jako instrument partycypacji społecznej Aneta Rozwadowska Jachacz Budżet obywatelski jako instrument partycypacji społecznej Opracowała: Aneta Rozwadowska Jachacz 1 1

Budżet partycypacyjny ??? 2 2

Budżet partycypacyjny – wspólny mianownik z innymi formami partycypacji Budżet partycypacyjny jest demokratycznym procesem, który powierza obywatelom (także tym nieposiadającym formalnego obywatelstwa) prawo alokowania części środków z budżetu miejskiego lub innego budżetu, który ich dotyczy. Budżet nie jest “narzędziem” lub “techniką”, lecz katalogiem zasad, które można przełożyć na konkretne działania z zastosowaniem różnych technik, w dopasowaniu do lokalnych warunków. 3 3

Budżet partycypacyjny – wspólny mianownik z innymi formami partycypacji Budżet partycypacyjny – w Polsce często nazywany „obywatelskim” – jest to proces decyzyjny, w ramach którego mieszkańcy współtworzą budżet danego miasta, tym samym współdecydując o dystrybucji określonej puli środków publicznych. 4 4

Budżet partycypacyjny – kryteria Badacze wyodrębniają kilka podstawowych i kluczowych, ściśle powiązanych kryteriów, które odróżniają go od innych praktyk angażujących mieszkańców. Integralną częścią budżetu jest publiczna dyskusja pomiędzy mieszkańcami – dialog pomiędzy mieszkańcami jest również kluczowy dla ich późniejszej współpracy z urzędnikami. Dyskusja w ramach budżetu partycypacyjnego dotyczy zawsze określonych, ograniczonych środków finansowych. 5 5

Budżet partycypacyjny – kryteria Budżet partycypacyjny nie może być ograniczony do poziomu dzielnicy, osiedla lub instytucji – na przynajmniej jednym z etapów dotyczy również poziomu całego miasta. Wyniki są wiążące (co wyraźnie odróżnia budżet partycypacyjny od konsultacji społecznych). Propozycje inwestycyjne wybrane przez mieszkańców są realizowane, a proces wdrażania inwestycji wynikających z budżetu partycypacyjnego jest monitorowany. Budżet partycypacyjny nie jest procesem jednorazowym, ale długofalowym – jest organizowany rokrocznie przez lata. 6 6

Budżet partycypacyjny - najważniejsze fazy Faza 0: Stworzenie warunków do realizacji BP Faza 1: Mobilizacja mieszkańców i pracowników administracji Faza 2: Ustrukturyzowanie i wdrażanie dialogu społecznego Faza 3: Monitorowanie i wdrożenie wspólnych decyzji 7 7

Budżet partycypacyjny - modele Budżety obywatelskie wprowadzane są w oparciu o artykuł 5a Ustawy o samorządzie gminnym, na mocy którego w wypadkach przewidzianych Ustawą oraz w innych sprawach ważnych dla gminy na jej terytorium mogą być przeprowadzane konsultacje z mieszkańcami. Zasady i tryb ich przeprowadzania określa stosowna uchwała rady gminy. Uwaga: Należy wyraźnie podkreślić, że budżet obywatelski nie jest tożsamy z konsultacjami społecznymi, które z zasady nie mają charakteru wiążącego dla władz. 8 8

Budżet partycypacyjny wspólny- ograniczenia Ograniczenia strukturalne związane z niestabilnością: Minimalne warunki realizacji budżetu, tj. wola polityczna, spójność tkanki społecznej, minimalna autonomia finansowa, odpowiedni podział terytorialny, sprawna struktura instytucjonalna podatna na ulepszanie, dobra architektura organizacyjna budżetu. 9 9

Budżet partycypacyjny –rys historyczny Rodzaje budżetu partycypacyjnego w Europie są różnorodne i ściśle powiązane z wcześniej funkcjonującymi, zakorzenionymi formami angażowania się obywateli w sprawy samorządu. Miejscem narodzin budżetu partycypacyjnego jest brazylijskie miasto Porto Alegre. Wprowadzenie tego rozwiązania było możliwe dzięki politycznej woli Partii Pracy. Ugrupowanie to w 1988 roku uzyskało duże poparcie w wyborach lokalnych. Jeszcze w tym samym roku Rada Miasta przyjęła uchwałę o procedurze współdecydowania mieszkańców o miejskich wydatkach. 10 10

