowych)

Zakład pracy jako system społeczny Układ pozycji i funkcji pełnionych przez składowe systemu pracownicy, zajmując różne pozycje, posiadają różne obowiązki i uprawnienia, tym samym pełnią różne role (funkcje) Hierarchiczność/horyzontalność pozycji (działów) stosunki pod- i nadrzędności, równorzędności zróżnicowanie prestiżu pozycji/stanowisk i autorytetu (przedmiotowego, podmiotowego) 11 11

Układ wertykalny pozycji/stanowisk Kadra kierownicza (strategia) Kadra dozorująco-kontrolna (niższa kierownicza, nadzór nad ludźmi) Specjaliści techniczni (koncepcyjność, innowacje, nadzór nad produkcją) Pracownicy administracyjni i pomocniczy (nie tylko biurowi...) Pracownicy produkcyjni /wg F.J. Roethlisbergera/ 12

Typy kierownictwa Kryterium: konsultowanie podejmowanych decyzji Autokratyczne (kierownictwo wydaje decyzje podwładnym nie licząc się z ich zdaniem) Demokratyczne (kierownictwo konsultuje podejmowane decyzje z podwładnymi; wybiera najlepsze/kompromisowe rozwiązanie) Liberalne (poza nakreśleniem celów do osiągnięcia, kierownictwo nie ingeruje w praktyki podwładnych) Cele/skutki podejmowanych decyzji: zewnętrzno-wewnętrzne (egzogenno-endogenne) 13

Właściwości zakładu pracy jako systemu społecznego Zdolność adaptacyjna systemu zdolność akomodacji (przystosowania do zmieniających się warunków funkcjonowania) zdolność adaptacji (przeobrażania) środowiska Analogicznie można wyróżnić: adaptację bierną pracowników (wpisywanie się w „zastane” warunki, regulacje, kulturę adaptację czynną pracowników (zob. polskie kino moralnego niepokoju...) 14 14

Właściwości zakładu pracy jako systemu społecznego Specyficzne właściwości (aksjologia) - trzy funkcje integracyjna (wymaga powszechnej akceptacji wartości) inspiracyjna (organizuje poglądy, wyzwala postawy) zabezpieczająca (uznanie dla wartości gwarancją właściwego funkcjonowania zakładu/organizacji)

Rodzaje integracji personelu Organizacyjna (generalna zgodność celów jednostek i organizacji) Społeczna (zgodność poglądów, dążeń u pracowników) Pionowa (poczucie zespolenia pracowników różnych szczebli) Pozioma (zespolenie pracowników tego samego szczebla)

Struktura społeczna załogi/personelu Jako że w nowoczesnych społeczeństwach pozycje zawodowe i związane z nimi role w znacznym stopniu determinują strukturę społeczeństwa, struktura załogi firmy w pewnym stopniu tę strukturę odzwierciedla. Ale tylko w pewnym stopniu (por. Asseco i np. Zelmer, HSW)… elementy pierwotne wobec struktury danej załogi elementy wtórne (związane ze strukturą produkcyjną, organizacyjną, własnościową firmy, także nieformalną) 17 17

Typy więzi łączących członków załogi Więź społeczna (grupowa) to ogół stosunków społecznych wiążących członków w danym zbiorze ludzi oraz postaw członków tego zbioru do grupy jako całości. 18 18

Typy więzi łączących członków załogi W każdym stosunku występuje określona podstawa zależności (stosunek służbowy wynika ze stanowiska w strukturze hierarchicznej, stosunek pokrewieństwa z pochodzenia – biologicznego lub społecznego); Z podstawy zależności wynikają: układ wzajemnych uprawnień i obowiązków system wzajemnych czynności regulowanych (oczekiwanych) przez partnerów... 19

Zasady stanowiące fundament stosunków produkcyjnych w zakładzie pracy Zasada liberalno-ekonomiczna – trzy odmiany: liberalno-prawna (pracownicy to siła robocza, ich życie prywatne nie interesuje pracodawcę) liberalno-humanitarna (pracodawca, jako silniejszy w tym stosunku, winien sprawować/sprawuje opiekę nad pracownikami) prawno-ekonomiczna (pracodawca wytwarza w pracownikach przekonanie, że ich współdziałanie leży w interesie obu stron) 20

Mają udziały w firmie, uczestniczą w podziale zysków 2. Zasada patriarchalna Od liberalno-humanitarnej różni się tym, że pracodawca (działający w jego imieniu zarządca) nie tylko interesuje się sprawami prywatnymi pracowników, ale wręcz uczestniczy w istotnych wydarzeniach ich życia (śluby, pogrzeby, jubileusze itp.) 3. Zasada kooperatywna Pracownicy uczestniczą w zarządzaniu przedsiębiorstwem, w sprawowaniu funkcji opiekuńczo-pomocniczej, kontroli nad załogą itp. Mają udziały w firmie, uczestniczą w podziale zysków 4. Zasada biurokratyczno-technokratyczna W tym przypadku eksponuje się formalizm stosunków i procedur, ekonomiczny i techniczny wymiar działalności i jej efektów (naukowość, rentowność) 21 21