Budżet partycypacyjny –rys historyczny Funkcjonujący od tego czasu BP w Porto Alegre przyniósł zauważalne efekty: sprawnie działające struktury samorządu lokalnego, rozwój najbiedniejszych obszarów miasta, poprawę demokratycznych standardów. W ciągu 10 lat w mieście wzmocniło się społeczeństwo obywatelskie, o czym świadczyła rosnąca liczba ludzi przystępujących do stowarzyszeń lub lokalnych inicjatyw. 11 11

Budżet partycypacyjny –rys historyczny Zachowania klientelistyczne (czyt. wymagam nie dając nic od siebie) były stopniowo wypierane ze względu na obowiązujące zasady budżetu partycypacyjnego, takie jak: przejrzystość; demokratyczne podejmowanie decyzji przy otwartych drzwiach. Warto podkreślić, że przyczyną sukcesu BP w brazylijskim mieście nie było wyłącznie podejście przedstawicieli władzy lokalnej, ale także wykształcone formy uczestnictwa mieszkańców. 12 12

Budżet partycypacyjny –rys historyczny W literaturze przedmiotu wymienia się 3 kluczowe zasady funkcjonowania BP w Porto Alegre: oddolna demokracja wyrażana przez spotkania mieszkańców z 16 dzielnic; zasada sprawiedliwości społecznej realizowana za pomocą sposobu dysponowania pieniędzmi (alokacja środków), oraz kontrola społeczna obecna poprzez prace Rady Budżetu Partycypacyjnego. 13 13

Budżet partycypacyjny - zasady Budżet partycypacyjny jest instrumentem uczestnictwa obywateli w procesie decydowania o publicznych pieniądzach. Prawo do podejmowania decyzji przysługuje generalnie mieszkańcom, a nie tylko grupie wybranej w trakcie wyborów. W każdym modelu budżetu partycypacyjnego: 1. powinna toczyć się dyskusja wokół kwestii finansowych czy budżetowych oraz dotyczyć podziału ograniczonych zasobów; 2.dyskusje i ustalenia na poziomie sąsiedzkim to za mało – proces BP powinien dotyczyć miasta albo dzielnic, zatem takiego obszaru, który posiada wyodrębnioną administrację oraz wybieralne organy decyzyjne. 14 14

Budżet partycypacyjny –zasady 3. jedno spotkanie albo jedno referendum nad sprawami finansów publicznych to za mało - procedura BP musi być powtarzana (zasada powtarzalności); 4. otwarte dla mieszkańców zebrania administracji publicznej lub przedstawicieli władzy lokalnej to za mało – BP powinien zawierać element publicznych debat podejmowanych w trakcie specjalnych spotkań czy forów (zasada dyskutowalności); 5. realizacja pomysłów przyjętych w ramach BP powinna być rozliczana. 15 15

Budżet partycypacyjny -Europa BP w Europie zaczął rozwijać się jednocześnie w siedmiu, zachodnioeuropejskich krajach. W 2000 roku było w Europie 6 pionierskich miast, które zdecydowały się na to rozwiązanie. Pięć lat później liczba ta wzrosła do 55 miast, aby w 2008 roku przekroczyć 100. W 2005 roku prawie 5 milionów mieszkańców Europy miało możliwość wypowiedzenia swojej opinii o miejskich wydatkach w ramach procedury BP. 16 16

Budżet partycypacyjny -Europa Przoduje Hiszpania, gdzie w 2005 roku 5,2% ludności mieszkało w miastach z funkcjonującym BP. W Niemczech takich mieszkańców było 1,4%, około 1% w Portugalii, we Włoszech, Francji i Wielkiej Brytanii3. Na formułę budżetu partycypacyjnego zdecydowały się władze zarówno: ogromnych aglomeracji (Sewilla, dzielnice Paryża, Rzymu, Lizbony czy Berlina), jak i średnich miast (Emsdetten w Niemczech) czy małych gmin (Grottamare i Altidona we Włoszech). 17 17

Budżet partycypacyjny –konkluzje Konkluzje, jakie płyną z analizy funkcjonowania BP na świecie są następujące: Szanse na efektywność budżetu rosną, gdy współdziałają jednocześnie dwa czynniki – wysoki poziom uczestnictwa mieszkańców oraz gruntowna reforma administracyjna. Kolejnym czynnikiem sukcesu jest stworzenie i wykorzystanie przestrzeni do pogłębionej dyskusji między mieszkańcami. Oddziaływanie budżetu na sferę polityki jest bardzo zróżnicowane i niejednorodne. Z analizy każdego przypadku płyną odmienne wnioski. Niemniej, warto powiedzieć, że w wielu aglomeracjach relacja pomiędzy mieszkańcami, administracją publiczną i wybieralnymi władzami ulega znacznej poprawie. 18 18

Budżet partycypacyjny –korzyści Budżet partycypacyjny może pozytywnie wpływać na lokalną kulturę polityczną i kompetencje uczestników życia publicznego. W wielu miastach zauważalne jest, że częsta praktyka zabierania przez obywateli głosu w sprawach finansów wzmacnia i poprawia funkcjonowanie III sektora – społeczeństwa obywatelskiego. Najbardziej widoczne jest to w miejscach, gdzie spotkania mają charakter ciągły i odbywają się w dłuższym czasie. Z drugiej strony należy przypomnieć, że za wyjątkiem niektórych aglomeracji w Hiszpanii czy we Włoszech samorząd lokalny traktuje wnioski mieszkańców zaledwie jako wskazówki. 19 19

Budżet partycypacyjny-wersje Z przeprowadzonych badań wynika, że nie ma jednego „złotego środka” - modelu, który we wszystkich płaszczyznach i w każdym kontekście dawałby równie dobre efekty. Jeśli chodzi o czynnik społeczny - wagę podejmowanych przez obywateli decyzji, formowanie się tzw. „czwartej władzy” - to przodują rozwiązania : Europejska wersja modelu Porto Alegre ‚ oraz Fundusz społeczności lokalnej na poziomie lokalnym i miejskim. Jest to możliwe, gdy zaangażowanie mieszkańców jest duże, a klasa pracująca odgrywa w tym procesie główną rolę. 20 20

Budżet partycypacyjny w Polsce Pionierem wśród miast w Polsce jest Sopot. W 2011 roku jego mieszkańcy zadecydowali, na co wydać 5 mln zł, czyli ponad 1 proc. wydatków z budżetu miasta. Ponieważ była to pierwsza próba z budżetem obywatelskim, głównym założeniem było przetestowanie całej procedury, która w kolejnych latach miała być usprawniana. 21 21

Budżet partycypacyjny w Polsce Mówi się, że o ile sama idea budżetu obywatelskiego jest prosta, o tyle procedura jego przeprowadzania jest dosyć skomplikowana i wymaga spełnienia kilku podstawowych założeń. 22 22

Budżet partycypacyjny – co finansować? Nie ma żadnych przeciwwskazań, aby mieszkańcy mogli decydować o wszystkich kwestiach ujętych w ustawach samorządowych w zależności od szczebla samorządu, na którym organizowany jest budżet. Warto w tym miejscu przywołać katalog zadań własnych gminy, aby przypomnieć, jak szeroki zakres przedsięwzięć może zostać objęty władztwem mieszkańców w ramach budżetu obywatelskiego. Artykuł 7 Ustawy o samorządzie gminnym wskazuje: 1. Zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. 23 23

Budżet partycypacyjny –ograniczenia? W praktyce jednak – w niektórych miejscowościach – formułuje się pewne ograniczenia. Negatywnie ocenia się zawężanie roli budżetu do rozwiązywania wyzwań inwestycyjnych, jak miało to miejsce np. w Białymstoku czy Świebodzicach. Z kolei w Wieruszowie mieszkańcy mogą przedstawić pomysły wyłącznie w czterech kategoriach (kultura, sport, rekreacja i bezpieczeństwo publiczne). Katalog zadań własnych samorządu szczebla gminnego, powiatowego czy wojewódzkiego jest zdecydowanie szerszy. Tym bardziej docenia się te samorządy, w których mieszkańcy mogą decydować w ramach pełnego katalogu zadań gminy, jak np. w Rudzie Śląskiej czy Sochaczewie. 24 24