Typy więzi łączących członków załogi można wyróżnić dwa rodzaje zależności (więzi), tu – łączących członków załogi: przedmiotowe, tj. wynikające ze struktury i funkcjonowania firmy, a więc obiektywne, instytucjonalne, sformalizowane – w zakładzie, organizacji dominują osobowe, tj. zależne bezpośrednio od indywidualnych zamierzeń jednostki, a więc subiektywne, podmiotowe 22

Struktura zakładu a zmienne społeczne Niektóre zmienne (obiektywne) mogą modyfikować usytuowanie osoby w strukturze społecznej zakładu. płeć (feminizacja, maskulinizacja stanowisk, branż) wiek (młodość bywa atutem, ale nie zawsze) stan cywilny (nieraz bardzo istotny czynnik) staż pracy (element wpływający na miejsce w strukturze) wykształcenie (sam poziom wykształcenia to mało) 23

A propos wykształcenia… /Nowiny, 17.03.2011/Bartosz Gubernat Na Podkarpaciu magister pracy szybko nie znajdzie Skończyłeś studia i zaczynasz szukać pracy w zawodzie? Jeśli nie masz znajomości, uzbrój się w cierpliwość. Na rynku ciekawych ofert jest jak na lekarstwo, a pośrednicy w urzędach pracy nie kryją, że zatrudnienie łatwiej niż magister znajdzie murarz… 24 24

A propos wykształcenia… Pokolenie wyżu: Weźmiemy każdą pracę Katarzyna Pawłowska-Salińska, Wojciech Szacki, „GW” z 18.03.2011 Stracone pokolenie? Mają dyplomy, znają języki, są zdeterminowani. Ale nie mają pracy. W styczniu było prawie pół miliona bezrobotnych, którzy nie skończyli 25 lat. Jeszcze w 2008 r. było ich niewiele ponad 300 tys. Na dodatek według GUS ponad jedna trzecia bezrobotnych, którzy nie ukończyli 27 lat, to absolwenci szkół wyższych. - Jak to możliwe? Całe życie mama mi powtarzała, że kto się nie chce uczyć, będzie nosił paczki w sklepie. A magister będzie miał wspaniałe życie. U mnie się na to nie zanosi - mówi Emilia. Skończyła politologię na prywatnej uczelni w Warszawie. Pracy szuka od kilku miesięcy i nikt jej nie zaprosił nawet na rozmowę kwalifikacyjną. 25

Liniowy i sztabowy układ powiązań w społecznym systemie zakładu/organizacji Układ liniowy szeregowe powiązanie stanowisk (hierarchiczne) typowy w mniejszych podmiotach Układ sztabowy nie eliminuje zależności liniowych, lecz uzupełnia polega na istnieniu wyspecjalizowanych komórek podległych wspólnemu kierownictwu, zajmujących się innymi aspektami działalności firmy typowy dla organizacji bardziej rozwiniętych 26

Struktura zakładu: grupy celowe i spontaniczne (z uwagi na rodzaj więzi...) Grupy celowe to grupy zorganizowane mocą decyzji administracyjnych (formalne) więzi stanowione (zespoły, wydziały, departamenty, oddziały itp. itd.) więzi zrzeszeniowe (związki zawodowe) Grupy spontaniczne (nieformalne) więzi naturalne (cele autoteliczne - grupy koleżeńskie) więzi naturalne (cele heteroteliczne, instrumentalne - kliki, grupy interesu) 27

Struktura zakładu: kliki Klika symbiotyczna o strukturze pionowej („góra” i „dół” świadczą sobie porównywalne „usługi”) Klika pasożytnicza o strukturze pionowej (świadczenia „góry” względem „dołu” i „dołu” względem „góry” nie są równoważne; zob. sekretariat prezesa/prezesów; zob. cedowanie przez „górę” na „dół” trudnych decyzji w zamian za gwarancję pozostawienia na stanowiskach/stanowisku) 28 28

Struktura zakładu: kliki Klika obronna o strukturze poziomej (jednoczenie sił w celu obrony interesów; zob. strajkujące pielęgniarki) Klika agresywna o strukturze poziomej (celem zmiana istniejącej struktury władzy, wpływu itp.) Klika przypadkowa (powstaje w wyniku splotu różnych interesów, więzi naturalnych o charakterze autotelicznym) 29 29

Podsumowanie Zakład pracy można ująć jako instytucję bądź organizację (socjologię interesuje systemowy i społeczny charakter firmy, zakładu, organizacji) W obu przypadkach zwracamy uwagę na: składowe (morfologię), ich powiązanie (strukturę np. władzy, porozumiewania się), cele (efekty) funkcjonowania W strukturze, stosunkach, więziach pomiędzy członkami zespołu pracowniczego można wskazać aspekty (zależności) przedmiotowe/formalne i osobowe/nieformalne pionowe/hierarchiczne/wertykalne poziome/płaskie/horyzontalne