Budżet partycypacyjny –specyfika W polskich miastach możemy mówić o budżecie obywatelskim określonym terytorialnie. Część samorządów zdecydowała o objęciu budżetem obywatelskim obszaru całego miasta. Do tej grupy należały m.in. budżety obywatelskie w Koszalinie czy Tarnobrzegu. Druga grupa to samorządy, gdzie budżet obywatelski funkcjonował na poziomie terytorium wyznaczanego podziałem jednostek pomocniczych samorządu czyli dzielnic bądź osiedli (w miastach) lub na podstawie innego określonego kryterium. Do tej grupy należał np. budżet obywatelski realizowany w Puławach czy Gdańsku. 25 25

Budżet partycypacyjny –specyfika W polskich miastach możemy mówić o budżecie obywatelskim określonym terytorialnie. Trzecią i najliczniejszą grupę stanowiły budżety obywatelskie, w ramach których mieszkańcy mogli zgłosić pomysły zarówno o ogólnomiejskim charakterze, jak i dotyczące ich najbliższej okolicy. W tej grupie znalazła się m.in. Zielona Góra. Wydaje się, że to 3 rozwiązanie jest najbardziej efektywne i zbliżone do oczekiwań mieszkańców. 26 26

Budżet partycypacyjny –kto może zgłaszać pomysły? Mieszkańcy stanowią kategorię podmiotów uprawnionych do zgłaszania przedsięwzięć do budżetów, która występowała praktycznie we wszystkich przypadkach. Jednak większość samorządów zawężała kategorię mieszkańców, wprowadzając takie warunki, jak: ograniczenia wiekowe, ograniczenia dot. meldunku, związane z pełną zdolnością do czynności prawnych miejscem zamieszkania. 27 27

Budżet partycypacyjny –kto może zgłaszać pomysły? Zapis przykładowej uchwały: Na projekty do budżetu obywatelskiego głosować mogą wszyscy mieszkańcy ……, którzy najpóźniej w dniu głosowania ukończyli 16 lat. Udział w głosowaniu mogą brać także mieszkający w …………. obcokrajowcy, dla których udostępniony zostanie specjalny punkt do głosowania. 28 28

Budżet obywatelski w Polsce - w liczbach W 2013 roku największą kwotę na budżet obywatelski wyodrębniły władze Łodzi= 20 milionów złotych. miasta to Białystok, Poznań, Toruń i Zielona Góra. Kwota budżetów obywatelskich, jakie zostały wyodrębnione w 2013 roku według zebranych danych dla 62 miast, wynosi ponad 150 milionów złotych (nie wliczając BO w Warszawie, znajdującego się w fazie planowania). 29 29

Budżet obywatelski w Polsce - w liczbach W zestawieniu kwot budżetu obywatelskiego z wykonanymi w 2012 roku wydatkami majątkowymi, największy udział budżet obywatelski miał w Kraśniku (48,98%, 2 miliony złotych) (wydatki majątkowe to zwykle wydatki związane z lokalnymi inwestycjami): Kraśnik – 48,98% Kęty – 25,96% Krosno Odrzańskie – 18,24% Świdnica – 14,8% Wieruszów – 13,37% Na jego szczycie rankingu pojawiają się niewielkie samorządy. Jest to jednak zrozumiałe, jeśli weźmie się pod uwagę, że w takich samorządach wydatki przeznaczone na inwestycje bywają znacznie niższe niż w dużych wspólnotach 30 30

Aneta Rozwadowska Jachacz Dziękuję za uwagę! Aneta Rozwadowska Jachacz Doradca w projekcie:„ „Wzmocnienie mechanizmów współpracy finansowej administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi jako realizatorami zadań publicznych”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej. 31 31